VrUzinnlg-demosratlscIie Bend.
Eerstedag.
Zaterdagavond werd In de schouw
burgzaal van ,,De Kroon" de jaarver
gadering van den Vriijzinnig-Demo-
cra'.ischen bond gehouden.
Omstreeks half 8 was de zaal en de
galerij reeds geheel gevuld.
Op het tooneel zat het Hoofdbestuur
onder wier leden men mannen als
Dr. Hos, Ketelaar, Herman Snijders
en ouzo stadgenooten Mir. J. H. Thiol
en J. II. Brego'nj© opmerkte-.
Voor het podium was de Commissie
van ontvangst en de Kamerfractie
gezeten.
Onder de laatsten merkten we op
de hoeren Rooderibwrg, Drucker,
ï'eenstra. en Marchawt.
O p o n i n g s r e d o.
De vergadering werd geopend met
een redevoering van den heer TI o r-
in a n S n ij d e t s, uit Middelburg,
den voorzitter van deu Bond.
'Do heer Snijders bepaalde zich,
wegens het onderwerp dat Dn Bos
zou behandelen, tot een beschouwing
over de positie en de taak van de
partij in de naaste toekomst, in ver
band niet de politieke constellatie
van het oogenblik.
Wij hebben, zeide spr., allereerst
0119 te herinneren, dat wij, nu juist
een jaar geleden, in een buitenge
wone algemeene vergadering, met al-
gonieene stemmen en onder luide
toejuichingen der aanwezigen, heb
ben besloten rnet de beide andore
vrijzinnige partijen verbonden ter
slembus op te trekken.
Wij, vrijzinnige democraten, kon
den des te eerder ons mode aanslui
ten, omdat het program van samen
werking, op de eerste plaats, een
paar desiderata, algemeen kiesrecht
voor mannen en vrouwenkiesrecht be
vatte, waarvoor wij vroeger geduren
de vele jaren als de eenige onder de
vrijzinnigen na de verkiezingen zou
tién moeten voeren.
Do Recbter-meerderheid is tot min
derheid teruggebracht. Al hebben de
partijen der vrijzinnige concentratie,
ondanks krachtige actie, evenmin een
meerderheid verkregen, al is met na
me het lot der stembus ons. Vrijzin-
r-democraten, niet gunstig geweest,
wij hebben ook achteraf beschouwd
alle reden hei op 16 November 1912
genomen be3lnit toe te juichen en te
erkennen, dat de samenwerking der
vrijzinnigen niet te vergeefs is ge
weest, daar wij reeds hebl>en her
kregen een regeeringsbeleid in vrij
zinnigen geest, terwijl op 't tot stand
komen van hervormingen, liggende
in de democratisohe lijn, het uitzicht
ïs geopend.
Mot ligt voor de hand dat de
vraag roes of hot oontraa! comité der
vrijzinnige na de verkiezingen zou
uiteengaan.
Iti oen vergadering van het Cen
traal Comité op 5 November bleek,
dat van alle zijden bestendiging van
do samenwerking dringend noodza
kelijk word geacht,
In verband met hetgeen verder is
besproken, betreffende dool en grond
slag van de voort te zotten onderlinge
samenwerking, is in de Hoofdbe-
sitiursvergadoring van Zaterdagmor
gen een forniuieering vastgesteld,
die zai kunnen dienen als basis voor
de discussiën.
lleecls in mijn rede tot opening van
do vergadering van verleden jaar,
zeide ik, dal het staatkundig pro
gram eenmaal door de drie vrijzin
nige partijen in onderling overleg
vastgesteld, de beteekenis zou hebben,
dat de overeenstemming en samen
werking tusschen die partijen verder
zou reiken dan tot aan de stembus
en dat het manifest der vrijzinnigen
juist daaraan zijn grootste beteeke
nis onileenen zou. Welnu, noch wat
betreft het, tegen Rechts gerichte, -ne
gatieve, verwerende gedeelte van het
manifest; nocli wat betreft liet posi
tieve, opbouwende, op een toekomstig
hervormend staatsbeleid gerichte ge
deelte daarvan, kunnen de vrijzinni
gen, van welke schakcering ook, af
zien van onderlinge samenwerking.
Onderling overleg en samenwerking
dér vrijzinnigen b 1 ij f t geboden, 'n
comité van organisatie blijft noo-
dig, dat leiding kan geven daar,
v, aar gemeenschappelijk optreden
plicht is, dat verzamelen kan blazen,
niet om de vrijzinnigen als louter an-
ti-ckricalen op een hoop te jagen,
maar om hen op te roepen ter verde
diging van hun gemeenschappelijk
jeginsel, dat door den loop der lij-
len heen zij'n eigen karakter heeft
lewanrd en in onze dagen met nieu-
ve, frisscke levenskracht tot uiting
KOint.
