UIT DE WERELD
"Stadsnieuws
Hoe Haarlem gevoed, hoe Haarlem's
dorst gelescht wordt
VAM HOBOÏST TOT WERELDBEROEMD ASTRONOOM,
Waar al da ouda manen blijven. Wat een vaste wil vermag. Een op
zienbarende ontdekking. Waarom de ontdekking ai niet vroeger gedaan was.
Weikan naam zal de nieuwe planeet dragen? Vergelijking tusschen Ura
nus en de aarde. Merkwaardige manen. Hoe do sterrenhemel er uitziet van
Uranus uit. Een werkzaam leven.
Onder da puntdichtjes van Staring
treffen wij er enkele aan, die op het
eerste gezicht niet meer zijn dan berijm
de anecdoten, maar die bij nader inzien
een diepen zin hebben. Zop bij voorbeeld
het volgende j
„Weer nieuwe maan," riep Jochem.
„:k wou wat geven,
„Zoo me iemand zei, waar al die
ouwe bleven!"
„Dat 's klaar genoeg," zei koster
v Jaa,
„Ze slaan ez stanen van."
Dit gedichtje, waarin de Geldersche
poëet op geestige wijze tegenover
elkaar stelt de gemoedelijke- domheid
van den onnoozelee, maar weetgierigea
naa en de ongeneeslijke stommiteit van
den verwaande, draagt als titel„Geen
ontdekking van Herschel".
De door Staring' bedoelde sterren
kundige, da beroemde Frederik Willem
Herschel, werd in 17jS in het toenma
lige hertogdom Hannover geboren.
Door zijn vader, een verdienstelijk mu
sicus, bestemd eveneens in de muziek
opgeleid te -worden, werd hij op ^-ja
rigen leeftijd hoboïst bij een militaire
kapeL Daar de vooruitzichten om ic
zija vaderland met xiin kunst het da-
gelijksch brood te verdienen gering wa
ren, trok hij nog vóór zijn twintigste
jaar naar Engeland, waar hij «c tijd
lang werkzaam was als organist en mu-
zickleeraar en omstreeks 1766 benoemd
werd als muziekdirecteur te Batfc.
In zijn vrijen tijd beoefende hij de
oude talen en de wiskunde, en vervol
gens ce optica. Op zekeren dag kwam
hem een telescoop van twee voet lengte
ter handhij richtte dien op den ster
renhemel en was verbaasd en verrukt
over de wonderen, die zich aan rijn oog
vertoonden 4 de vaste sterren verme
nigvuldigd en schitterend in verschei-,
denheid van kleuren, de planeten aan
zienlijk vergroot en duidelijker waar
neembaar. Dat alles vervulde hem met
ce vurige begeerte zelf zulk een instru
ment te bezitten. Maar hij was te arm
om den prijs, dien men er voor vroeg,
te betalen. Hij besloot nu te beproeven
er zelf een te vervaardigen en werke
lijk gelukte het hem, na 'herhaalde po
gingen. in 1774 een spiegel: riescoop
samen te stellen met een brandpuntaf-
stand van vijf voet.
Aangemoedigd door het succes, zette
hij met zooveel ijver dezen arbeid voort,
dac hij in het geheel niet minder dan
4.30 telescopen vervaardigde, 200 met
een brandpuntafstaad van zeven voet,
150 met een van 10, en 80 met een van
io voet. Maar zijn grootste triomf was
de in 1735 tot stand gebracht» teles
coop met een middellijn van bijna an
ti erhalven meter ,en een lengte van 12
meter, ce grootste en volmaaktste van
zijn tijd.
Met de door hem zelf, met hulp van
zijn ijverigen assistent, zijn broeder
Alexander, vervaardigde prachtige in
strumenten deed Herschel verschillende
merkwaardige ontdekkingen, waarvan
er één, die van de planeet Uranus, zijn
naam opeen3 wereldberoemd maakte.
