HAARLEM'S DAGBLAD
UNITED TELEGRAPH
Muziek.
Causerieën over Wetenschap
en Techniek.
DONDERBAG 4 OCTOBER 1923 -
DERDE BLAD
DIENST VAN DE
Per vliegmachine naar Azerbeidzjan.
DE WONINGNOOD IN CHARKOW. LANGS DON EN KOEBAN-
KOLONISTEN IN RUSLAND. EEN RUSSISCH SLACHTFEEST.
(Van onzen specialen correspondent).
Bakoe, September.
Van Charkow zag ik doordat de
duisternis bij mijn aankomst reeds be
gon te vallen slechts enkele straten.
Baar ik gehoord had, dat de woning
nood in de hoofdstad van do Oekraïne
niet minder groot is dan in Moskou,
vielen een paar in aanbouw zijnde, ot
liever in aanbouw geweest zijutlc vil
la's des tc sterker opzij zouden al
leen nog binnenbetimmering noodig
gehad hebbeif, om prachtige cn ge
riefelijke woonplaatsen te vormen.
Het particulier initiatief moet echter
tot dusver door do inbeslagneming
van nieuw-gebouwde huizen zulke
slechte ervaringen hebben opgedaan,
dat zelfs zoo gunstige gelegenheden
ongebruikt blijven- In het zomerver
blijf, dat de J'unkers-aviateurs dit
jaar betrokken het:,, i kreeg ik eenig
besef van Russische woninggenoegens.
Op eeu overbevolkte huur-etage had
men twee Immers van ternauwernood
middelmatige grootte in bruikleen
gekregen van een familie, die tijdelijk
buiten de stad vertoefde. In het een®
vertrek waren met veel wiskundige
berekening vijf splinternieuwe, dus
ongedierte-vrije bedden geperst, het
andere diende tot woonvertrek, eet
kamer en kantoor tegelijk. l)e ge
makkelijke sofa, die deze kamer ver
sierde, werd mij voorgesteld als
mijn nachtelijke verblijfplaats.
Om half vier in den ochtend boeg
seerde mevrouw Rauert, do hospita
reeds door de kamers om bet. ontbijt
te serveeren. Om vier uur ging het sn
twee Iswostschiks door den donkeren
naclit naar het vliegveld, waar wjj be
halve den commissaris van de Kau-
kasischc luchtvloot nog een meteoro
loog uit Ro'stow als tweeden passa
gier aantroffen. In het eerste och
tendgloren verhief de „Wachtel'' zich
in het luchtruim. Over het Char-
kowkadal namen wij allereerst koers
in de richting van het vroegere hoofd
gebouw van de Allgemeine Elektrizi-
taetsgesellschaft, dat reeds in het be
gin van den oorlog in beslag werd
genomen. Rechts achter ons lag, ,nog
sluimerend, de in drie wijken verdeel
de stad. waarvan do straten aan de
flikkerende lichtlijnen van de overda
dige nachtverlichting te onderschei
den waren.
Nu ging heb Zuidoostwaarts naar
Rcstow. Met zwakken tegenwind werd
het 420 KM. lange traject in 3 1/2 uur
afgelegd. Bauerltin liet do „Wachtel
daarbij allengs tot op 1300 M. Klim
men. 'Mijn met pels gevoerde loeren
jas deed an do ochbendkoude goede
diensten. Wolkenmassa's in bet Oosten
maakten den zonsopgang boven het
-monotone, sfepponlaudscnap bijzonder
.schilderachtig. Gedeelten van het Do-
nefcz-steenkolcnbekken werden gepas
seerd, hetwelk met andere industrie
centra niet te vergelijken is, door
dat de fabrieken zeer ver uit elkaar
liggen en niet, zooals elders een aan
eengesloten geheel vormen. Daarna
kwam, schemerend in de ochtendzon,
het Noordoostelijk gedeelte van do zee
van Azow in zicht. Tagonrog bleef
rechts liggen. In de nabijheid van de
wijd-uitgestrekte Don-delta gleden wij
gemakkelijk naar heb Russische vlicg-
station ten Zuidwesten van Rostovv af.
Óm kwart over acht had de landing
plaats. Twee .Tunkermac.hines, ge
reed voor het. vertrok, hadden onze,
buiten de vliagdienstregeling vallen
de vroege vlucht afgewacht, om eerst
daarna de gewone Donderdagsreis te
aanvaarden, de eene naar Charkow,
de andere naar Bakoe. Do laatste,met
den schoon en naam,,Rem" nam vnndo
,."Wach"tel"posti, bagago en twee pas
sagiers. den man van de KaUkasischo
luchtvloot en mij over. De aviateur
Schilfer en zijn geestige mecanicien
foneck bestegen de min of meer luch
tige plaatsen voor de bestuurders.
Om kwart voor negen werd opnieuw
gestart- Rostow en de Donbrug mot
'naar hoogo torens lag weldra achter
ons. Tot Kawkaskaja aan de Koeban-
rivier, dat wij tegen half elf bereik
ten, ging hot, met afsnijding van de
groote bocht, die de spoorlijn daar
maakt, voortdurend over een einde-
looze, op do enkele dorpen en rivierda
len na volkomen boomloozei vlakte.