Maar ook met het oog op het ver
wezenlijken van de hervormingen, op
het vrijzinnig stembusprogram ver-;
meid, ligt samenwerking voor dc
hand. Do vrijzinnige concentratie
heeft den plicht alles te doen, wat in
haar vermogen is om de beloften in
te lossen, die zij aan de kiezers heeft
gedaan, een des to moeilijker taak,
omdat do S. D. A. P. op onverant
woordelijke wijze, heeft geweigerd
deel te nemen aan eon Kabinetsfor
matie, die constitutioneel-parlemen-
lair den uilslag van de verkiezingen
en van de herstemmingen zou reall-
secren. Do kiezers houden over deze
handelwijze zóó streng gericht, Am
sterdam III sloeg nog pas zóó diepe
\vonde, dat ik thans in verdere kri
tiek op die daad niet behoef te treden.
Het stemt lot dankbaarheid dat ten
slotte dc loop van zaken zoo is ge
weest, dat een Kabinet is opgetre
den, blijkens de Troonrede en hetgeen
verder omtrent zijn plannen is be
kend geworden, bereid, om eon heel
eind te gaan in de. richting van liet
cóncenlratieprograxu.
Voor zoover er geen volkomen ovor-
censteuirniiig mocht zijn tusschen de
voorstellen van hot Ministerie en de
wenschen van het concentratie-pro
gram, hebben de vrijzinnigen geza
menlijk er naar te stroven alsnog van
deze laatste zooveel ala maar moge
lijk is tot verwezenlijking te brengen.1
Ik ineen aldu3 te hebben uiieenge
zet, wat tot bestendiging van do sa
menwerking met do andere vrijzinni
ge partijen noopt en welk bepaald
doel er mee wordt beoogd.
lu meer dan één afdeeling, in ïueer
dan één van onze partijorganeu is do
vrees uitgesproken dat voortzetting
der samenwerking tot fusie zal gaan
leiden.
Een bepaalde verdediging van het
denkbeeld van fusie tus&chen .de drie
vrijzinnige partijen heb ik nergens;
gelezen of gehoord; hoogstens heb ik
wol eens vernomen eenige praelud'ia
van toekomstmuziek, schuchter, in
verband met het fusie-idee, ten ge
hoor© gebracht.
In het Centraal-Comité heeft nie
mand. van welke partij ook, een fusie
plan verdedigd, integendeel is van al
le zijden ecu fusie der drie partijen
uitdrukkelijk onmogelijk genoemd.
Waar ons Hoofdbestuur en ik meen
onz© geheel© partij, liet vormen van
één groot© vrijzinnige partij zoowel
ongewenscht als onmogelijk acht, ge
loof ik dat er geen enkel© roden 13 oin
do overleggingen betreffende deze vrij
zinnige samenwerking tot eon be
paald omschreven doel, nog verder
door het oproepen van fusieschrik-
beelden te vertroebelen.
Een van de belangrijkste zinsneden
xiit het concentratie-niunifesl ia on
getwijfeld die, waarin wordt gezegd
dat de vrijzinnigen hel noodig oordee
ls n de handen ineen te slaan ,,mct
behoud van eigen zelfstandigheid".
Dit standpunt wenschen wij, vrijzin
nig-democraten, ook in liet vervolg
onverzwakt te handhaven.
Het komt mij voor, dal de onder-
handeling©a en de samenwerking tus
schen de vrijzinnigen van verschillen- j
de schakeering, hen juist op een 200-
dantgen voet van onderling© waar-
doering hebben gebracht, dat zij hun
verschilpunten met gerustheid, waar
noodig. naar voren kunnen schuiven
en den redetwist daarover niet be
hoeven teontwijken; dat liet gevoel
van saamhoorigheid op eenige be
paalde welomschreven hoofdpunten
sterk ge hoog is geworden, om liet uit
eengaan op meer don één ander be
langrijk punt mogelijk te maken.
Gaan vrijzinnige geestverwonien
buiten ons© partij op d© baan der
'democratie een eind ver met ons mee,
wij verheugen er 011s over, aanvaar
den hun gezelschap en hun steun
van harte gaarne en zullen wederkee-
rig op loyale wijze ons goede makkers
en medewerkers toonen. Maar waar
ons democratisch beginsel, ons demo
cratisch inzicht en gevoel 0113 verder
roept, daar zullen wij aan dien roep
gehoorzamen. Zoo zullen wij in het
harmonisch vrijzinnig accoord den
demooratischen toon krachtig laten
meeklinken, kau het zijn laten do-
minecren.
Wij blijven zoolang het algemeen
kiesrecht voor mannen niet werkelijk
is ingevoerd, mot kracht daarvoor
propaganda makerr en lachen wat om
de bewering, dezer dagen in spijtig
heid en boosheid over de gele
den nederlaag, van sociaal-democra
tische zijde geuit: dat de nederlaag
in Amsterdam III „beteekent een
stnp achteruit voor de zaak van liet
Algemeen Kiesrecht."