On den avond van den T3dea Maart
1781" was hij bezig een kleine groep
sterren in het sterrenbeeld de Tweelin
gen waar te nemen met een kijker vaa
7 voet, die een 237-voudige vergrooting
gaf. Efen dezer hemellichamen trok zijn
bijzondere aandacht door de grootte van
zijn middellijn. Hij verving het oogglas
met zijn 237-voudige vergrooting, door
een, dat 460 maal, ea vervolgens door
i een, dat 532 maal vergrootteen tel
kens vertoonde zich de middellijn naar
verhouding grocter, terwijl die der vas
te starren dezelfde bleef (een gevolg
van haar onmetelijke afstanden). .Daar
entegen- werd 'boven een zekere limiet
van vergrooting het beeld van het be
doelde" hemellichaam minder duidelijk,
zijn licht doffer, terwijl de vaste sterren
haar glans en scherpte behielden. Bui
tendien, het bewoog zich tusschen de
vaste sterren, terwijl deze laatsten ten
opzichte van elkander niet merkbaar van
plaats veranderen.
Geen twijfel meer. Het sterretje, dat
voor het bloote oog een ster is van de
zesde grootte, dus nauwelijks zichtbaar,
was geen vaste ster. Maar wat dan?
Aan een planeet viel niet te denken. Het
aantal planeten, zoo dacht men toen, is
zesdat staat onomstootelijk vast. Als
er meer waren, zouden deze sedert de
uitvinding der telescopen reeds lang
ontdekt ziia. Zoo dacht ook Herschel en
hoewel het door hem waargenomen he
mellichaam geen staart had, noemde
hij het „komeet" ia het verslag dat hij
den aósten April 17S1 uitbracht aan de
Royal Society te Londen.
Groot was de opgang, dien de nie
ontdekking ia de geheele beschaafde
wereld maakte. In alle dagbladen
wetenschappelijke tijdschriften werd de
naam van den ontdekker met eere ge
noemd, maar ieder schreef dien op zijn
eigen manier. De Duitschers noemden
hem Merthei, Hersthel, H^rmstel, de
Franschen Horochclie, hij zelf teeken»
de zijn onsterfelijken naam als William
HerscheL Koning George III, die, hoe
wel persoonlijk niet begaafd met schit
terends geestvermogens, dö weten
schappen hef had en beschermde, liet
zich den beroemden man voorstellen,
verrukt over den eenvoud en de be
scheidenheid, waarmede deze van zijn
werken en streven sprak, schonk hij
hem een aanzienlijk jaargeld en een
buitenverblijf te Slough in dc nabij
heid van de koninklijke residentie
Windsor aan de Theems. Daar kon
Herschel zich onbezorgd aan 'zijn ge
liefkoosde. studiën en waarnemingen
wijden, trouw ter zijde gestaan doorzijn
ruster Carolina (geb. 1750, gest. 184S),
die nauwkeurig al zijn waarnemingen
opteekende en de astronomische bere
keningen uitvoerde. Het observatorium
te Slough werd weldra het beroemdste
van ons werelddeelnergens ter wereld
zijn zulk een groot aantal ootdekkingen
gedaan als daar.
Inmiddels waren een menigte astro
nomen ijverig ia de weer om het nieuw
ontdcikte hemellichaam, thans bekend
oncer den n. am Uranus, met hun kijkers
to volgen. Kieuw ontdekt is eigenlijk
het woord niet, want toen men de ster
ren-catalogussen raadpleegde, bleek
het, dat het reeds herhaaldelijk was op-
geteekend, maar steeds als ster. Lemon-
nier had het niet minder dan 1» maal
gezien en zou reeds in 1750 zijn bewe
ging hebben kunnen waarnemen, als hij
niet zoo verregaand slordig was ge
weest. Hij schreef zijn waarnemingen
op losse stukken papier; eenc daarvan,
die juist Uranus, betrof, zelfs op eea
zak, die oorspronkelijk gediend had
voor haarpoeder. Een volgende waar
neming werd door hem opgeteekend
op een ander stuk papier ca ten ge
volge daarvan ontsn.ptc hem de bewe
ging van het hemellichaam en bleef het
voor hem eea vaste ster.
