HAARLEM'S DAGBLAD
SCHETSEN UIT BERLIJN
Causerieën over Wetenschap
en Techniek.
VRIJDAG 28 MAART 1924
VIERDE BLAD
MIDDENSTANDS-KEUKEN
(Van een bijzondere» medewerker}.
Fel snerpt een koude wind over de
bjfen vlakte van de Lusrgartcn, het
grootc. naast het voormalig keizerlijk
slot gelegen plein, waarop ook de dom
zijn koepel verheft. Wit, verblindend
wit in dc glanslooxo winterzon liggen
wegen en plantsoen, dik me> sneeuw
liedekt. Somber grijs, nauwelijks ver-
vroolijkt, steken <io gebouwen daar
tegen nf De standbeelden van onze
stadhouders, langs het bordes van het
slot gerijd, zijn wit bestoven cn de
schaarse voetgangers, tot over de
ooren geileken in jaskraag of lot den
neus gewikkeld in aliawl, waden daar
langs door voethoog* sneeuw.
lu het midden. 01» den broeden weg.
voortzetting van L'nler den Linden,
suizen vlug de auto's, dreunt een log
ge vrachtwagen. Slechts zelden ver
breekt hun getoeter de s'ilte. die hel
omringende rooto stadsleven toch
Vgmf doet schijnen.
Voorbij het iiftleis, om den kleinen,
daarachter uitstekenden zoogenaom-
den apothekersvleugol, voert onze
weg. Door een donkere poort, dubbel
'donker door liet verblindend* wil
van daar button, betreden we een klei
ne binnenplaatomgeven door hoo-
ge. antieke gebouwen.
Fsn trapje op. door een deur. waar
boven een schild met. op helder wit
ten grond, de weldadige woorden
..Oestorreichische Freundeshilfe*".
rechtsom, en we staan in een klein,
roei vele nienschen gevuld, vertrek.
Achter de ruggen staande, ontwa
ren we een panr tafeltjes, waaraan
dames zitten, die handen te kort ko-
>nen om kaarten -te controleeren.
kaartjes uit tv geven en gasten in te
schrijven.
Ondanks dc duidelijke waarschu
wing aan poort cn deur aangebracht,
dat voor liet ©ogenblik nieuwe gasten
onmogelijk kunnen worden aangeno
men. probeeren telkens r.ieuw-binnen-
getredvneu hei hart der dames te ver
murwen.
Echter vergeefs. Men moet onver
biddelijk zijn. De tafels zijn voor den
geheelen middag reeds vol la-zet. de
keuken kau meer porties uiei afleve
ren. Door de glazen deur, dio naar dc
eigenlijke eetzaal voert, stroonnmv.de
bezoekers, verzadigd en gesterkt, naar
buiten. Hun gezichten staan tevre
den, ze vreezen de koude niet meer.
Passeorcn vvij die deur. dan staan
we verrast, Hier is getooverd!
I)c vroegere hulpkeukcnx van hel
paleis, gewelfde, met tegels beklede
lokalen, zijn herschapen in vriende
lijke ruimten. Bloemen overal, op de
gedekte tafels, in de diepe vensternis
sen. op dc rekken langs den wand.
Kleine potjes met primula», wier blee-
ke paars en groen tegen al het wit
van wanden en tafellakens scherp af-
Btoekt.
De stoelen, uit do pnicMMllcn af
komstig. vii11 sierlijker dan in menig
,.fijn" restaurant.
I'.n op drze stoelen, rondom d« ta
fels. cru schare menschcn, wier klee-
dinz verraadt, dat ze tot den gogo©-
den stand behoorden, til riin nu de
pakken vaak gekoerd en kaal. de Ja
ponnen en mantels niel naar dc laat
ste of zelfs voorlaatste. mode.
Daarbij gezichten, dio de geleien
2org-.il v.c. r-iv.-n, zoowel Jong*
ais oude, al zijn dc laat sten talrijker.
Gezicht-n waarop ontberingen hun
stempel hebben gedrukt.
Doch nu ligt ecu tevreden trok op
alle». Hoe bthagelijk voelen zil zich
liier. bij goede spijs, door vriendelijke
meisjes of vlugge, helderwit gejaste,
kellrers voorgediend, in een behoor
lijk milieu, temidden van meuschen
van hun eigen '1 and.
Want dat is het streven van de Oos-
ten-nkseho keuken, de mensepen moe—
ten niet alleen gevoed worden, zomoe
ten zich vooral op hun gemak voelen,
moeten hun dagelijkseho misère een
©ogenblik kunnen vergeten. En voor
al. mogen niet voelen, dat ze be
deeld worden-
Kn dit gelukt.