Wij blijven propaganda maken, voor
het algemeen vrouwenkiesrecht, voor
ons de eenige logisch®, afdoende op
lossing' van dit vraagstuk en zullen
juist met te meet' kracht de verdedi
ging van dozen vorm van vrouwen
kiesrecht ter hand kunnen nemen, nu
over do geheel© linie der vrijzinnigen
d© rechtvaardigheid van het beginsel
van vrouwenkiesrecht is .erkend en
hei besluit is genomen om de invoe
ring daarvan niet langer 'Ie beletten.
Wij blijven op het gebied van so
ciale wetgeving, van ondcrwijsrege-
ling, van volksverheffing en volks
ontwikkeling propaganda maken
voor ouzo ideeën, voor ons standpunt;
wij hopen in steeds ruimer kring
daarvoor sympathie te wekken en,
in steeds grooter aantal, medewer
kers bij onzen arbeid tot ons te trek
ken.
Mij dunkt, de tijden zijn gunstig
om het werk aan te pakken; de vel
den zijn wit om te oogsten; voor de
vrijzinnige beginselen breekt een tijd
perk aan, waarin zij met nieuw© le
venskracht bezield, wederom op de
ontwikkeling van ons staatsleven
haar stempel zullen kunnen drukken.
Aan ons is het, er voor te zorgen dat
he; democratische kenteeken daar
naast duidelijk zichtbaar is. Daarom
roep ik 11 en door uw tusschenlconist
ook onz© afdeeiingen, onze leden en
allen die met ons eeuswillend zijn,
toe; op. aan het werk, in liet gareel
voor de vrijzinnigheid, voor de de
mooratie,
De redevoering van den voorzitter
werd met applaus begroet.
Na zijn openingsrede bracht de
heer Snijders nog dank aan de Haar-
I©macho commissie van ontvangst,
bestaande uit de he eren i£, A. M.
van Veen, II. F. Wageuaar Reisiger
en A. E. von Sulver, voor den aan ge-
na men middag, die zij den leden had
bereid en bracht dank aan de autori
teiten, die de bezoeken aan verschil
lende publieke gebouwen haddon mo
gelijk gemaakt. (Applaus).
Spreker huldigde voorts den heer
W. O Koster, den socretaris voor
zijn werk tijdens don verkiezingstijd.
i'F.angdurige bijval).
Het Jaarverslag van den secretaris
werd goedgekeurd.
Hel aantal afdeeiingen steeg van 58
tot 61, waaronder één centrale afdoe-
ling .mot 'J3 afdeeiingen. Het aantal
afdeelingsleden steeg van 4348 tot.
•4733. Het aantal leden steeg van 501
lol 545.
Hierna kwam
Dr. D. B' s
aan het woord, om te spreli'èn over
,,De crisis en haar oplossing."
Dr. Bos begon to sproken over de
samenwerking tusschen cle vrijzinni
ge partijen. Hij zeide er van;
Het groot© moment In den strijd
van 1913 ligt in de samenwerking der
vrijzinnige partijen. Daardoor is
geestdrift gewekt, in broeden kring
de indruk gevestigd, dat deze verkie
zingen van buitengewoon gewioht wa
ren, de belangstelling tot een toppunt
gerezen. Vau ganse her harte heeft
onze partij deze samenwerking toege
juicht en daartoe medegewerkt-, zelfs
het initiatief daarvoor genomen.
Anders dan wel in vroegere jaren
is geschied, werd deze samenwerking
lang te voren beraamd, overwogen en
zeer zorgvuldig voorbereid.
Zoo werd in eendrachtige samen
werking van vertegenwoordigers der
verschillend© vrijzinnige groepen,
het concentratie-manifest opgesteld,
goedgekeurd en roods in hol vorige
najaar vóór de begrootingsdteeussies
bekend gemaakt.
De rechterzijde aldus openlijk en
in het, front aangevallen had al den
tijd om zich te verweren en har©
hulplroepen bijoen te brengen 011 te
organiseeron. Van een verrassing,
van hinderlagen was goen sprake.
Openlijk en in vergaderingen met de
bat hebben vrijzinnige sprekers in
houden lang het standpunt toegelicht
en verdedigd. Indien ooit vnn een
open, een ridderlijken strijd kon wor
den gesproken, clan wel hier.
Thans nu de rechterzijde de neder
laag heeft geleden, put zij zich uit. in
beschuldigingen van volksmisleiding
en volksverleugening. Heeft zij niet'
maanden en maandpn lang de gele
genheid gehad de aanvallen van links
af le slaan? Is men onzerzijds met
de argumenten eerst, op liet laatste
oogenblik voor den dag gekomen?
Niemand die liet met eenig recht
kan beweren.
Op den verkiezingstrijd zeiven ga
ik nieti n den breede in.