Slechts met motorploegen en dorsch-
machincs, die wij bij menigte in actie
zagen, is op deze meermalen zeer ver
'an elke nederzetting - verwijderde
elde'n heb landbouwbedrijf uit te
oefenen. Dit is ook het gebied, waar
in de toekomst het landbouwbedrijf
ïan de Manytsch zal worden ge-
■estigd, waartoe Krnpp concessie
heeft verkregen. Intusschen had de.
van het Zuiden reeds lang haar
invloed merkbaar gemaakt en,toen wij
verder den spoorweg langs 't Koeban-
dal opwaarts volgden, gaven enkele
flinke burnpiugs den piloot handen vol
werk. Om elf uur passeerden wij Ar-
navir. De Koeban verdwijnt hier over
groote afstanden geheel onder het
riet. De Kaukasus met den Elbrus,
dien wij aanmerkelijk genaderd waren,
'~g achter nevelsluiers verborgen.
De hitte werd steeds drukkender,
zoodat men onddnks de door de open
cabineramen stroomende tocht de jas
uittrok. Men vertoonde neiging, in te
dommelen. Doch daar verstomde plot
seling het gebrom van den motor en
de „Rem" daalde in glijvlucht op een
tusschen Bakoe en de rivier, niet ver
van een groot dort verwijderd stop
pelveld. 'i'usschenlanding. De niet op
zulke tropische temperaturen bere
kende koehnrïchting had een klein lek
gekregen en het aldus veroorzaakte
watcrverlies diende gecompenseerd te
worden. Wij waren nauwelijks uit on
ze „kist" geklommen, of de voorhoede
van een dicht leger boeren en boerin
nen was reeds in aantocht. Binnen
enkele minuten waren wy vrijwel om
ringd door de voltallige burgerij, die
niet alleen door vragen, maar ook
door het betasten van het aluminium-
gevaarte blijk gaf van haar grocte
belangstelling. Het gewenschte water
was weldra aangevoerd. Intusschen
hadden twee lang-uitgegroeide, van
blonde baarden voorziene mannen
zich ontpopt als Duitsche kolonisten,
die vertelden, dat er in de naaste om
geving een aantal Duitsche dorpen
waren, die snel in inwonertal toena
men, doorclat tal van Duitschers uit
hun laud emigreeren en in Rusland
hun geluk beproeven.
Joneck hield echter reeds een van
zijn nadrukkelijke toespraken in een
Poolsch-Russiscli koetervvaalsch, dat,
gepaard met niet minder expressieve
gebaren, de menigte aanleiding gaf„
ruimte te maken. Weldra huppelde de
„Rein" door de middagbumpings. Na
ruim een uur, omstreeks kwart over
ecu was Mineralnyja Wody bereikt,
de eerste, 500. K.M. lange etappe van
het traject ltostow-Bakoe afgelegd.
Ook bier, op de reglementaire t.iis-
sclieiilaudingsplaats was de toeloop
van belangstellenden niet gering/en
het scheelde maar heel weinig, of er
was ons een min of meer aangeschoten
„Tawarriisch" in den propeller ge-
loopen. Als eerste verfrissching brach
ten kinderen ons een paar r.iioe ,Ar-
bïisen", d.w.z. watermeloenen, die
hier te lande het hoofcvoedsel vorineifs
Toen de jeugd zag. hoezeer het sap
pige vruchtvleesch ons smaakte, trok
er terstond een kleine expeditie met
een handkarretje op uit en bracht ons
zulk een vooraad, dat wij dagenlang
voldoende hadden. Terwijl wij een ge
braden kip on c-enige ileschjes bier
consumeerden, die van het twintig mi
nuten verwijderd station moesten
worden gehaald, was inmiddels de
koelinriciiting onderzocht en daaruit
was gebleken, dat het in het belang
van ons aller hachje verstandig zou
zijn, den tccht eerst den volgenden dag
na afdoende reparatie voort te zetten.
Allereerst kortte ik mij den tiid door
een gesprek met een emigrant, die mij
vertelde, dat men er zcor ernstig over
had gedacht, weer uit Rueland huistoe
te gaau. wanneer de tegenwoordige
rogeeringsvorm van blijvenden aard
is. Een groote menigto kolonisten is
reeds naar Canada verhuisd. Niet wei
nig verbaasde het mij te hooren, dat
een groot aantal vroegere Oostenrijk-
sehe kriiksgevaiiRCnen te Mineralnyja
zijn gebleven. Een hunner, een slager,
zagen wij weldra in actie. Een om
vangrijk varken werd op Russische
manier ten overstaan van een groot
aantal belangstellenden on een open
plaats voor een der huizen geslacht.