Zie dien ouden heer daar aan het
hoektafeltje, typische geleerdenkop,
door witte haren omkranst. Een me-
dizinalrat vertelt men mij. vroeger be
roemd medicus met gi'octo practijk
uii do beste kringen. N'u is, met die
kringen, ook ziin practijk verdwenen.
Te oud om zich nog aan te passen,
misschien ook te zeer gehecht aan de
tradities van liet oude régime. heeft
hij den strijd om liet bestaan niet vol
kunnen houden.
Eenzaam en afgezonderd leeft hij.
weduwnaar, nu voort, lerend op oude
herinneringen.
Hier heeft vriendelijke zorg zich
over hem ontfermd, vindt lui goed
voedsel. dal hem tenminste voor
lichamelijke ondergang helioodt.
Een paar tafellies verder een oude
dame. fijn besneden gezicht. Een
kostbare bont mantel li^t teruggesla
gen over <le leuning van haai- stoel.
Overigens is hnui- iapon zeer eenvou
dig. k ontbreken alle sieraden. Ook
z.ii lie.-ft betere dagen gekend. l> van
hoezen adel. hofdame bij de moeder
van den k-izer geweest. Nu eet ze in
hetzelfde .-"lot. wanr ze eens in alia
glaius en juaal verwijlde, liet genade-
brood, zjj het ook verzoet door de
vriendelijkheid en tact waarmede liet
eereik', wordt. Zoo zou ik door kun
nen gaan.
Bijna ieder die hier verkeert lieert
een geschiedenis van leed achter zich.
De e nige uitzondering zijn dc talrijke
jeugdig© ït-.nb nttn. wier gul'.-n lach
een frifschen klank geeft, tegenover de
blceké, moedo glimlachje» d»*r overige
gasten. Ook zij kennen r<-eds den
zwnren etrijd d©s levens, zeiten zich
er echter et makkelijker overheen en
genieten, zonder terughouding, het
goede hun geboden.
Dit is het Md der middenstands-
keuken. gesticht door de Oesterreichi-
sehe Freundesliilfe. hesieind vooral
voor den iulellectueelen middenstand,
als geen and.-re groep onder dc tijds
omstandigheden lijdend.
Tweeduizend trasten zitten dage
lijks anti zen gaslvrijen disch of
nemen bun eten mee naar huis. vaak
groot© afstanden afleggend, waarvoor
vriendelijke gevent ook het spoorgeld
i beschikbaar stelden. Financieel wordt
van hen. die betalen kunnen, een
kleine vergoeding ©evraagd, 50 pfen
nig per maaltijd van soep. vice soil ge
recht en onmisbaar toetje, oen meel-
spiis, zond-w welke geon rechtgeaard
We ener ziin maaltijd compleet acht en
welke gewoonte tnoo naar Berlin» ge
nomen is.
Ook ontvangen velen, door vrien
delijke )>emiddeling, hunne ïDaului-
den gratis, waarvoor de schenker dc
kosten aan do keuken vergoe d.
IW© kaarten dragen, weer om de
gevoek-ria van de betrokkenen niet t«
kwetsen, d-n vorm van een uitnoodi-
ringom. gedurende een bepaaldon tii<l
gast van den heer X. of mevrouw IJ.
in dc keuken te zijn.
En mi de bewerkster van dit alles.
Achter de eetzaal, in een klein kan
toon ie, een kleine dikke, bedrijvige
dnme. Aan de deur verdringen zu l»
allerlei nienschen, leveranciers, repor-
Urs. afgewezen gasten, die tot hier
hebben weten door te dringen, belang
stellenden.
Voor allen een vriendelijk woord,
een toezegging van hulp. een snel en
verrassend raak beantwoorden van
een vraag, dat ir- Fr.iu Dr. Scbwarz-
wald. d* zi. 1 von <ic onderneming-
In V'.—m-n heeft ze in do .10 der
gelijk© keukens f slicJu cn beheerd
Tijdens den oorlog begonnen, heeft
haar werk zich eerst in den ellende-
tijd na het sluiten van den vrede tot
deze hoogte ontwikkeld.
Xu kan Weenen zichzelf helpen en
zc mee bare trouwste medewerkers
naar Berlijn geijld en heeft hier, hare
ichocine roeping getrouw, haar taak
roort gezet.
Zelf organiseert ze. regelt ze,
bouwt ze op, confereert ze met de
autoriteiten.
Alles en allen verovert ze stormen
derhand. Ze weet wat zo wil en be
reikt haar doel.
Daarnaast haar rechterhand. Frau
Dr. Neresheiiner, Even flink, even
doortastend, misschien met. nog meer
govoel voor menschelijk leed en ellen
de.
Daaromheen <le dames-helpsters,
ten deele mee uit Weenen gekomen.
eigen huishouden in dc» steek
latend, met. een spontaneïteit en eon
intliousiasme, die heerlijk aandoen.
