VOORWOORD
Geloven in Santpoort
In het jaar 2005 is voor de Open Monumentendagen het thema religie gekozen met als landelijk motto: "Gel
oven in monumenten". De Stichting Santpoort sluit hier in haar uitgave (nr. 18) van 2005 grotendeels bij
aan.
In het eerste artikel "Geloven in Santpoort" geeft Pim Boer een historisch overzicht van de verschillende ge
loofsrichtingen, geestelijke stromingen en de locaties en gebouwen waar deze in de loop van de eeuwen on
derdak hebben gevonden. Het zogenaamde rompartikel levert een vrij compleet beeld van de religieuze
uitingen in Santpoort vanaf de prehistorie tot heden.
Naast uiteraard Pim Boer heeft ook Hans Visser heel veel werk verzet bij de zoektocht naar de diverse gege
vens.
In een aantal artikelen wordt dieper ingegaan op een onderdeel of aspect dat in het overzichtsartikel kort ter
sprake is gebracht.
Zo geeft Jos Diekstra een uitgebreide beschrijving van de stichting, de opbloei en de sluiting van het school
complex van de Paters van Lavigerie op de voormalige buitenplaats Spaamberg onder de titel: "Een land
goed vol Witte Paters". Als ervaringsdeskundige geeft hij een indringend beeld van het leven op deze
school. Ook laat hij de invloed zien van dit instituut op het kerkelijke leven in Santpoort.
In de rij van predikanten die in Santpoort hun werk hebben verricht, is dominee G.A. van den Bergh van Ey-
singa een prominente persoonlijkheid, niet alleen als dominee maar ook als voorzitter van de oudercommis
sie van de Openbare School. Het Van den Bergh van Eysingaplantsoen in Santpoort-Zuid is naar hem
vernoemd.
Jet van Voorst Vader schetst vanuit familiearchiefstukken een beeld van deze predikant en theologisch den
ker en geeft daarmee tegelijk een aardig beeld van die tijd.
Hans Visser heeft onderzoek gedaan naar de Zouaven in Santpoort. Dit zijn de mannen uit Santpoort die rea
geerden op een oproep om hulp van Paus Pius IX. Zij zijn tussen 1860 en 1870 ten strijde getrokken ter be
scherming van de paus en het behoud van de Kerkelijke Staat.
Verder hebben we Agnes Dunselman bereid gevonden twee Velsense archiefstukken met haar transcriptie
daarbij gevoegd, te bespreken. Zij verzorgt in het Rijksarchief van Noord-Holland in Haarlem, nu
Noord-Hollands Archief, al jaren allerlei cursussen, waaronder de cursus oud-schrift, paleografie.
Het eerste stuk uit 1608 gaat over de taak van de schoolmeester, die tevens fungeert als koster voor de kerk
in Velsen. Het tweede is een "uit het leven gegrepen" oud-rechterlijk stuk van 1710.
Dan komen we bij de aanvullingen en reacties op de artikelen in de Zandpoort van 2004.
Jan Morren heeft een aanvulling geschreven op zijn uitgebreide beschrijving van de bouwhistorie van Mid
denduin, die verschenen is in de Zandpoort van 2004. Dit was mogelijk dankzij nieuw fotomateriaal, dat aan
de Stichting Santpoort ter beschikking is gesteld door de huidige eigenaren.
Tijdens een bezoek aan mevrouw Margreet Meihuizen en mevrouw Madelaine Goedkoop in Huizen heb
ben we een aantal herinneringen opgetekend, die informatie geven over de Vinkenbaan en de Bloemendaal-
sestraatweg, de bewoners, de huizen en dagelijkse zaken uit de twintiger jaren van de vorige eeuw.
Tot slot zijn de overige reacties op vorige publicaties opgenomen.
Het bestuur van de Stichting Santpoort wenst u heel veel leesplezier met deze nieuwe uitgave.
Reacties en aanvullingen op de diverse artikelen zijn uiteraard welkom.
Het bestuur van de Stichting Santpoort
2
Historisch overzicht van religieuze uitingen in Santpoort
Prehistorie en Oudheid
(Jit archeologisch onderzoek in de Velserbroek voor
het aanleggen van de nieuwbouwwijken blijkt, dat de
oorspronkelijke bewoners met de sterren leefden en zo
contact hadden met de goden. Er zijn kuilen gevonden
met o.a. potten die nieuw en leeg waren en speciaal voor
de kuil gemaakt. De kuilen waren steeds gegraven in
groepjes van drie. Ze vormden vaak patronen van op het
moment van graven aanwezige sterrenbeelden, bijv. het
steelpannetje van de Grote Beer. In andere kuilen lagen
botten of ze waren leeg doordat er vlees en huid in zou
hebben gelegen. De inhoud van deze kuilen is vergaan.
De archeologe Linda Therkom ziet hierin de kringloop
van leven en dood. Ook in Schagen is dit soort vondsten
gedaan.
Op de plaats waar nu het PWN-gebouw ligt, is een graf
heuvel gevonden met een offerplaats die gebruikt is tot
in de Middeleeuwen.