Gij allen weet het, wehce beweegre
denen den doorslag hebben gegeven,
aigezien van bijzondere overwegin
gen, welke hier of daar, ia deze of
gene richting mogen hebben ge
werkt.
De aanslag op het vrijhandelsstelsel
beeft duizenden in verschillende krin
gen, ook van hen, die gewoon waren
met cle rechterzijde mede le stemmen,
van haar vervreemd en in de gelede
ren der linkerzijde gevoerd.
De averechtsche belaetingpojitiek,
welke de lasten voor sociale hervor
mingen wilde schuiven op de zwak
kere schouders, was een tweede
kluchtige factor.
Daarnaast evenwel waren het voor
al de plannen, welke tot uitvoering
waren gekomen in Talma's Invalidi-;
tcitswet en die in uitzicht waren ge- i
eteld in Heemskerks Grondwelsher-j
zicning, die in breeden kring tegen-1
kanlir.g hebben gevonden.
Aan. Staatspensionneeriug viel in
deze verkiezingen een groote «sympa
thie ten deel. Do on-democratische
kiesreehtherziening van Heemskerk
kon geen genade vinden onder de
christelijke arbeiders, die overigens
vooral om der wille van het bijzonder
onderwijs gewoon waren met rechts
•mede te stemmen. De aangekondigde
herziening van het grondwetsartikel
inzake onderwijs stelde de plicht van
de overheid om voor goed onderwijs
te zorgen geheel en al op den achter
grond. Ook dit wekte in breeden
kring ontstemming. Dat alles te za
pten werkte mede, om de nederlaag
van het ministerie-Heemskerk moge
lijk te maken.
Wellicht ware deze evenwel niet
verkregen, wanneer niet gaandeweg
steeds meer de overtuiging had post
geval, dat het bewind met te weinig
ernst werd gevoerd, het ministerie j
niet genoeg eigen zelfstandige kracht
en doorzettingsvermogen bezat, rnaar
1c veel invloed op zich liet uitoefenen
door heftige en verbitterde politici,
die van een gematigde politiek afkee-
rig bleken.
Dit ook verklaart, de beweging, wel
ke- zich in koloniale kringen deed
gevoelen, verklaart, de angst van de
Ned. ÏÏerv. Kerk, welke bevreesd was
voor aantasting van haar rediten, ver
klaart ook de scheuring, welke zich
in sommige kringen der Chrislelijk-
Ili&torische partij deed gevoelen, alle
elementen, welke voor den uitslag der
vei kiezingen wellicht niet zonder be
lang zijn geweest.
Hebben wij vrijzinnigen nu reden
lot juichen over den uitslag dezer ver
kiezingen?
Slechts tot zekere hoogte.
Ons hoofddoel i3 bereikt, het
rechlsche ministerie, waarvan wij
een noodiottigen invloed op onze
volkswelvaart en de verdere ontwik
keling van den staatkundigen toe
stand verwachtten, is ten val ge
bracht.
De protectionistische politiek is we
derom en nu voor de derde maal ver
oordeeld.
Bij de verkiezingen van 1897, kort
na de verwerping in 1895 van de ino-
tie-Dobbelmann.ïn de Tweede Kamer,
waarbij ook reeds een beschermend
tarief van invoerrechten was ge
vraagd, speelde ook in menig deel
van ons land de bescherming een
hoofdrol.
Toen gold het in de eerste plaats
den landbouw, maar ook do bcscehr-
rning van de nijverheid werd ln uit
zicht gesteld. Hot volk sprak zich er
tegen uit.
In 1905 met het protectionistische
tarief-Harte voor zich, volgde weder
om een beslissing in denzelfden geest.
In 1913 kwam dc derde slag naai'
aanleiding van het tarief-Kolkman.
De protectionistische actie is hoofd
zakelijk van Katholieke zijde inge-
leid. Gaandeweg werd de leuze steeds
meer eerst, door anti-revolutionairen
daarna door christolijk-historischén
overgenomen.
Zal nu deze derdo slag afdoende
zijn? (Geroep: .Tal)
Het is te verwachten. Iirunere sleeds
moer komt er in het kamp der oor
spronkelijke voorstaiidehs verzet.
De Heilige Orde bracht dc protectie
uit zich voort, maar na de verkie
zingen neemt men 'het met de Heili
ge Orde niet zoo nauw meer.
War© slechts dit groot© goed be
reikt, dat van verderen aanslag op
den vrijen handel .wordt afgezien. <le
verkiezingen zouden reeds een groo-'
ten zegen hebben gebracht, de voor
waaiden liebben versterkt, waaronder
ons land en zijn welvaart kunnen
gedijen.
Ons hoofddoel is voorts ook bereikt
in zooverre ook ccn grondwetsher
ziening vol verderfelijke of hinder
lijke bepalingen thans tot de onmo
gelijkheden behoort en de toeleg om
het openbaar noderwijs zoo snel mo
gelijk uit de wereld te helpen, niet is
gelukt.