Zelfs de koks en do kern van het
personeel komen tiit Weenen.
Daardoor ontstaat een samenwer
king. die bergen verzet, waarvoor alle
bezwaren wijken.
Deze Oosten rij k s- he hulp aan arm
Duitschland is zoo fijngovoeld, zc«o
tactvol, dat men er eerbied voor
krijgt. Wel is hut verwantschapsge
voel tusschm beide volken groot, dat
het dóne volk tol. zóó'n daad in staat,
i«. Want naast deze keuken ziin nog
drie dergelijk.- gesticht.. Bovendien
worden honderden kinderen nnar
Oostenrijk uitgezonden, een ander
dec-1 in drie koloniën voor Ooostcn-
'ksch geld verpleegd.
Mooi is dgeduchte door Frau Dr.
Sohwarzwald uitgesproken: ..de wc-
ileeft verleerd in het goodc etl in
naastenliefde te gelooveu, laten wij
ien, dat het nog tost nat."
Brieven uit de Hofstad
peren blijft en de kans op finan
cieel resultaat gering is.
De overheid moet zich met Kunst
niet inlaten. Daarvoor mist zij ten
eencnmale het orgaan ter beoordeeling
en onderscheiding. De ervaring heeft
geleerd, dat zij allerlei fouten
dwaasheden begaat.
Maartot dat inzicht komt de
overheid niet spoedig en wij zijn
nog niet.
HAGENAAR.
Van
het politieke tour-
nooiveld.
TWEEDE KAMER
27 Maart.
De begrooting van „Oor
log" in artikelen. Mobi
lisatie-slachtoffers. De
begrooting aanvaard.
De herhalingsoefeningen gaan dit
jaar door het betreffende aincndcnient-
er Laan werd verworpen met 51-
Allo overheidslichamen sloven zich
uit om de uiterste zuinigheid tc be
trachten en zij trachten dut nu cn dan
•ens den volke te verkondigen. Ifs
tiet Haagsche gemeentebestuur ..doet
zulks cn het gaf dezer dogen cijfers,
die zijn werk in die richting moeten
aanwijzen. Dc cijfers betroffen het
lal personen dat in gemeentedienst
11 dat sedert 1 Januari 1921 uan
het dalen is. Wo zullen den lezer niet
deze cijfers lastig vallen. Sedert
dien datum daalde het aantal ambte
naren met vier procent, het nan-
id werklieden niet nog geen zeven
procent. Veel heeft dat nog niet to
hi-duiden, als men er bij iu aanmer
king neemt dat het over drie jaar
gaat. Er blijkt uit dut do 7300 perso
nen in gemeentedienst, met 400 zijn
verminderd, ongeveer dus ">i per
jaar dus twee procent. Dit bewijst dat
men nog steeds nieuwe krachten aan
stelt, want het normale verloop is
licusch meer dan twee procent per
Enfin, het daalt cn dat is nl een ge
lukkig verschijnsel, want tot. 1921 heeft
iiet niet anders gedaan dan stijgen.
Maar het moet nog veel meer dalen.
Uit deze cijfers blijkt ook wn.t een du
re geschiedenis het. llnngsche gémocn-
lepcrsonool is. Ken gemeentewerkman
verdient gemiddeld 19.23 por wee'
en jaarlijks wordt alleen aan ziektcdi
gen ruim zeven ton uitbetaal'!, rip
100 arbeidsdagen zijn or bij de an
tenaren -1. do werklieden .9, brandw<
en politie C ziektedagen. Dat is heel
veel. Weer loeren de cijfers da
vrouwen meer ziek zijn dan dc
nen.
l it, dit alles zullen wij c©©n verdere
conclusies trekken dan alleen deze,
dat ren doorgaande vermindering var
het Haagsche ?em©©ntepersonocl een
dringende eisch is. Gelukkig wordt het
stri-vcn naar beperking van den
heidsdienst steeds krachtiger, al znl
het moeilijk zijn eindelijk aan do over
heidsbemoeiing groote gedeelten te
onttrekken, omdat nu eenmaal ieder
deel zijn gewapende pïeithezorg<
heeft. In hoeverre het mogelijk is
diensten zelf te vereenvoudigen,
moeilijk to beslissen In d- n loop der
jaren heeft de administratieve dienst
zich vastgewerkt in een omslaohtigeu
sleurgang waaruit bij weer moeilijk is
los temaken. Wij hebben ml van ma
len 'de gelegenheid gehad vari nahijgen zijn en dat het dus altijd «.'hip-
de werkmethode gade te slaan en hetk1li" f,r,nri-
is ons altijd gebleken dat alleen een
grondige herziening vereenvoudiging
kan brengen. De hoofdfout van alle
overheidsbehcer ligt in het gemis aan
beslissingsrecht bij één persoon. Eén
persoon beslist nooit ovor iets, hoe
klein, hoe simpel- ook. Er zijn altijd
velen die medezeggenschap hebben;
die hun adviezen hebben uit te bren
gen en dit is de bron van den tra gen
gang van zaken en van den omslag.