Maar sedert Herscnel's ontdekking
wist men nu, of liever, meeode men te
weten, dat men hier te maken had met
een komeet, wier loopbaan den vorm
moest hebben van een ellips met groo-
ten brandpuntsafstand. Men trachtu
nu door berekening deze baan vast te
stellen, maar steeds waren de uitkom
sten der berekeningen in strijd met de
waarnemingen, zoodat rnen eindelijk wel
tot do erkenis moest komen, dat de,
gewaande komeet*nicts anders kon zijn
dan een planeet. Het had moeite ge
kost. Jaren lar.g had men de vaste over
tuiging gehad, dat de planeet Saturnus
zich bevpnd aan de uiterste grens van
het zonnestelsel, en nu moest men er-
kennco, dat deze grens zich tweemaal
ver uitstrekte, want terwijl Satur-
nus 1421 millïoen kilometer verwijderd
van de zon, wentelt de nieuwe pla
neet volgens de berekeningen van Lexcll
Laplace ia een bi-na cirkelvormige
baan op een gemiddelden afstand van
2858 roillioen kilometer om de zon
(ongeveer ig maa! 3e afstan3 van 3e
>n tot do aarde).
Herschel had aan de discus siën gee-
Bt.rlei deel genomen, maar maakte, en
-olkomea terecht, aanspraak op hfet recht
zelf een naam te geven aan het door
hem als onderdeel van ons zonnestelsel
ontdekte hemellichaam. Hij stelde voor
het te noemen Georgium sidus, L ster
van George, gelijk Galilei de door hem
ontdekte manen van Jupiter sterren van
Medicis had genoemd. De Fransche
sterrenkundige Lalande stelde met niet
minder recht voor, ö-e nieuwe plaaot
te noemen naar haar ontdekkerweer
anderen, die haar, gelijk voor de pla
neten gebruikelijk wjs, een mythologi-
schen naam wenschten te geven, wil
den haar Uranus noemen. De laatste
naam is ten slotte de gebruikelijk©
geworden.
De planeet Uranus wentelt om de
zon in 84 jaar en 8 dagen den sisten
Maart 1865 was zij te zien op dezelfde
plaats aan den hemel, svaar zij den
i3den Maart 17S1 door Herschel ont
dekt werd. Het zal 29 Maart 1949 zijn,
wanneer zij voor het eerst daar terug
zal komen. Ieder jaar éénmaal gaat de
aarde tusschen de zon en Uranus door,
dit geschiedt om de 369 dagen (t jaar
en 4 dagen). De aarde komt n.L na ver
loop van een jaar op hetzelfde punt van
haar baan terug, maar inmiddels heeft
Uranus' één vier en tachtigste van de
hare afgelegd en de aarde heeft 4 da
gen noodig om weer met de zon en
Uranus op één lijn te komen. Wanneer
dit plaats heeft, gaat de planeet des
nachts to twaalf uur óoor den meri
diaan van den waarnemer. Zij is gedu
rende ongeveer 6 maanden per jaar
zichtbaar, de overige zes maanden heeft
da naar Uranus toegekeerde kant der
aarde dag cn is derhalve do planeet
wel aanwezig maar onzichtbaar.
Do middellijn bedraagt 4 boogse-
condcnhetgeen ia verband met den
afstand, waarop zij zich van ons be
vindt, wijst op een middellijn onge
veer 4 maal zoo lang als die der aarde.
D© afplatting aan de polen is zeer
sterk, zij bedraagt één dertiende onge
veer, terwijl zij bij de aarde niet meer
is dan één 202ste. Omtrent de juiste af
metingen van Uranus loopen de ge
voelens der geleerden uiteenFlain-
marion komt tot een volume van 60
maal dat der aarde, terwijl Morcux naar
aanleiding van latere waarnemingen
aanneemt, dat haar inhoud 52 maal dat
van onze planeet bedraagt.