Maar overigens bestond er voor ons
tot juichen geen reden.
Duidelijk was gebleken, dat de so
cialistische propaganda vat had ge
luid op hot volk. Het geheel© jaar had
men ons van die zijde op een wijze
beoorloogd, welke naar ik hoop, voor
de laatste maal ons volk heeft mis
leid.
Togen ons programma, algemeen
kieslrecht zonder correctieven, vrou
wenkiesrecht, evenredig© vertegen
woordiging, oudêrdorrisjpensionne©-
riing, belasting naar draagkracht,
(handhaving van liet openbaar ouder
wijs, verbetering dor ondcrwijzerssa-
larissen, kwam geen verzet, wèl wan
trouwen in de uitvoering daarvan.
Het program deugd© wèl, de vrij
zinnigen deugden niet.
Op allerlei manieren, beginnende
met de rede van Mr. Troelstra op het
Paastehoongres van 1913 werd dat
wantrouwen geuit en geëxploiteerd.
Op liet gebied van onderwijs, van
kiesrecht, van staatspensioen, van be
lasting, overal werd op een wijze, die
vaak lieneden alle kritiek was en
dikwijls op sceheve voorstelling ba-
rustte, liet wantrouwen in do vrijzin
nigen aangestookt.
Op velen heeft dit optreden invloed
uitgeoefend. Geheel© groepen van de
bevolking ook buiten do eigenlijk©
arbeiders werden daardoor gewon
nen. De socialisten konden zelfs Jiun-
no oogen niet gelooven, toen de stem
bus voor den eersten keer open ging.
Gansclic bevolkingsgroepen, die van
de sociaal-democraten op grond van
hun optreden do vervulling van hun
ne wenschen verwachtten) keerden
zich óf van do vrijzinnigen af, óf,
waar zij uit de nieuwe kiezers wer
den gerocruteerd, voegden zij zich on
middellijk bij de S. D. A. P.
Do herstemming was voor de S. D.
A. P. opnieuw een succes, dank zij liet
herstemmi nesadvies van de christe
lijke partijen. Onthouding was liet
parool, dat evenwel niet overal strikt
is opgevolgd. Immers waar men van
do rechterzijde meende aanvoerders
van de concentratie duchtig te kun
nen schaden zooa'.s in Groningen,
daar ging een l>elangriïk aantal rechl
sche kiezers op den socialist over. Het
gevolg van het advies was verlies van
talrijke vrijzinnige zetels aan de- so
cio al-democraten.
liét past ons niet den sociaal-demo-
cralen dezen rechtstreekschen of in-
directon steun der rechterzijde te mis
gunnen. Wij zullen de laatsten zijn
om zooals do hooien Duys en Klora-
IfOOjier met het vertrouwen hunner
medeburgers iu staal, provincie en
gemeente vereerd, dat zoo smaakvol
weten uit t© drukken, aan te bieden
om d© socialistische en clericale hoof
den legen elkander te bonzen en in
den hoek te trappen. (Gelach).
Het feit zelf was evenwel voor d©
vrijzinnige concentratie, dat vooral
de linkervleugel, de vrijzinnig-demo-
croUsch© partij, die in vele herstem-
mingne met socialisten was betrok-'
ken, daardoor werd verzwakt. Snij
ders en Kohnstamm zagen wij uit'de
Kamer geweerd, de groot© kracht,
door hen in de verkiezingen ontwik
keld, moeien wij helaas nog missen
inde Kamer, Limburg werd gelukkig
nog toen de hooge vloed van het so
cialisme voorbij was, iu Groningen
gekozen, ons aantal evenwel is terug-
geloopen van 9 tot zeven.
En voor de geheel© concentratie was
ooi; de winst niet belangrijk van 34
tot 37.
Onder deze omstandigheden scheen
dc oplossing van de crisis vrijwel aon-|
gewezen.
Wat beteelccnde de uitspraak van de
kiezers?
Afkeuring van het regeeringsbeleid
der rechterzijde. Vijf en veertig zetels
waren immers sleehls aan de nieuwe
rechterzijde verbleven. Het heengaan
van het ministerie-Heemskerk stond
vost. Dat was dc negatieve zijde.
Aanvaarding van het program der
concentratie.
Immers in de concentratie was g-?en
scheurtje t© lx-kennen geweest-. Man-
non van Ixteekenis, als Treub en
Kurnebeek. het groole belang van de
concentratie inziende, maar zich met
het program niet vcreenigend, had
den voorzichtig met wijs beleid zich
teruggetrokken. En alle anderen, zij
hadden voqr elkander en met elkan
der gestreden in vrijzinnige landda
gen, meetingen en debatten, zonder
enigen zweem vnn onderling wan
trouwen of oneenigheid.