Drie man wierpen het 6ohreeuwende
dier op den grond, waar bet eedood
werd. Nadat bet was uitgebloed, werd
het weer opgezet. met den rug om
hoog, alsof het gereed was an te sprin:
een. Daarop werd het geheel met. hooi
bedekt, zoodat zelfs de toppen van do
ooren niet meer zichtbaar waren.
Deze geheele stapel hooi werd vervo.-
opns aangestoken en de in den Oos
tenwind hoog oplaaiende vlammen
zoolang niet nieuwe brandstof gevoed,
tot. het herhaaldelijk omgedraaide
lichaam van het varken overal goed
van haar ontdaan was. Daarbij berstte
het vel. zoodat een dikke laag spek
zichtbaar word. Met steeds onnieuw
in water afgespoelde messen werd nu
het "eheele vel afgekrabd, zoodat er
geen haartje m geen brandvlekjc meer
te zién was. Daarna eeret begon he.
opensnijden en de verdere behandc
ling, zooals die ocflr bij ons te lande ge
bruikelijk is. Wij lieten bet varken
verder aan den slager over en gingen
op uitneodiging van den gerant van
hot Junkersrestaurant mee naar
diens koelevoorkamer, waar z jn
vrouw, een gastvrije Russin weldra
een voortreffelijk© kippen ragout op
diende-
De kip schijnt hier een belangrijk
volksvoedsel te zijn
SfaSsnleBWS
Volkszang. Openings
avond. Grocte zaal
„Blauwe Kruis".
Woensdagavond hernam „Volks
zang" weer zijn wekelijksohe heden
avonden onder leiding van den neer
Er was voor het eers!. na den zo-
merrusttijd. heel veel belangstelling.
Dc getrouwen waren goed opgekomen,
wat te hooren. was bij het gemeen
schappelijk zingen, want heel wat re
pertoire-nummertjes werden door de
bezoekers zonder veel haperen gezon
gen. en het. kostte den heer Sixms
weinig moeite om er gang in te kr:j-
Pittig ging Kees Andriessen's
..Haarlem's Liedeken", Worp's „Mo
lenaartje". Hullobroock'o ..Liedje van
den Beiaardier" en zooveel meer nog.
Soms werd er wel eens „halt" geboden
en gaf de leider een betere wijze van
voordracht aan, b.v. dc manier om het
delicate wei'kwoordje „kussen" de al
lerbeste uitdrukking te verleenen.
Maar het bleek dat de heer Sixma
ijverige leerlingen had, want zulke op
en aanmerkingen bereikten al heel
gauw een gunstig resultaat.
En hier komt het bij volkszang
avonden op aan.Zonder de uiterste ver
fijning te betrachten, moet toch het
elementair begrip van klanksehoon bij
gebracht worden, waarmee; vanzelf
alle ruwheid geweerd wordt, maar
vooral het goed begrip van wat men
zingt zal de juiste kleur en de voor
dracht van een lied vanzelf meebren
gen. Dit laatste is de_ allereerste tegen
stelling van den goeden volkszang pet
den bralleuden straatdeun, die her
senloos afgerammeld wordt. om de
goede reden. dat hij van de hersens
niets vergt.
Met een leider als de heer Sixma
moeten 'de volkszangavonden voorze
ker sen groot succes worden. Hij
heeft vooral dit voor. dat hij met zijn
mooie tenorstem en zijne gezonde, on
gezochte manier van voordragen, ziin
publiek bij het voorzingen van eeu
lied direct od de schoonheden er van
wijst. Hij wint zijn toehoorders voor
den tekst, waaraan hij de typeerende
eigenschapzen doet uitkomen, en voor
de melodie, die hij door zijn mooi or
gaan en zijn goede manier van zingen
doet inslaan.
Niet te verwonderen was het dat er
ademloos geluisterd werd, toen hij
eenigo solo-nummertjes, o.a- Hulle-
broeck's „Hemelhuis"' ten beste gaf.
En van het goede voorbeeld moet het
publiek het tenslotte toch leeren.
Ook mej. Betty Dijkstra zong met
mooie etein en goed gevoelde uitdruk
king eenige liedjes in den volkstrant.
Verkeerd was het echter hierna ook
een Duitsoh lied te gaan zingen, dot
kwam hier allerminst te pas. Ot>
„Volkszang" hooren Nederlaudscho lie
deren en andere geene.
De avond was rijk aan afwisseling,
went bok was er declamatie van me
vrouw Gerdes on fluitspel van den
heer Spaan. De declamatrice mocht
veel bijval oogsten met „De boer iu
de kazerne", waal-mee hartelijk go-
lachen werd.
De heer Spaan speelt zeer verdien
stelijk fluit. Zijn toon is warm en yol,
en vrij van hinderlijk biieoluiid, ids
wat de meeste dilettanten o zoo moei
lijk bereiken' kunnen. Zijn goede
smaak sprak ook uit de vertolking
van de Sonate in G kb t. van .T. Ib
Loeiliet. een Vlaawséh componist,
tijdgenoot van Bach, wiens werken dc
laatste jaren ontdekt zijn en gaande
weg belangstelling vinden.