Een particulier is er aan gewend ora
zich even met een geval bezig te hou
den, het te bezien en te overwegen en
dan valt onmiddellijk de beslissing. In
de ambtenaarswereld gaat hel zóó,
dat de één aangeeft hoe er al beslist
zou kunnen worden, de ander aan
geeft hoe er misschien behoorde be
slist te worden, de derde hoe er waar
schijnlijk heslist zal worden, de vier
de hoe hij denkt te zullen beslissen,
enz. en nis eindelijk de vierde ontwor
pen heeft wat hij denkt dal hot beste
is. don daalt het voorstel weer van
vier naar drie, van drie naar twee,
van twee naar één. Dan begin
weer en eindelijk als het dan bij vier
genadc-rd is. is er kans dot zneii ge
meenschappelijk tot een beslissing
komt. Men is in ambtenaarskringen
waar men zoo graag over verant
woordelijkheid spreekt, voor nic-is zoo
doodsbenauwd, als voor do mogelijk
heid, dat men ooit verantwoordelijk
zou worden gesteld, nis de beslissing
eens bleek verkeerd te zijn.
Een onmiddellijk gevolg van dezen
gansoh veworden toestand is. ook het
eeuwige geschrijf. Het is een dood
gewoon geval, dat twee personen in
hetzelfde gebouw werkzaam, elkaar
lange brieven schrijven; het is niét?
vreemds, dot twee personen in dezelf
de kamer gezeten met elkaar Cortes
pondeeren, cn het. is heuech geen uil
zondering, dat. iemand in zijn ééne
kwaliteit epistels zendt aan zichzelf in
■en andere kwaliteit. Dat alles dient
slechte om goed vast te leggen hoe het
■crloop is gc-weest en dat, alles is het
lewijsjnateriiial voor later ala het
noodig mocht zijn.
Mondeling afdoen van zaken, beslis,
ngsrecht door één persoon, onmiddel
lijk handelen, dat zijn de grootc voor
den van liet particulier initiatief
daarin zal de overheid altüd een
mijl achter blijven. Of het mogelijk
overheidsorganisatie zóó te wi.
1, dat zij meer naderde tot- de parti-
tere, kannen wij niet uitmaken,
maar dat alleen dun de overheid suel,
goedkooper en ook goed, wellicht be
ter dan nu, zal handelen, is buiten
kijf.
Men ziet hot getob met de exploita-
van den schouwburg, die als een
staaltje van overheidsonmacht kan
•Iden. Er is nu weer ren nieuwe
slissing genomen, maar zoo krom.
zoo onhandig, dat. de allerdomste za
kenman er niet toe zon kunnen ko
men. Het is dat tweeslachtige stelsel,
waarin eensdeels rekening wordt, ge-
honden met hel mercantiele, ander
deels met. hel, artistieke en verder nog
mot de gevoeligheden van alle politie
ke en religieuze partijen, liet is te.be-
triipen, dat daar on den duur niets
■an terecht komt. ."Uen heeft al onge-
oer alle stelsels gejiroheerd, die er
verzinnen zijn en zij zijn alle mis
lukt, afgestuit als zo zijn op de drie
fouten, dio wij zooeven hobhen opge-
iind als de drie typische gebreken
1 de overheidsbemoeiing. Er is bij
voorbeeld een commissie geweest van
de Tnerkwaardigeto samenstelling en
die de zotste beslissingen heeft geno-
tnoezonden mededeelincem
i fio Cts. per regel.
Verpachten aan den meestbiedende
en voor dc rest niet naar den boel om
kijken, daaraan heeft men niet gewild
r.mdat er natuurliik een groep is die
zich verantwoordelijk blijft gevoelen
voor hetgeen in een gemeentegebouw
gebeurt. N'atuurlljk is liet einde van
liet lied altijd dit. dat er geld bij moet.
en dan zijn de poppen weer aan het
dansen omdat er groepen zijn. die liet.
niet goedkeuren, dat do gemeente geld
geeft aan de kunst. Zoo sukkelt men
van het ééne svsteetr. naar het and'
maar het resultaat is alriid hetzelfde.
Thans doen de drie groote gemeenten
samen en trachten één svsteem to vol
gen. Of dat rc-dding zal brengen valt
alweer te betwijfelen, maar het ïl
probeeren. Het ongeluk wil dat er wel
meer gezelschappen dan sehouwbur-
Toen na die verwerping ging
dé schier oneindige artikelen-reeks van
„Oorlog" voort op den weg der be
sprekingen.
deze besprekingen weer dc hoofd
punten.