Maar niet olleen dat. Ook de So
ciaal-democratie had blijkens liaar
geheele houding in de verkiezingen
zich niet gekant tegen dat program,
integendeel, het aanvaard. Haar tak-
tiek ik merkte het reeds op was
alleen eene geweest van wantrouwen
zaaien in het vermogen en den wil
dor concentratie 0111 liet uit te voeren,
De concentratie zou zich zelve een
slag in hel aangezicht, hebben gege
ven en do crittelc ilcr socialisten een
stevig argument hebben verschaft,
wanneer zij niet met beslistheid had
aangestuurd op een ministerie uit
sluitend met het doel om tot stand te
brengen dat programma, waarover
dezo partijen hot eens waren, maar
een ministerie dan ook gedragen
door beide partijen. Een tijdelijk sa
mengaan voor ccn bepaald, groot
doel, dat bcido nastreefden.
De redeneoring, alsof daardoor dat
program gevaar zou Ioopen, is on
houdbaar. Zolis kan men er vrijwel
van verzekerd zijn dut een zetel in
Rotterdam niet weer aan de Rechter
zijde was vervallen, wanneer, de so
ciaal-democraten ook hunnerzijds
hadden toegestemd. Het élan van d©
verkiezingen zou zijn gebleven.
Spreker ging nu de geschiedenis
van doz© crisis na.
Ue hoer Duys, zeide spreker, die
in hel publiek op grond van een
artikel in „Do Vaderlander" beweert,
dat mijn aanlxxl duidelijk daardoor
de blijken draagt van onbetrouw
baarheid, weet beter. Zelf heb ik hem
reeds lang de toedracht medegedeeld.
Andere sociaal-democraten kennen
die ook".
Blijkbaar is bet systeem om wan
trouwen te zaaien en te trachten daar
op een partij te stichten en groot te
maken nog niet verlaten. (Applaus).
liet verdere verloop van de crisis
ligt voorzoover de onderhandelingen
met de sociaaldemocraten betreft,
open voor ons, Slechts een enkel
woord daorover.
Zoo duidelijk het slechts mogelijk
was, is in deze onderhandeling de
groote onzekerheid naar voren ge
bracht. welke er zou rijzen, wanneer
de S. D. A. P. zou weigeren. Mijne
persoonlijke meening, dat, de toestand
van een kabinet, dat op de concentra-
1 ijk zou zijn van de S. D. A. P. 011-
lie alleen moest berusten en afhanke-
lioudbaar was, is zoo sterk mogelijk
naar voren gekomen. Ook dat deze
mooning niet op zichzclve stond. Het
bleef dus hoogst onzeker, zoo niet on
waarschijnlijk, dat de concentratie,
zoo haai' daartoe de gelegenheid
werd geboden, zelve de verantwoor
delijkheid voor de regeering zou aan
vaarden..
Daaraan hebben de sociaal-demo
craten zich niét gestoord. Dc confe
rentie van Partijbestuur, Kumcrle-
dep en yolkredactie heeft voor de
partij uitspraak gedaan. De partij
beeft de verantwoordelijkheid niet
mede aanvaard en het Zwolsche Con
gres lieeft dit besluit bekrachtigd.
Ik treed thans niet in een critiek
van dit besJuil. De sociaal-democra
tische partij heeft daarmede, naar het
mij voorkomt, een graoten stap ach
teruit gedaan. Ze heeft feitelijk haar
parlementaire reden van bestaan
voorloopig ontkend.
Het is zeer begrijpelijk, dat men in
breed© 'kringen van de concentratie
na de weigering van de sociaal-de
mocraten heeft geroepen om ©en con
centratie-kabinet, zonder de socialis
ten dus, en waarvoor de partijen der
concentratie alleen aansprakelijk zou
den zijn. Over steun aan de sociaaï-
democratie zou niet verder worden
onderhandeld. Unaniem werden de
aangeboden voorwaarden onaanne
melijk geacht. Men zou het aan hun
zelf en aan het inzicht van hun eigen
belang overlaten, of zij zouden steu
nen, ja dan neen.
Steunden zij niet, welnu dan zou
den zij de concentrattie belemmeren
in de uitvoering van het programma,
waaraan ook zij adhaesie hadden
geschonken. Zij zouden dan de eigen
verantwoordelijkheid tegenover de
kiezers daarvan moeten dragen.
Eén groote zaak werd daarbij even
wel over het hoofd gezien, nl. de ge
heel© historie von do verkiezingen,
Goen feller bestrijders had de con
centratie geliad dan de sociaal-demo
craten en dezen hadden voortdurend
op dit aambe^d gehamerd, dat de
concentratie eigenlijk hun zetbaas
was, uitvoerde wat zij hadden voor
geschreven.