.Da eerste „Volkszangavond" was
dus wéér erg gezellig en leerzaam en
-oorspelt een goed werkseizoen. Mo-
de getrouwen eiken Woensdag
,;Tgroeien. opdat ze nog meer dm tor,
nuti'foc de gezondmjk^ndc invloeden
vsr.hei goc-de volkslied la nnen onder
gaan. en opdat Albrecht Rodo.nbacli <5
woerden „Béheersobe 't lied de wc: z-
rarmheid uv '.evens", welke spreuk
het podium versierde, algemcene be
trachting mogen vinden.
JOS. DF- KLERK.
HULPCOLONNE VOOR DIEREN-
VERPLECINC.
Op initiatief van dierenarts D. J. Kok
werd een colonne voor dierenverplegiag
In act leven geroepen, een colonne, c-ie
zich ten doe! stek hulp tc verleenen aaa
gewonde, ziskc of zwervende dieren.
Ycoiloopig beslaat zij uit 8 man pad
vinders opgeleid en geëxamineerd
doord ïerenarts Kok.
Ilec is de eerste instelling van dien
aard in ons land. die natuurlijk nog in
een wordingsstadium verkeert. De heer
Kok hoopte echter dat zij dezelfde gun
stige bekendheid mocht krijgen als de
vereeniging „Eerste Hulp bij Ongeluk
ken".
Jhr. Mr. A. van der Goes opende den
avond niet een kor: inleidend woord. In
de eerste plaats dankte bij d:e: marts
Kok voor zijn werk vóór en in het be
lang van de „Vereniging tegen het mis-
handelen van dieren".
Hij maakte van deze gelegenheid ge
bruik den hond „King" van den heer
Kok aan het publiek voor tc stellen.
„King"' is een verstandige hond, een
1 zter verstandige 1 hondi "die' "zich itultig
heeft gemaakt al ging d»l misschien
niet met zijn voilé sympathie voor zijn
mede-dieren. Op King toch werden, zoo
lang de cursus duurde, alle mogelijke
verbanden, strikken en lussen gelegd.
„King" maakte mede een deel uit van
het oefenmateriaal d'r colonne.
Woensdagavond zagen wc hem weer
in.„lieve lijdzaamheid".
De padvinder-leiders demonstreerden
duidelijk, begeleid door de interessante
verklaringen en mededeclingcn van den
heer-Kok, wat ze r.eds presteerden $n op
welke manier ze liet lijder, van een diet
kunnen verzachten. We zagen hoe dc
hond, met een stukje verbandlinnen ge
muilkorfd moet worden, hoe een. onhan
delbare patiënt, door raiddel van het
werptuig neergelegd wordt. „King"
kek met verwonderde oogen op naar zijn
meester, toen ook hij als onhandelbaar
beschouwd werd! Een gefingerde ge.
broken poot werd gespalkt cn verbon
den'. Het oorvérband een der moei
lijkst voorkomende gevallen werd
eveneens 'uitgevoerd.
Dingen die niet leiereen weet
DE ZEEMIJL STUURBOORD EN
BAKBOORD DE WACHTINDEE-
L1NC MAIL LLOYD SCHE
PENLIJST SCMEEPSCLASSIFICA-
I u het zeewezen komen ver
schillende wetenswaardigheden voor,
waarin wij. als behoorend tot een zee
varend! volk, belang stellen.
In „het Gulden Boek der Zee" van
baron van Haersolte vinden wij ver
schillende interessante bijzonderhe
den.
Zooals men weet, gebruikt men als
lengtemaat op zee de zeemijl,
in tegenstelling met den Meter aan
wal. De lengte van den Meter, waar
van men in Parijs de standaardlmaat
bewaart, is ongeveer gelijk aan één
•eeotigmillioenste van den aardom
trek.
De lengte van de zec-mijl komt over
een met de lengte van een boog-mi-
nuut aan den equator. De aardomtrek
16 verdeeld in 360 maal 60 minuten eon
zec-mijl heeft dus een lengte van 360
maal CO is 1.21600 van -10.000.000 M.
is 1852 Meter.
Cp Nederlandsen e en Duitsche
scllepen rekent men de snelheid in
Duitsche of geógraphische mijlen.. Deze
ziin 4 maal zoo lang als de (Engelsche)
zeemijlen en bedragen dus 740S M.
Op Engelsche schepen meet men de
snelheid van het schip per uur niet
de Engolsohe mijl, cp Nederlandsche
en Duitsche per wacht van. vier un
met do geographische mijl. Een schip
dat 12 Engetsche mijlc-n per uur af
legt. legt ook 12 Duitsche mijlen per
wacht af. kortheidshalve zegt men
dan. het schip loopt 12 mijl.
Herhaaldelijk hooren wij van
tuurboord en bakboord.
Men lees' in kranten en in boeken
zonder misschien precies te weten,
w n t stuur- en w a t bakboord is.