De heer Van den Heuvel wenschte
den aankoop van lcgerpaarden hier te
plaats hebben, omdat de fokkerij
varmbloetipaarden hier iu dc laat-
jaren zoodanig goed is voortge
gaan, dat de buitcr.landsclie paarden
zeker niet beter ziin dan de binnen de
grenzen gefokte. Dc heer Braat sloot
ch daarbij aan.
Dc heer Ter Laan besprak een soort
gelijk onderwerp hij geloofde, dat aan
merkelijk bezuinigd worden kan op de
■ubridies van „Oorlog" aan de paar
denfokkerij, die hij veel te hoog vond.
En voegde daaraan toe, dat ook de
geheele fokkerij bij „Landbouw" moet
worden ondergebracht.
Directe bestrijding ontving hii reeds
van ri-; heerea Van Rappard en Colijn
de subsidies aan de fokkerij, zeiden
beide iieeren. ziin niet te hoog, want er
moe: gedacht worden aan cc aantallen
paarden, cie bij mobilisatie noodig zijn.
En voegde de minister daaraan toe
hoewel het subsidie geliik bleef is het
aantal gedekte merricn bij de fokkers
met zeer beduidend percentage toegeno
men. Tegen overbrenging n3ar „Land
bouw" had de minister groot bezwaar
lands belang immers was de aanlei
ding tot subsidie, 's lands belang voor
defensie, 's lanc-s belang in oorlogstijd,
inïster wees cr den heeren Van
den Heuvel en Braat op, dat er in den
laatsten tijd steeds meer aanknopen van
paarden in het binnenland plaats heb
ben. maar dat de mogelijkheid van aan
knopen in het buitenland moet open
blijven om aan bepaalde dienslcischen te
tinnen voldoen.
De heeren Colijn en Fruytier bepleit
en, om bloei der fokkerij te bevorde-
eD, premiën voor keuringen, bovenal
/oor provinciale paardenkeuring. De
heer Van Rappard sloot zich daarbij
aan. En de heer Braat vroeg wcer-in-
stelling van den totalizator, ter bevor
dering van de paardensport, zonder dat
zulks het 'Rijk één cent kost. Dc lieer
Ebels zag het nut van iaarlijksche keu
ring niet in en meende dat daardoor
rel bezuinigdzou kunnen
De heer Braat verkreeg natuurlijk al
heel weinig instemming bij den anti-
revolutionnairen mini-ter met ziin tota-
lisator-gedachte. Jaarliiksrhe keuringen
noemde de minister broodnoodig. Pre-
miën. gelijk de heeren Van Rappard,
Fruytier en Coliin wilden, zullen voor
dit jaar worden toegestaan.
De heer Ter Laan opperde geliik de
heer Van Zadelboff bii ..Binncnlandsche
Zaken" bezwaar tegen wat on ..Oor
log" is uitgetrokken voor den vriiv.illi-
gen landstorm. De minister en de heer
Duymaer van Twist deelden den heer
Ter Laan mede, dat deze bedragen be
troffen het vooroefeningsinstituul. bit
den Vrijw. Landstorm ondergebracht, dus
een instituut dat geheel bii het leger
behoorde en niets te maken heeft met
slaat door haar
Onberispelijke Pasvorm
?rima kwalit. en bewerking
gelijk aan beter Maatwerk.
vanaf f 35.
Gabardine Regen sssen en
-msntels vanaf f 32.50
Jongeheeren Costumes
vanaf I 17.50
ODagorzrjTL
heer Ter Laan den Bij'zonderen V'rij-
willigcn Landstorm noemt.
De heer Van Zadelboff wraakte bij
weer een volgend artikel een uiting
van den heer Scheurer over de vrij
zinnige legerpredikanten, ma-ar was
het overigens volkomen met dezen af
gevaardigde eens, dat de staat niet
rechtstreeks de geestelijke verzorging
"an leger en vloot moet ter hand ne
men dat is de taak der kerken. En
om het instiuut der legerpredikanten
Imoezeniers in het volgend jaar
een einde te doen nemen, diende de
heer van Zadelboff een amendement
in, dat het betreffende artikel inet 1
moest verminderen.
Veel instemming vond de heer van
Zadelhoff niet bij de Kamer. X'och bij
den minister.
De heer Deckers zette het vele goe
de uiteen, dat legerpredikanten en
legeraalmoezeniers hebben gedaan,
niet het minst, omdat zij hun luu voor
alle kiachten openhouden en de gees
telijken. die niet speciaal aangewezen
zijn voor het leeer. geen tijd hebben
zich te geven aan de militairen.