Ja zelfs, liet word herhaaldelijk
door mr. Troelstra aangevoerd, de
verdediging van do vrijzinnig© be
ginselen was aan de vrijzinnigen niet
meer toevertrouwd; het goede, wat,
daarin besloten lag, zou de groeiende
macht van het .proletariaat moeten
en alleen Ikunnon handhaven, (gelach)
Wat zou van een dergelijke partij,
wanneer zij zelve niet mede de verant
woordelijkheid droeg van het staats
bestuur, kunnen woTden verwacht?
Zij zou elk oogenblik zich zelve de
vraag stellen, of haar belang het me
de bracht om het concentratie-kabi
net aan te vallen en daarmede tevens
de partijen der concentratie te tref
fen. Geen oogenblik zou dat ministe
rie veilig zijn geweest. Ieder die het
parlementaire, teven leent., weet, dat
er elk oogenblik omstandigheden zich
kunnen voordoen, die niemand kan
voorzien en welke aan de sociaal
democraten aanleiding hadden kun
nen geven ioi terroriseer©n van liet
ministerie en van de partijen, waar
op dit berusten zou.
Tiet zou naar mijne vaste overtui
ging de morec-le en feitelijke onder
gang zijn geworden van de vrijzinni
ge partijen. Geen wonder, dat ©n van
rechts cn van uiterst links deze op
lossing als de meest gewensehtc werd
voorgesteld.
Wat zou en dit is de hoofdzaak
evenwel liet gevolg zijn geweesl
voor d© algemeene politiek? Dat hel
programma, waarvoor wij hebben ge
streden, het grootste gevaor zou heb
ben geloopen.
Dat programma zou zijn verdedigd
door een kabinet, dat gedragen werd
alleen door de vrijzinnig© partijen
der linkerzijde, waarin dan ook de
leidend© mannen dier partijen zou
den moeten zitting hebben. Elke aan
val op dat kabinet zou een aanval
zijn geweest op die partijen, elk© ge
lukte aanval een verzwakking, die bij
de volgende verkiezingen de part ijen
der aanvallers zou ten goede komen.
Do lust tot die aanvallen zou niet
gering© versteri-.'ing daardoor onder
gaan. De kans op totstandbrenging
van het program werd daaidoor niet
verhoogd maar verkleind.
Gelukkig heeft de Koningin, aan
wier constiluUoneeien zin niet warm
genoeg hulde kan worden gebracht
(applaus), den weg naar con extra
parlementair kabinet aangewezen.
Een kabinet van mannen, die in den
politieken strijd van de laatste maan
den niet op den voorgrond waren go-
treden als aanvoerders vnn partijen.
Een kabinet, dat zich noch aan du be
sluiten van de concentratie, noch aan
die van de sociaal-democraten zou
hebben to sloren, maar dat omge
keerd ook kon verzekerd zijn, onbe
krompen en vrijo critiek te ondervin
den. Een ministerie, dat wij gaarne
zouden steunen, wanneer liet in
hoofdzaaa wn bereiken, wal ons ter
harte gaat, maar waarvan bestrij
ding op andere punten van te voren
geenszins is uitgesloten.
.Do hoer Cort van der Linacn heeft
de zware opdracht, een dergelijk mi
nisterie te vormen, aanvaard. Hij
heeft zich van die taak gekweten op
oen wijze, waarvoor het geheele vrij
zinnige Nederland, en niet alleen dat
volksdeel hem dank schuldig is. (Ap
plaus).
Van nie.nand'en niets hoeft hij zich
afhankelijk gemaakt. De troonrede
heeft op menig punt doen zien, dat
een overgroot deel van het door ons
gewensdlvte program door do nieuw©
regeering is overgenomen. Van een
zakenkabinet, dat zich uitsluitend
bepaalt tot die zaken, waarover gocn
strijd tusschen d© ovorwinuende cn
overwonnen partijen bestaat, is dus
gelukkig geen sprake.
De groole vragen worden onder het
oog gezien.
Ovor ile samenwerking met <1© an
dere vrijzinnige partijen zal nader in
deze algemeene vergadering worden
gesproken.
Ons werk is niet ten einde met du
nederlaag van de partijen der rech
terzijde in '1913. De grond wetsherzie
ning staat voor de deur. Brengt zij
algemeen kiesrecht, de mogelijkheid
van vrouwenkiesrecht, evenredige
vertegenwoordiging, dan treedt een
nieuw tijdperk in. Vóór (lat doel be
reikt is. zijn er nog velé en groote be
zwaren te overwinnen. Iu dot tijd
vak mag ©r aan de kracht van do
concentratie geen afbreuk worden ge
daan.
Er is evenwel meer. De gebeurtenis
sen van dezen zomer hebben in ©113
land een zóó algemeene belangstel
ling gewekt als wél zelden liet gevat
is geweest. Het verloop van de crisis
hoeft menigeen op partijen en perso
nen een anderen kijk gegeven. Niet lo
ontkennen is. dat cle sociaal-democra
tische arbeiderspartij daarvan op dit
oogenblik de ernstige gevolgen onder
vindt. All© verkiezingen, die van Rot
terdam, Hoogezaud. Amsterdam 111,
maar niet minder ook die te Gronin
gen. liebben daarvan liet- bewijs gele
verd. Zonder twijfel zal in deze partij
het gebeurde niet zonder critiek in
eigen boezem voorbïj'gaan.