Zoo het volume van Uranus niet
vaststaat, iets anders is het met haar
massa of wat op hetzelfde neerkomt
haar gewicht. Indien n.l. een planeet
een sateHiet of maan heeft (en Satur-
nus heef: cr voor zoover bekend 4.
waarvan twee ontdekt door Herschel)
dan kan men uit den afstand van den
satelliet tot de planeet ca uit dc snel
heid, waarmede deze op dien afstand een
lichaam orn zich heen doet wentelen,
haar gewicht bepalen. Dit bedraagt
volgens de nieuwste berekeningen on
geveer 14 maal dat der aarde.
De planeet beeft evenals de aarde
een atmosfeer, die echter meer gelijk"
op die van Satnrnus en Jupiter Aan op
de onze en gassen bevat, die op, aarde
onbekend rijn.
De bijplaneten van Urar.us hebben
een merkwaardige bijzonderheid. Ter
wijl zich de satellieten van Mars van
do a«rde, van Jupiter en van Saturnus
niet ver verwijderen van het baanvlak
der hoofdplaneet (onze maan bij voor-,
beeld niet meer dan J graden), bewe
gen zich de manen van Uranus in banen
bijna loodrecht op het baanvlak der pla
neet, en niet, zooals de manen der an
dere planeten, -van het westen» naar "net
oosten, maar in tegengestelde richting,
dus van het oosten naar het westen.
Uit de sterke afplatting aan de polen
besluit men tot een zeer snelle aswen
teling ca wel van ongeveer 11 h 12
uren. Do dag zou er dus 2 maal korter
zijn dan op aarde. Buitendien maakt de
as der planeet mei haar baanvlak een
hoek van 32 grden, zoodat do zon zich
tot een maximum van 58 graden van
den equator kan verwijderen. Als dit bij
zoo was, zou Haarlem, evengoed
ais Batavia of iedere andere stad tus
schen de tropen, tweemaal per jaar des
middags om twaalf uur dc zon in top
hebben. En als bovendien onze omloops
tijd dezelfde was als die van Uranus,
zouden we in ons 'land des zomers
meer dan 20 jaren lang dc zon zonder
ooit onder te gaan om de pool zien
draaien.
'an Urantis uit gezien, zou het rijk
ÏN CWN D EH MEDEDEEL-INCENf
k 60 Cts. per regel.
De Kliniek voor
Tandheelkunde
Ged. Oude Gracht 84 Tel. 1387
Verstrekt kunsttanden, gebitten on
moderne tandteohnlek aan mlnder-
gegoedan eu aan den middenstand,
tegen uiterst lage tarieven
Spreekuren voor mlndsrgegosden en
ledan vun ziekenfondsen elkenmorgon
van 9—11, Maand, en Dondertl.avuuda
van7—9.Spreekuren voor den Midden
stand, '3 Middags van 1—8. behalve
Zaterdags. Verder volgens afspraak.
der vaste sterren weinig verschil ople
veren va. heigeen wij aardbewoners
ex van waarnemen. Di: is niet te ver
wonderen als wij nagaan, dat de meest
nabijzijnde vaste sier 275 duizend maal
verder verwijderd is van de aarde, dan
de afstand bedraagt -.usschen de zon en
de aarde, en dat Uranus slechts 19 maal
dien afstand van ons verwijderd is. De
aanblik van hel zonnestelsel zou 1
Uranus echter geheel anders zijn dan
voor ons. Mcrcurius, Venus, do aarde.
Mars en zelfs Jupiter, de reus onder de
planeten, zijn er onzichtbaar, Saturnus
krijgen zij te zien als een zwakke
avond- eu morgenster, Septimus als
een zwakke avondster.