Vroeger werden de schepen gestuurd
door middel van een roeispaan, or
zooals het aan hoord heet. van een
„riem", welke zich bevend aan de
rechterzijde van het schip nabij den
achtersteven. Daarom heette deze zij
de „stuurboord"oe man, die het
roer bediende stond dan met ziin rug
(backe in het Ocst-Friesch. „back" in
het Eagolsch) naar de linkerzijde ge
keerd, daarom noemde men die zijde
„bakbpqrd".
De w a c h t-i n d e e 1 i h g. Dag en
nacht worde er aan boord dienst ge
daan. Heb wordt zoo v 'geld. dat
ieder na vier uur „wacht" ie hebben
gehad, wordt afgelost. Zoodoende is 't
'étrnml iu 6 wachten verdeeld, nl.
cl 1 termddagwacht van 12 nam. tot
4 nam.
Platvoetwacht ven 4. nam. (ot 8
nam.
Eerste wacht van 8 nm. tot 12 's n.
De demonstratie duurde tot ongeveer
.10 uur. een vrij talrijk publicvr woonde
haar bij. We kunnen verklaren dat dc
jongelui met het toetreden tot dc co.
lonne, een goed werk hebben verricht.
Dierenarts Kok en zijn hond
„King" komt hulde toe, de eerste voor
zijn uitstekende leiding, de tweede voor
zijn gedwee, onderworpenheid.
Uitgaan
MOLNAR's BLIJSPEL „DE GAR
DELUITENANT".
Op Maandagavond S October zullen
„de Haghespelcrs", directie Eduard
HoïidewachC van 12 's nachts tot" 4
's morgens.
Dagwacht van 4 's morgens tot 8
"e morgens.
Voormiddagwacht van S 's morgens
tot 12 nam.
De afkomst van platvoet- en hon
denwacht. weet men niet met zeker
heid.
„M a i 1" beteekent „post" en is af
komstig van dc Engelsche benaming
voor tasch en koffer, waarin vroeger
door ruiters de poet werd vervoerd.
Men vindt er het Franiche woord
„malle" in terug.
„Lloyd". Wij kennen den naam
Llovd in verschillende verbindingen:
•ie Rotterdamsche Lloyd. Hollondsohe
Llovd. Norddeuteohe Llovd, Oostcn-
riiksche Lloyd, enz.
In 1916 bestond in Londen een kof
fiehuis. dat gedreven werd door Ed
ward Lloyd en dat voornamelijk door
kooplic-c'en werd bezocht. Daar deze
koop'ieden eigenaars waren van sche
pen óf eronder zaken belang bij hidden
liep het gesprek in hoofdzaal; over
schepen. Dit bracht Edward Lloyd op
de gedachte een krant uit te geven, <!e
Lloyd News. waarin allo mogelijke
scheepstijdingen werden vermeld.
Daar het blad zich ook op politiek ge
bied bewoog branddo Lloyd zicb eeni
ge malen do vingors en werd liet blad.
verboden. Later verscheen hot weer
onder der. naam van Lloyd's List, en
bepaalde zich tot alle mogelijke scheep
vaart berichten.
Door de veelvuldige scheepsrampen,
die in dezo onrustige tijden meermalen
voorkwamen, wilden dc kooplieden
zooveel mogelijk de schade beperken
en trachtten zij zich doorlegen te ver
zekeren, Anderen wilden die risico
op zich nemen en aldus Öliltslonden in
Lloyda koffiehuis eenige verzekering-
maatschappijen. Voor doze maat
schappijen was het van belang te we
ten of de le „verzekeren schepen goed
gebouwd waren. Om uan dio wen-
schen tegemoet te komen, ontstond er
in het jaar 1834 oen schepenlijst. De
beste schepen kregen liet toevoegsel
„Eerste klasse Llovd", cc minder goe
de „tweede klasse Lloyd" enz.
De Eerste klassers Lloyd betaalden
natuurlijk een lagere premie. 4;r. de
tweede en laeore klassers. VerGcuilieu-
de op scheepvaartgebied zich bewe
gende maatschappijen hebben den
naam Lloyd aangenomen.
De schepenlijst ontvangt haar ge
gevens van verschillende maatschap
pijen. welke voorschriften geven om
trent den bouw van scllepcu. Gedu
rende den bouw houden zij toezicht,
dat het te gebruiken materiaal van
goede hoedanigheid is. dat 'alle ver
bindingen goed worden uitgevoerd cn
do voorschriften worden opgevolgd.
Is het schip gereed'. dan wordt het
door die maatschappijen onderzocht
cn geïnspecteerd, waarna eeu getuig
schrift. waarin omtrent de deugdelijk
heid van het schip een verklaring
wordt afgelegd, wordt uitgereikt.
De deugdelijkheid wordt duidelijk
aangegeven. Een schip aangeduid met
A 4 beteekent dat hel na vier jaar
weer moet worden geïnspecteerd. A 3
na 3 jaar. A2 na,2 iaar. De sterk
te van het schip wordt aangegeven
door een gej.sl voor do A.
Bijvoorbeeld 100 A 4 is een uitste
kend schip 70 A 2 is minder goej ge
bouwd enz.