De heer Dresselhuijs kwam ook "P
tegen des heeren Seheurer's uiting
over verderfelijke invloeden van de
vrijzinnige predikanten. De hei-r
Scheurer verklaarde die uiting later
nader met. er aan toe t.- voegen
„naar mijn inzien verderfelijk". T e-
g e n het amendement zou de heer
Dresselhuijs stemmen met dc heer
i-instituut. zooais d«Oud al geloofde hij. dai nu de mo-
JUBILEUM
i er al san-
leeleraaal juist
I Berzel:'
0rcani9che en anorcanisch e chemie. de levenskracht.
scheele, berzelius en wöhle r. het paleis op den dam. de
plant en de scheikundige.
De organische chetnio viert van het was opgebouwd (koolstof, waterstof en
laar het eeuwfeest van de allereerste zuurstof) mnnr uit dio elementen het
kunstmatig* bereiding van ren in de azijnzuur te maken .dat zou wel altijd
natuur voorkomende stof. Vroeger ge- een onmogelijkheid hlnvrn^
loofde men namelijk ni-t dat het mo-| Wel wist met. dat 'J}e »Og«naam^
co'iik was om uit onbezield, dood ma- „organische* verbindingen koolatol
f e ri a al 'minera 1 r lucht, kool- bevatten, de meeste ook waterstof en
«of en tfergeliike) zij lier ook nog zoo een grant aantal ook zuurstof en stik-
eenroudige stoffen, die m«i uit plant- stot. maar ue hoop om z.o daaruit
aardig of dierlijk materiaal had kun- weer op te kunnen bouwen beachouwdö
nen isoWren «p to bouwen. O nar too men als ijd-l. Niemand min"-r dan
was. meende men. een bijzondere, pc- de groote Zweed ncrzel.iis .«el^ach
heimzinnig* kracht noodig. de ..le- op dit standpunt ,n zijn leerboek der
venskraciit" vis vitalist, zooals men chemie dar toentertijd nis het Iwste in
haar noemde, cn zonder haar hulp Europa gold. Toen w-r
waren wii men^riien niet in staat oe uitzingen oat her met
Vandaar dan ™k de Vn©rr- scheiding Scheele hnd reedskalk
die men maakte tusschen de twee on- en houtskool cvanjdon verkregen,
derdeelen der chemie: de organische en bindingen, «ha koolstof bevatten e^i tot
de anorganische. De organivho hield nog toe alleen maar ïut ö^nn-sche
rich bezig met het onderzoek van le- grondstoffen bereid waren. Maar nis
vendof kortelings geleefd h-Uwnd ma- van voel belang beschouwde men dat
1eria.il. onderwicht, do san.eiisie'.ling men do cyni.idon nniKS.-h.u- men,
en de eigenschappen cr van. isoleerde evenals de ciirbonaten, die ook kool-
er de bmtnnddeelen uit en onderzocht stol hu.t etgenscnappen
die ook op hun eigenschappen: de an- meer b,j dc anorganische »orh,n.lm:
organische (met een afgrijselijk Hol- temeer, omdat het «en »e.l
landsch woord „onbewerktuigde ding van stikstof cn kool. tof, toen
chemie deed hetzelfde met doode stof: nog door velen als oen element wo
gesteenten, water, gassen enz., maar beschouwd. In hun ei gen schappen l'T
was daarnaast nog in staat daaruit ken de cyun.aeu dau ook ve-l op de
nieuwe stoffen te maken, onbekende, anorganische cl. onden Het duu.de
die niet in de natuur voorkomen; het tot 1824 eer dc Duiteche scJ.etkundigo
zwavelzuur bijv., het metaal natrium. Wuhler er tn slaagde uit cynangae eu
het gas chloor. En uit natrium en ammoniak, dus beide volgens de toen
chloor kon men weer maken het in de hoerschende bcgnppen auorgamscho
natuur zeer verspreid voorkomende stoffen, een zeer bepaalde en Itarakte-
c.l'loornatrium of keukenzout. Dit nu, t ristieke» organische verbinding: het
meende men, wos voor do organischejoxaalzuur of zuriugzuur, te maken
•nmogelijk; wel kon men bijv, een stof die vooral in de planten veel
een natuurproduct. Het merkwaardige!
evenwel was dat niemand de belang
rijkheid er van inzag, ook Wilhler zelf
niet. Die kwam zelf eerst in 1828. toen
het hem gelukte uit ommoniumcynni-
dc een ander natuurproduct, liet
ureurn, te bereiden, voor den dag met;
de bewering dat door hem dc synthese
van een organische sivf uil. anorga
nisch uitgangsmateriaal volbracht
wos. Niemand (prof. Olivier beeft er
onlangs nog de aandacht op gevestigd)
snapte in 18?4 de portéo van Wülilei's
ontdekking: in 1828 alleen hii z.clf en
een paar anderen. Meestal vindt men
dan ook 1828 als het beginjaar van de
organisch-chemische synthese opgege-
von, hoewel 1824 feitelijk juister is.