En hoe zien de Uranus-bewoners (ver
ondersteld dat zij er konden zijn.) de
zon? Als een schijfje met een middel
lijn ruim 19 maal kleiner dan zij voor
ons lijkt, dus met een oppervlakte ruim
19 maal 19 maal kleiner (3ÖS maal),
dus ook do warmte is er 3ÓS maal zwak
ker dan bij ons. De eeuwige snet
en ijsvlakten aan de aardpolen zijn
verzengende woestijnen, vergeleken met
de tropische gewesten van Uranus. Het
zonlicht is er eveneens 363 maal min
der sterk dan hier, maar is toch nog
gelijk aan dat van bijna 1600 volle
aaanen.
Laten we nog even terugkomen op
•len ontdekker van de hierboven be
schreven wereld. In zijn observatorium
te Slough zette hij rusteloos zijn waar
nemingen van den sterrenhemel voort,
Hij ontdekte twee der manen van Ura-
aus, een groot aantal dubbelsterren,
berekende de hoogte der maangeberg-
«en. mat dc afplatting van Mars, be
haalde nauwkeuriger den vorm van den
driedubbelen ring van Saturnus, vond
in do nevelvlekken van den melkweg
verzamelingen van vaste sterren, wier
aantal hij volgens zijn berekeningen
stelde op iS millïoen, ia een woord hij
verkte met voorbeeldeloozen ijver voort
totdat den 2;sten Augustus 1822 zijn
roemrijk leven ten einde liep. Zi>n zoon
John zette op waardige wijze den ar
beid van den grooten raas voort.
'T JONGENSCILDG.
I>oor het college van curatoren van 'l
Jijngen.ssiidc werden da volger.de b*»tiiur-
deren benoemd.
Voorzitter: de heer O. A. Borger, Alg.
Beer. van het jeugdwerk der X. C. B. V.
Peneitngmcceter: .Ie heer S. dé Clercg. Sc
nretaris d« heer Sir. J. Biet»n« do Haan.
Tot cnrator werd benoemd do heer P'.
F. Pastma, directeur van 'i Diaconessen
huis.
Sapluis van den heet f*. A. Barser werd
•Je heer Jhr. Mr. A. K. do Savornk»
Bohmaa Jr., benoemd tot Pzosidcat-cu-
De contracten van het
P. E. N. met de
gemeenten
De Vereen, van Ned. gemeenten
tegen verhooging
In het begin van het vorig jaar
noodigtlo de minister van Waterstaat
op verzoek van Ged. Staten van
Xoordholland een groot aantal ge
meentebesturen uit tot hot plegen van
overleg omtrent, een herziening van
vooroorlogsche stroomk-veringscon
tracten, door het P. E. N". roet di
gemeenten gesloten. Deze conferentie
kon door allerlei omstandigheden nog
ZATERDAG 31 MEf.
Londen 2 L.O. 305 M. (Neder!, lijd).
3.60 a.m. Concert.
6,05 n.rn. Kinderverhalen.
7.20 n.m. H. G. Mansfield over de berg
politie.
8.20 n.m. Concert. Gezamenlijke muziek
korpsen van do Wemblev-ten toonstelling.
10.05 n-tu. Majoor L. R. TosswilL
10.20 n.m. „Savoy Orpheans" en „Savoy
Bands".
Birmingham S I, T. 475 M. (Nederl. HJd)
3.50 n.m. Concert.
5.20 n.m. Dameshoekje.
5.50 mm. Kinderboekje.
7.35 n.m. Concert.
9.20 n.m. Jack Vcnabk», zaag aan de
piano.
IO.Q5 n.m. W. Crow over duiven.
10.50 o.m. „Savoy Orphean*" ea „Savoy
Bands".
Bournemouth 6 B M. 335 M. (Ned. tijd).
4.05 a.m. Concert.
7.20 a.m. H. G. Mansfield.
8.20 a.m. "Opera-avond.
10.35 n.m. „Savoy Orphean*" en „Savoy
Bands".
Cardiff 5 W. A. 353 M. (Nederl. tijd).
3.20 a.m. Concert.
5.20 n.m. „5 W. A.'s" „Five O'Clocki"
eu Dameahoekjo.
6.06 n.m. KinrlernurtJ*.