Tn bovengenoemde schepenlijsten
worden alle gegevens der onderzochte
schr-pen verzameld, zoo dat men zich
altijd van do hoedanigheid van een
bepaald schip op de hoogte kan stel
len.
Térkade) in den Stadsschouwburg
een opvoering geven van Molnar's
blijspel ,,De Gardeluitenant";
T. B. C.-PAT!èNTEN.
Zonadg a.s. houdt do afd. Haarlem
en omstreken van de Vereeniging tot
bevordering der belangen van T. B-
C.-patiënten in Nederland" haar
Bloemendag to Schoten. Meisjes die
voor genoemde vereeniging de bloemp
jes willen verkoopen. worden ver
zocht zit Zondagmorgen 9 uur te
melden bij Goudschaal, dc la Ree
straat 62, te .Schoten.
IJZER EN STAAL
DE WONDERBAARLIJKE EI GENS CKAPF EN VAN IJZER. DE INVLOED
VAN EiJMENCSELEH. CIETIJZER* SMEEDIJZER EN STAAL. PU DOE
LEN. PEREN VAM BESSEMER EN HET PROCES VAN MARTIN.
IJzer is een merkwaardig metaal, i
velerlei opzichten; het komt zeer algi
meen verspreid voor op aarde, uitgi
zonderd in de lucht, vrijwel in alle
grond, in ieder water en alle planten.
Geologen hebben op grond van aller
lei verschijnselen (de dichtheid van dc
aarde, het aardmagnetisme, de samen
stelling van meteoren:, wel beweerd
dat het binnenste van de aarde u;t
een legearing van nikkel en ijzer be
stond, een soort nikkelstaai. Konden
we daar dus bij komen, dan behoef
den we nooit bang te zijn voor een op
raken van de voorrasden ijzererts,
want die hoeveelheid is zoo geweldig
groot, dat er nooit een eind aan zou
kunnen komen. Trouiwens dan zaten
we met een holle aarde en al hel
ijzer aan den buitenkant, dus dan zou
de heele zaak een bc-etje hop zwaar en
breekbaar worden! Veel kans is er
echter nist op, want we zouden eerst
door een steenlaag van een dikke
1500 K.M. heen moeten boren die bo
vendien nog in gloeiend gesmolten toe
stand verkeert, cm dan oiiidelijk het
eveneens gloeiende gesmolten nikkel-
staal te bereiken. Het zou alleen het
voordeel hebben dat er geen smelt
ovens meer noodig waren, en welk
een gulden tijd voor allerlei soort
milïtairistcn als de pantserplaten zoo
maar den grond uit borrelden!
Maar ter zake LIJzar is dus een zeer
algemeen voorkomend metaal, dal: een
massa goede en slechte eigenschappen
heeft: het roest, verbazend-gouw, voor
al aan eenigszJns vochtige lucht, d. w.
7. het verbindt zich met dc zuurstof
uit da lucht tot e:n zoogenaamd oxy-
de, maar aan den anderen kunt staat
het bij hoogere temperatuur (boven
260 graden C.) die zuurstof- weer ge
makkelijk af aan kool, aldus weer
ijzer vormende. Bovendien ver
bindt het zich ook gretig, met kool
stor, welke verbindingen in gesmolten
ijzer gemakkelijk oplossen.
Van zijn physisciie eigenschappen
zijn iiet' merkwaardigst: zijn sterkte,
zijn magnetiseerbaarheid en de moge-
lijkhei'd om het te harden, welke
eigenschap het behoudt ook na weg
neming der werkende oorzaak. In de
ze drie eigenschappen kan het, na ge-
sohikte behandeling alle andere stof
fen overtreffen. Voeg daarbij nog zijn
goedkoopte en ge begrijpt de bslangrij
ke be-teekenis van het ijzer en zijn le-
geeringen voor de geheele maatschap
pij, vooral door zijn buitengewoon
.passingsvermogen", om het zoo
eens te noemen. Het kan zoo
wel een van de sterkste als een van de
zwakste metalen zijn; het meest mag
netische als een van de niet-magueti-
sclie, een van de allerhardste (alleen
diamant is nog harder) als eeu van
de zachtste; een van de taaiste als
een van do meest broze; het heeft een
zeer sterk varieerend uitzettingaver-
mogen, men kan het maken dat het
ongevoelig is voor sterke zuren, voor
slappe en voor sterke loogen en het
mooiste is dat men dio eigensohappen
kan combineeren en het die combina
tie kan geven, die het meest geschikt
is voor het 'loei dat men zich wenscht.
Iin dat alles door den. aard en de
hoeveelheden van de bijmengselcn in
mats te wijzigen, hot totaal
bedrag daarvan overschrijdt zelden
of door het op verschillende
manieren aan hooge temperaturen
bloot tc slsllen, of door een combina-,
tie van do twee.