Middeleeuwen
Jj)e kerkelijke geschiedenis van Santpoort begint eigen
lijk al in het jaar 690, als Willibrord met elf volge
lingen, onder wie Engelmundus, in Katwijk voet aan
wal zet. Het is vrijwel zeker dat het stichten van de
Engelmunduskerk in Velsen moet worden toegeschre
ven aan Sint-Willibrord. Van daaruit vindt onder leiding
van de prediker Engelmundus de verspreiding van het
christendom in onze omgeving plaats. Na zijn dood
wordt hij als een heilige vereerd. Een van de wonderen
die op zijn naam staat, is het doen ontspringen van de
bron in Velsen waardoor de Velserbeek zou zijn ont
staan. Tot in de achttiende eeuw houdt men bedevaarten
naar Velsen. Pelgrims roepen Engelmundus aan bij
keel- en kiespijn.
Het dorp Velsen behoort in die tijd tot het bisdom
Utrecht dat verdeeld is in decanaten. Elk decanaat heeft
een moederkerk en die van Kennemerland staat in Vel
sen. De Brederodes hebben hier een eigen begrafeniska
pel, aan de noordkant van de kerk.
|n 1399 laten Jan van Brederode en zijn vrouw Johanna
van Abcoude een kapel bouwen op de plaats waar nu
de Huis ten Biltstraat op de Hoofdstraat uitkomt. De res
ten van de kapel zijn tevoorschijn gekomen bij een ver
bouwing van het pand van de firma Hop in 1954: een
zwaar één meter dik fundament van gele en rode bak
steen, dat gezien het formaat uit ongeveer 1400 kan da
teren. Op een kaart uit 1635 staat inderdaad op dit punt
het woord capel vermeld. Waarschijnlijk is dit de Patri-
ciuskapel van Jan en Johanna. Het is in deze tijd bij de
adel gebruikelijk voor eigen zielenheil religieuze
schenkingen te doen naar aanleiding van een bepaalde
gebeurtenis, soms in de vorm van het stichten van een
kapel met altaar en geld voor het onderhoud.
Jan stelt middelen beschikbaar voor het bekostigen van
het tweemaal per week lezen van een mis.
De Heren van Brederode hebben het recht van het be
noemen van de geestelijken die in de kapel de diensten
verzorgen.
Jan heeft, na een aantal krijgstochten, een bedevaart ge
maakt naar Noordwest-Ierland om de verschrikkingen
van het vagevuur, of reinigingsvuur van Patricius of Pat-
riek, de nationale heilige van Ierland, te aanschouwen.
Hij hoopt hiermee op een reiniging van zijn zonden.
Daarom geeft hij de kapel in Santpoort de naam
Sint-Patriciuskapel. In 1934 krijgt de straat die zich dan
nog uitstrekt van de Cremerlaan tot ongeveer de plaats
waar nu de Huis te Wissenlaan, begint de naam Patrici-
uslaan, verwijzend naar deze kapel.
In het kasteel van Brederode was een privékapel inge
richt, waarschijnlijk aanvankelijk in de noordvleugel op
de benedenverdieping boven de keuken en bij herbouw
in 1464 zal die zijn verplaatst naar de eerste verdieping
van de noordwestelijke toren. Van het bestaan van een
ondergrondse vluchtgang van de ene naar de andere ka
pel zijn nooit bewijzen gevonden.
Santpoort is dan nog een eenvoudige agrarische buurt
schap, bestaande uit wat huisjes, boerenhoeven, mis
schien een herberg en een molen. De inwoners van
Santpoort gaan tot nu toe naar de oude Engelmundus
kerk in Velsen en wellicht vanaf deze tijd naar de Patri
cius- of Brederodekapel.
16dt 17e eeuw
Jn de Middeleeuwen staat de Kerk van Rome centraal.
Pas omstreeks 1500 beginnen velen zich te verzetten
tegen het absolute gezag van de Kerk en de daaruit
voortvloeiende misstanden. Er ontstaat een hervor
mingsbeweging die door de machtige Habsburgse vor
sten (Karei V, Philips II) uit angst voor het verloren
gaan van de eenheid zwaar bestreden wordt. De calvi
nisten houden godsdienstoefeningen in de open lucht, de
"hagenpreken", ook in Holland bijvoorbeeld in de dui
nen bij Overveen.
De zuidelijke Nederlanden blijven katholiek, de noorde
lijke kiezen voor de hervorming.
Zuid-Nederlanders die voor de hervorming zijn, vluch
ten naar het noorden en vestigen zich o.a. in Haarlem.
Velen van hen werken in de linnennijverheid en hun
meegebrachte vakkennis komt ten goede aan de textiel
nijverheid in Haarlem. Onderdeel van deze industrie is
het bleken van linnen. Weefateliers vinden we binnen de
stad, de blekerijen aan de binnenduinrand, dus in Sant
poort en omgeving.
In 1566 breekt de beeldenstorm los: in veel katholieke
kerken worden de kunstschatten vernietigd. Gelukkig
blijft Santpoort voor deze gewelddadigheden gespaard
maar het is hier wel onrustig. Willem van Zonneberch,
de baljuw van Brederode, maakt zich gehaat door pries-
3