7.35 n.m. W. C'. Clieelt mef sporlcau-
serie.
7.£0 n.m. Concert.
10.20 w „Savoy Orphean*" en „Savoy
Bands".
Manchester Z. IJ. 375 M. (Nederl. tijd).
3.50 n.m. Concert.
5.20 n.m. Damesuurtje.
5.50 n.m. Kinderuurtje.
8.95 n.m. Dar. navcind.
10.20 n.m. „Savoy Orpheans" cn „Savoy
Bands".
Newcastle 5 N. 0. 4C0 M. (Nederl. tijd)
4X6 n.m. Concert.
5.06 n.m. Dam «uurtje.
5-35 n.m. Kinderuurtje.
7.33 n.m. J. L. Gibrcr. mei «en Fransche
causerie.
7.55 n.zn. Dansavond.
10.20 n.m. ..Savoy Orphean»" en „Savoy
Bands".
Aberdeen 2 B. D. «95 M. (Nederl. tijd).
3.50 n.m. Concert.
6.20 n.m. Damesuurtje.
5.50 n.m. Kkidernurtje.
7.20 n.m. H. G. Mansfield.
7,SO n.m. Concert.
10,05 n.m. if. Smith ere- Schot An her
dershonden.
Claagow 5 8. 0. 420 M. (Nederl. tijd.)
3.50 m.m. Concert.
5.05 n.m. Dameeuurtje.
7.42 n.m, C. H. Bromn met een praatje
over hst weer.
7.54 a.m. IL W. Campbell over een :och|
naar de Zuidzee eilanden.
8.20 n.m. Opera-avond.
10.50 «.m. „Savoy Orphean*" en „Savo£
Bands".
Sheffield 6 F. L. 303 M. (Nederl. tijd).
3.50 ».m. Concert.
5.50 n-ra. Kinderuurtje van Sheffield.
Daarna als te Birmingham.
Plymouth G P. IJ. 330 M. (Nederl. tijd).
5.50 n.m. Kinderboekje van Plymouth,
Verder al* ie Londen.
Edinburgh 2 E. H. 325 M. (Ned. tijd).
6.50 n.m. Kinderuurtje van Edinburgh.
Verder als te Londen.
Parijs (Radlo-Parle) 8. F. R. 1780 M.
(Ned. tijd).
1.05 o.m. Concert van het Zigeuner
orkest.
6.20 o.m. Concert.
fi.M n.m. Radio-kroniek.
2.20 n.m. Fragmenten uit de öpererte
„Pci: Duo" van Lecocq.
Brussel 8. B. R. 270 M. (Nederl. tijd).
ZONDAG 1 JUNI.
Parijs (Radio-Paris) 8. F. R. 1780 M,
(Ned. tijd).
1-05 n.m. Concert van het Zigeunerorkest
onder leiding van Mario Cazee.
5.05 n.m, Conoert voor kinderen.
8.50 n.m. Vroolijke geschiedenissen varf
Gabriel Timmory.
0.37 n.m. Fragmenten uit „Mc-noa*
opera van MaeecneL
10.20 n.m. Dansavond.
Brussel 8. B. R. 270 M. (Nederl. tijd).
5.20 naa. Concert.
8.50 n.m. Concert.
Den Haag P. C. C. 0. 1050 M.
Van 3—6 uur n.m. zal mei het radio t«.
P. c. G. G. van de N.V.
Ned. Radio Industrie, Beukstraat 10, den
Haag, een rad.concert gegeven worden
me'. nicdcwoTktag van: J. R. Bchulte, (te
nor). J. P. van Bitteren (bas), MeJ. Lilly
Brido. f-sopraan), «n Mevr. Xivfaé Tijo
jer.s, (pianiste), en met medewerking van:
..Het MoeaMl kwintet", beslaande uit:
Bram Xtemayor, (fluit). Jan Akkerman
'v'-.'-if, P. J. Golrseh. (fagot), P. Kwv
dijk (cello) en Gorert van Aes'. (piano).