Zooals liet door 'den hoogoven afge
leverd wordt is het ijzer ongeschikt
voor vele toepassingen en het dient
daarom eerst op verschillende manie-
ren verder behandeld te worden, al
naar zijn bestemming. Het is lang
niet zuiver, het bevat van 35
koolstof (gedeeltelijk gebonden, ge
deeltelijk opgelost) 2 a 3 silicium,
1 mangaan, wat zwavel en phos
phorus ën verder sporen koper, nik
kel en arseen. Het dient voor ijzeren
voorwerpen, die niet aan sterke me
chanische verstoringen onderhevig
zijn. kachels eh baarden, hekwerk,
enz. Is er veel silicium in dan verhin
dert dit dat de overmaat koolstof zich
met het ijzer verbindt en deze bluft
dus als zwarte grafiet (heele fijne vlok
jes en korreltjes in het ijzer zitten:
zulk ijzer z:et dan ook donkergrijs op
de breukvlakte en heet daarom grauw
gietijzer of ruw ijzer met eeu Germa
nisme. Is er minder silicium en meer
mangaan in, dan kan de koolstof 'deels
in opgeloslen, dee'tö in gebonden toe
stand in het ijzer blijven, dat daar
door lichter van kleur is en wit gict-
iizer genoemd wordt. Het witte ruwe
ijzer 16 zeer hard, maar laat zich niet
zoo gemakkelijk gieten als het grau-j
we; dit laafste heeft <de eigenschap om
bii het vostworden, nadat het in den'
gietvorm gegoten is, wat uit te zetten,
waardoor het den vorm geheel vult
en mooi gietsel met scherpe randen
levert; wit ruwijzer doet dat niet,
daarin ontstaan ook vaak holten bij
het gieten; heb wordt daarom gewoon
lijk verder verwerkt tot smeedijzer en
staal.
Want gietijzer is over het geheel
nogal bres. kan slecht tegen een
stootje en kan daardoor in 't geheel
niet gesmeed worden.Voor rails, brug
gen, scheepsplant moet het daarom
nog verder behandeld worden, dan pas
"kan het gesmeed, getrokken of ge
perst worden. Dnartoo meet er een
groot, gedeelte van de onzuiverheden
uit verwijderd, uit weggebrand wor
den; daalt het koolstofgehalte tot on
der 0.5 dan krijgt men smeedijzer:
van 0.3 'ot 1,2 koolstof spreekt men
van staal; dit heeft de zeer te vaar-
deoren eigenschap van herdhaarheid,
d.w.z. als 't sterk verhit en dan plot
seling afgekoeld wordt, wordt liet zeer
hard, tot glashard toe; weliswaar ook
bros, maar dal kan men door toevoe
gen van bijmengselcn verminderen,
terwijl de hardheid toch behouden
blijft. En smeedijzer en s'ar.l hebben
de eigenschap in gloeienden toestand
week te worden, terwijl twee gloeien
de stukken door smeden zoo vast aim
elkaar verbonden kunnen worden, dat
er één homogeen stuk uit ontstaat. Op
die manier kan men uit vele kleine
blokken één groot blok smeden.
Bat wegbranden van onzuiverheden,
het zoogen. ontkolen geschiedde vroe
ger door het puödelproces (van het
Êngelsch to puddle roeren); in een
vlamoven wordt ruw gietijzer ge
mengd met ijzererts (dus ijzeroxyde)
samengesmolten, waarbij de" zuurstof
van het ijzeroxyde een groot deel van
de kool en haast alle phosphor ei; zwa
vel van het gietijzer verbrandt. Maar
daarbij moest ds boel voortdurend
met ijzeren stangen door elkaar ge
roerd worden, eeu verbazend zwaai
werk, waarvoor alleen de aiier-kraeh-
iigste arbeiders geschikt waren. Door
het lager worden van het koolstofge
halte stijgt echter het smeltpunt van
heb ijzer en op liet laatst ontstaat dan
ook een taaie klomp smeedijzer da
niet meer te roeren i;. Die klomp
wordt daarna onder een stoomhm
gehamerd odi de slakken dio er
in zitten weg t9 werken; het ijzer
wordt daardoor tevens vaster en ster
ker. Op zoo'n manier verkrijgt men
wel eeu zeer goede kwaliteit smeed
ijzer, maar het proces duurt erg
lang (een paar uur), het kost veel ar
beid en er kunnen maar kleine lioc-
•elhéden. 250 K.G. tegelijk ver
werkt worden, alles factoren die het
product zeer duur maken-
liet was dan ook een enorme v<.
uitgang toen in 1S55 de Engelschman
Bessemer met een proces kwam, waar
mee hij in den tijd van een half uur
tien ton smeedijzer tegelijk kon ma
ken. Dat geschiedde in een zooge
naamde Bessemer peer.of converter:
een peervormig instrument uit sterke
smeedijzeren platen' gemaakt, van
binnen gevoerd met vuuryr.ile steen
en draaibaar om een horizontale as.