Na 1828 wilden de mec-«tcn er Irott-
wens nog niet aan; in 1SW geloofde
Berzelius nog lüéti aan <le mogelijk
heid. temeer omdat het bij het ureum
bleef, en dat door zijn eigenaardige
bereiding uit cyanide (half organisch-
ouorgünischi door velen als een
uitzondering werd beschouwd. Daarna
sing lie? wat snoller. Kol Iks bereidde
het azijuzuttr svuthet.ieoh. Bertbelot
■erschillend© vetten. Gracbe en Lic-
bermann liet alizarine, de kleurstof
uit de roeekrap en van toen aan ging
het onweerstaaubaar voorwaarts. En
thans twijfelt niemand meer aan de
theoretische mogelijkheid van het be
reiden van alle in de natuur voorko
mende stoffen. I.et wol, ik zeg thcor
tische mogelijkheid; liet is zeer goed
mogelijk dar de bereiding van een bo
paalde stof onderweg op zulke moei
lijkheden stuit, dot ze niet of althans
nos niet overwonnen kunnen worden.
Zulk een stof is bijv. de gewone riet
suiker. Maar .theoretisch is het zeker
mogelijk en dat liet nog niet gebeurd
is, is niet te wijten aan de moeilijk
heden maar non het feit, dat hel van
weinig belang geacht wordt. ïn het be
gin toen or nog vele twijfelaars waren,
was iedere synthetisch bereide stof een
steunpunt te moer. mnnr Ihans stnnn
er zooveel Btounpunleu onder het ge
bouw der organische chemie dat nle-
lan'd, tenzij hij daarbij nog nndoroi
chemie onmogenjK; wei wu nwa - -..j »*"e ■■-"•■"i
uit. 3zijn het zuivere azijnzuur tsolee- verspreid voorkomt. Dat was dus iet- doeleinden heeft, met opzet zal gaan
ren, nagaan uit welke elementen hetlteliik de eerste synthese (opbouw) van'zoeken naar nieuwe. Wie zal er nog1
heipalen willen slaan onder het Paleis
oj> don Dam? Zoo is liet hier ook.
iedereen is overtuigd, dat. het zal kun-
nen en er zijn zoovele andere belang
rijker dingen te doen, dat men er niet
expres naar gaat zoeken.
"u moet men ook niet denken, dat
bij iedere synthese weer opnieuw
uitgaan van de elementen koolstof,
waterstof, zuurstof cn stikstof. Wan
neer er eenmaal uit die elementen een
natuurproduct is opgebouwd, dnn hoof
ik voor verdere synthesen niet steeds
weer mijn uitgangsmateriaal opnieuw
uit de elementen te gaan opbouwen.
Dat zou veel te omslachtig en te duur
wezen. Zoo heeft bijv. Kol be het azijn-;
zuur uit de element on koolstof,
terstof en zuurstof opgebouwd:
azijnzuur wist Berthclot. weer glycerine
te bereiden, maar het speekt vanzelf
dar hij uitging van hef. niet-syntheti
sch© het natuurlijke azijnzuur. Voor
de theorie komt dat op hetzelfde neer
en in de practijk scheelt het. een raas-
sa tijd, moeite en geld. Want al moge
hef nu op papier en in theorie moge
lijk rijn. als hef op de practische uit
voering aankomt, dan werkt de na
tuur in de planten, niet alleen zon
licht. lucht, water, zouten eu tijd tot
haar beschikking, vaak heel wat snel
ler. zuiverder en goedkooper dan de
scheikundige met heel zijn ingewikkel
de toestellenverzameling en zure, bij
tende. 6terk werkende chemicaliën,
zijn gasbranders, destiileertoestellen,
electrische apparaten. Het simpelste
plantje maakt, mei behulp van zon
licht uit kooldiocyde en water, zet
meel: iets waartoe alle scheikundigen
van de wereld met elkaar nog niet in
slaat zijn. Maar daartegenover slaat,
dat de scheikundige lal var. stoffen
heeft loeren bereiden, die in de natuur
niet' voorkomen, niet kunnen voorko
men zelfs; ik noem bijvoorbeeld: haast
alle tecrkleurstoffen, massa's moderne
•geneesmiddelen (aspirine!); springstof
fen, reukstoffen, tegenwoordig zelfs
ook vetten en eiwitten. De twee para-
depaardjes van de organische chemici
ziin geruimen tijd geweest de nlizari-
ne en de indigo. De alizarino. in 18G9
door Graobe en Liebermami syndic-
tiscli bereid uit authrnceen, een be
standdeel van de stecnkolcnteer; bleek
identiek te zijn mot dc sinds onheug
lijke tijden gebruikte roode kleurstof
van de meekrap eu beeft die in korten!
tijd geheel verdrongen.