De argumenten, dezen zomer aan
gevoerd voor de weigering van de
verantwoorde!ïjkheid om de regeering
te aanvaarden, werden voor een nïef
gering deel gezochl in de belemme
ring van de vrijheid om over iederen
vrijkomenden -Kamerzetel met dc Vrij
zinnigen te vochten- Dat samenwer
kende partijen zich daarvan zonden
hei>lien onthouden ligt voor de hand.
Men zou elke partij in het bezit van
zijn zetel hebben gelaten.
Welnu, de S. D. A. P. heeft de vrij
heid van vechten gekregen. (Dave
rend gelach). En thans beklaagt zij
zich in heftige termen, dat van d;o
vrijheid1 gebruik v. ordt gemaakt ook
door de vrijzinnigen. M as soms wel
licht alleen een vrijheid bedoeld om
dat men dacht alleen vrijzinnige ze
tels 1e kunnen winnen, niet socialisti
sch© te kunnen verliezen (Bijval).
Don zijn de niet parlementair ge
schoolde drijvers, die vooral de S. D.
A. P. op dit pad hebben gedreven,'
wal al te onnoozel geweest.
Voor de D. A. P. is het groote
keerpunt gekomen, waarop in elk land!
van krachtige democratische ontwik
keling d© sociaal-democratie vroeg nf
laat komt.
Het punt. waarop liet voor (lie par
tij de vraag is, óf zich als revolutio
naire partij uit te leven, de zuivere
■oppositie-partij tot in lengte van da
gen te blijven, rnaar mét afnemende
of hoogstens stagneerende macht, wijl'
de kracht van oppositie verzwakt,
wanneer de bereid-willigheid' om zelf
te verbeteren, zelf de liand aan den
ploeg le slaan ontbreekt, óf wel te
trachten, hare denkbeelden ook inliet
bestuur iet toepassing te brengen, al
is liet dan, zooals het bij elk© partij
steeds gegaan is en gaan zal, slechts
ten dec-Ie.
Met belangstelling kunnen v. ij liet
verdere verloop aanzien.
Ons, ..vrijzinnigen, evenwel heeft de
afgeloopcn zomer reden gegeven om
niet te versagen. M ij zien wederom
juist door de kracht onzer gemeen
schappelijke actie in toenemend getal
jongeren zich bij onze gelederen voe-
geite.Mei eiken dag wordt de overtui
ging vaster, dat het zinsbegoocheling
is. wanneer men over de vrijzinnig©
partijen reeds dc- doodsklok hoorde
luiden. De verdedigende houding is
verlaten, men is op elk terrein lof den
aanval .overgegaan, èn tegen uiterst
links én tegen rechts.
Dat rnog© zoo blijven in de (lagen
die komen. (Langdurig applaus).
Hierna werd de vergadering go-
Bloten en vereenigden zich (le leden
in een gezellige bijeenkomst, waarin
Ko Doncker zijn schimmenspel ver
toonde.
Tweede da g.
Zondagmiddag werd na do huis
houdelijke vergadering, waarin reeds
eenige der belangrijkste pun-ten vóór-
behandeld waren, de openbare ver
gadering heropend.
Aan dc orde kwam het voorstel van
het Hoofdbestuur inzake het samen
gaan met de andere vrijzinnige par
tijen.
Dit voorstel luidt als volgt:
De Algemeene Vergadering van
den V.-D. Bond, gehouden te Haar
lem op Ï5 en 16 November 1913,
overwegende dat liet noodzakelijk
is, met het oog op het verwezenlijken
van liet concen tra Deprogram, waar
op de drie vrijzinnige partijen geza
menlijk den jongbten verkiezings
strijd hebben gestreden met name
van de punten handelende over alge
meen kiesrecht, vrouwenkiesrecht,
ouderdomsverzorging en onderwijs
'hel onderling overleg tusschen die
partijen in liet algemeen en de sa
menwerking bij cvcntueele verkiezin
gen voor de Tweede Kamer en do
Provinciale Staten in -het, bijzonder;
in de na arte toekomst, bij het voort
duren uin do bestaande politieke
constellatie te bestendigen,
met dien verstande dat daarbij elk
der partijen haai' eigen zelfstandig
heid, ook wat organisatie eri propa
ganda betreft, volkomen behoudt,
machtigt het Hoofdbestuur tot in
standhouding van het U.entraal-Co-
mitc der Vrijzinnigen mede te wer
ken,
daarin een delegatie te benoemen,
en aldus met inachtneming van zijn
verantwoordelijkheid en veruliclitin-