(A). Aan den eenen kant is «lis as hol
en kan men er lucht doorblazen, dio
door den poreuzen steeuen bodem van
de.pacr binnen kan dringen. Men vult
ide peer met gesmolten gietijzer, in
groote bedrijven zoo uit den hoogoven
komend, na hem eerst met cokes
gloeiend gestookt te hebben. Dan zet
men de luchlkraan open en de samen
geperste lucht borrelt door het
gloeiende ijzer: koolstof, zwavel, phos
phor, maar ook vrij wat ijzer verbran
dende. daarbij komt zooveel warmte
vrij dat de boel toch gesmolten blijft.
De niet vluchtige verbrandingsproduc
ten verbinden zich met de vuurvaste
steen van den wand tot een slak die
bovenop drijft, terwijl de rest als een
gróote felle vlam uit de opening ont
wijkt. Na korten tijd is bijna alle
kool verbrand, de vlam wordt dan veel
korter, cn het ijzer zou aan de beurt
komen; daarom voegt men nu wat
koolstofrijk ijzer toe om smeedijzer
met een bepaald koolstofgehalte te
maken, blaast nog even om te men
gen, kantelt de peer om zijn as en
laat den gloeienden inhoud in 'n giei-
pan loopen.
Dit proces verloopt veel en
vlugger en het product was dan ook
zoowat vijf keer zoo goedkoop als hel
puddelijzer. l'cch had het een be^
zwaar: phosphorrtjk ijzer kon er niet
a^ee verwerkt worden, want phosphor
\v<-i'd door de vuurvaste steen niet op
genomen. Dat lukte pas in 1878 toen
d..< Engelsehe ingenieurs Thomas en
Gilchrist de peer voerden met dolo
miet, een kalkhoudeud gesteente, dat
wel phosphorus opneemt; dat heeft bo
vendien nog het voordcel dat men zoo
een phosphaatrijke slak als bijprodukt
verkrijgt, die als ThomaSslakken of
Thomasmeel een waardevolle meststof
is. Vooral voor de Duitsche ijzerin
dustrie die veel phoephorrijke ertsen
verwerkt wan dit proces van zeer
groote heteekenis.
Maar von nog meer belong omdat
daarbij ook allerlei afval, oud ijzer
en staal verwerkt kan worden is het
door do gebroeders Martin, twee Fran
sehen in 1865 uitgevonden proces. De
ze werken met een speciaal soort
oven. ilea ïegenerutoi'ovcn van Sie
mens d:'® feitelijk met gas gestookt
wordt (lichtgas soms, watergns of
gcuaratorgas meestal.; het bijzondere
yan den oven ligt evenwel daar
in dat de afgewerkte, gloeiend hoalc
verbrandingsgusseu strijken langs do*
koude toestfoomendo lucht en gas en
the aldus van to voren leeds Op huoge
temperatuur brcugL-u. Komen gas e-u
lucht in gloeiend heeteu toestand dan
bij elkaar uau vereenigen ze zich on
der veel feller warmteontwikkeling
dan wanneer ze koud waren aldus eeu
veel hooge r oventemperatuur teweeg-
breaieaue. Ooi; luut uien wel afwiïss-
lenu loui not uur) de kcete algewernte
gassen door ecu ruimte met vuur\ asio
poreuze steen strijken waaraan ze hun
warmte alstaan, waardoor dan later
gas o: lucht J K-gevoerd worden et. das
voorgewarmcL Met eeu dergel.jken
oven kan men een zeer hooge tempe
ratuur bereiken, tot 2tew gr- toe en
daarvan maakten de gebroeders Mar
tin nu gebruik: rii brengen iu den
oven ruw hoogovengietijzer en oud
ijzer en stualafval, allebei mot van to
voren bepaald koolstofgehalte. Dai
smelt samen tot een dun \loeihare
massa' waaruit door de oxydccrena»
gasvlammen langzamerhand alle kool
stof. phosphor, zwavel en ook \rij wat
iizer verbrand worden; de phosphor,
zwavel en kiezel word<n doo: eeu
wand van jden oven opgenomen en
vormen oen slak die nis ze sterk phos-
phorhoudentl is weer een goc !c mest
stof oplevert, maar mental ook zoo-
Veel ijzeroxyde bevat, dat ze weer als
erts nvir den hoogoven ternggnai.
Do oven wordt meestal zoo gibouwd
dat hij op rollen beweegbaar is cn
voorover gekanteld kan worden oir.
het gesmolten dun vloeibare ijzc» uit
te gieten,
Het groote voordeel van het Martin- -
proces is daarin gelegen dat men
allo ijzorafval cn oud ijzer, waor men
vroeger geen raad mee wist cn dat
steeds prootor wordende hoeveelheden
uitmaakt, cr moe kan verwerken. Bo
vendien zijn de Martinfabrieken daar
door ook niet zoo gebonden aan do
vindplaatsen van ij ter en steenkool
eri z'jn ze ook rendabel zonder dab
't reuzenbedrijven zijn wat met de Bos
somrre-en n et l:r'. geval T-i V l-n
zal dan ook o n groote Martiu-si&sl-
'crij opgericht'worden.
J. J. LUYTEX.