Met de indigo is 'net. nog niet zoo
ver, maar de sypUïetischc heeft d© na
tuurlijke uit Europa geheel verdron
gen, en alleen in de productielanden
zelf houdt de natuurlijke nog stand.;
Maar daar is ook heel wat werk nanj
geweest, 15 jaar heeft v. Baeyer aan'
deze betrekkelijk eenvoudige stof ge
werkt voordat hem de synthese gelukt
was en toen duurde het nog twintig
jaar eer het in het laboratorium uit
gewerkte proces in de techniek uit
voerbaar bleek. En dat kost ie de .Ra-
dische Anilin und Soda Fabrik" vele
millioenen, maar na die twintig jaar
vamen die ook vertienvoudigd terug.
Tegenwoordig M.w.z. ook nl een
jaar of dertig) zijn z© in Duitschland
bezig om rubber synthetisch le berei
den; veel is er onderzocht en veel is er
gevonden, en in den oorlog, toen de
prijzen er-niet op aan kwamen en or
voor Duitschland met geen mogelijk
heid aankomen aan was. zijn er ge
durende eenigen tiid synthetische
autohanden in gebruik geweest voor
de raiiiiair© auto's, maar het was
toch eigenlijk niei veel zaaks c-u bet
ziet er tegenwoordig niet tiaar uit of
er gauw een synthetische bereiding
van rubber gevonden zal worden, die
kan concurreereu tegen de plantages^
Want dat is iets wat voor de practijk
natuurlijk van fundamenteel belang
is; bij laboratoriumproeven doet het
er weinig toe wat de kosten zijn; maar
voor een technisch procédé is dat. van
het allergrootste belang; al is de syn
thetische rubber, bij verdere gelijk
heid van eigenschappen, ook slechts
5 centen per poud duurder dan de
plantagerubber, dun is er toch van
conctirreeren geen sprake.
Men voelt wel dat het tegenwoor
dig geen zin meer heeft om te spre
ken van onorganische en organische
chemie; de levenskracht is iels dat in
do chemie geen rol meer speelt. Toch
heeft men uit gemakzucht die oude
nomen, zij het met gewijzigde hetee-
kenis, behouden. Men verstaat thans
onder organische chemie de chemie
der koolstofverbindingen, onder an
organische die van alle andere e lemen-,
ten. Om .verschillende redenen be
handelt inen de kool stof verbindingen
apart en wel le. orn her aantal: van
alle andere elementen bij elkaar zijn
er ruim 25000 verbindingen bekend,
van de koolslofbevatiende minstons
zes maal zooveel. Tn hoofdzaak zit
hem dat 'daarin, dat de koolstof veel
dan de andere elementen, nei
ging heeft zich met zichzelf t© ver
eenigen tot zoogenaamde ketens (de
langst bekende bevat, er 35) en boven
dien kan zoo'n keten zich sluiten lot
oen zoogena'amden ..ring", die dan
ook nog weer andere elementen kan
'atten. Dan zijn de methoden van
onderzoek en de eigenschappen zeer
'erschillend: een heeleboel anorgani
sche verbindingen kunnen best tegen
hoogsre temperatuur; koolstofvr-riho-
dingen vrijwel zonder uil zondering
niet. En tenslotte: er ziin massa's
koolstofverbindingen van dezelfde pro-
een tische samenstelling, maar van ge
heel verschillenden bouw en dus ook
inet geheel verschillende eigenschap
pen. Om deze redenen van practise!!
belang behandelt men de koolstof aan
ook apart, in aparte leerboeken en on
aparte laboratoria, spreekt men uir.
gemakzucht van organische chemie al
ware koolstof chemie herer en noemt,
de scheikundige, die dit gedeelte be
oefent zich met. genasten trots een or-
gantcus. Is n;et ziin wetenschap de
oudste en beslaat zij niet het gromste
terrein? Onder elkaar spotten zij er
wel eens over, als W. König, die heel
zijn leven organische synthesis bedre
ven had eii aan het eind er van do
verzuchting slaakte:
Synthetisch, synthetisch slellt man
jetzt alles her
Den Krapp und den Indigo nus pech-
schwarzera Teer
Synthetisch', den Kaffee, synthetisch
den Wein
Ich fürchte: bald wird alles synthe
tisch noch sein
Der Teufel, der hol' die synthetische
Chemie
Maar tegen de buitenwereld van' an
organische physische cn technische
chemici houden zc hun stand (och opl
J. J. LliYTEN.