Hilversum N. 8. F. 1050 M.
8 n.m. Concert mol medewerking vaa
M-:j. li !a AU Icvn, xaxig. Mej. II.
C. Saolk. fluit. Mevrouw H. Leopold—
Draper, piano, Dr. M. Noordewier, decla-
jn*::e. Dr. II. M, Leopold, alt-vioo!, de
ii»«r N.i-k No ordewier, fluit, de heer
Dior gi,-over l' -rtuin, viooL
steeds niet gehouden worden. Onlangs
heeft het bestuur der afdeoling Noord-
Holland van do vere«niging van Ned.
gemeenten voorgesteld alsnog 0117s-
wijzigd te aanvaarden do Voorstellen
welke voor ongeveer twee Jaar gefor
muleerd worden in het overleg tus
schen tusschen vertegenwoordigers
van het P.E.N'. on van do afclcvling
Noord-Holland. Dezo voorstellen be
troffen bij een kolenprijs van f 2G per
ton ecu verhooging voor de maximale
belasting tot f l^'l voor do 1© ÜO K W.
afdalende bii verdere afname tot f S5
per K.W., doch gemiddeld niet moer
dan f I tO Voorts voor de uljjènoiru n
energie volgen# een schaal van 5 ct.
voor de cer-jlo 50.000 K.W.U.. afda
lende tot 2.4 ct. Eindelijk f löO per
Jaar en per K.M. van het hong.qian-
ningsnet dat do transformatorstalions
waaruit de gemeente stroom ontvangt
onderling verbindt. In ©en thnni go-
houden ledenvergadering der afdco-
ling, l? dit be-nnirsvooretel m--t
groot© meerderheid verworpen; meldt
do Tol.
PERSONALIA.
Maartdng 2 Juni 1931 **I het 25 Ja ar
geleden zijn, dat rl« hoer Jao. Wctielaar,
Kare! van Mauderstraai 22, aU vertegen
woordiger bij don Christ. Nat. Workman»-
bond w«rd aangesteld.
ST. -ELISABETH'S OF GROOTS
GASTHUIS TB HAARLEM.
Voor do op 28 Mei in fcot Sv-Küa*-
befh's Ga&thuis gehouden examens
voor Ziekenverpleging slaagden ce
nietersL. II. van der Siecn, E. C.
van dor Wicion, l!.<io Vries. Fit. \V,
A. Piotors. \V. J. do Jonge, S. J. van
-Ier Zeeuw. J, Th. Reuvekamp Gille,
allen opgeleid ia hot St.-Elisaboth'a
Gasthui*.
VERV0LC-0NDERWIJS.
Do Bur^cmccttor maakt bokeaddar van
t .W. mV- tot en met April M5 van
gemc«at«weg* gcicfonlieid fofdf gegeven
tpt he-. i-i-. van vervol£-ond«rwij*
vwt d« jonden* al» voor do meisje», op
Mian!.-;:-. Dinidf-tf-, Donderdag- cu Vrij-
D< aar-«ifto tot duelnctning kan peach le
de» op Maandag 2. Dinsdag 3 er» l>omd»r-
daK 5 Juni r_s. de* avond» van 7 tot 8 uur
bij de Hoof im v-.n do vervolgcursuwwn:
1 in he: getouw der school nan do Park-
i.i-.n No. ":C6; b. in het gebouw dar echoot
aan do Tempoliorattraa'. no. 1; -cn e. Sn
her gebnuw der school aan do NastauUan
no. 37.1(voor vervolgonderwijs volgens
een afzonderlijk leerplan).
Bij di* aangifte moeten Worden overgo-
le^d: een geboortebewijs cn bewijs van"
koepokinenting»
vu
DE KAAS. TACHT1C JAAR CE LEDEN EN NU. EDAMMER KAAS
UITFRIESLAND, HET MAKE N VAN KAAS. HOLLANDSCHE
EN DEENSCHE 30TER. B OTER BEREIOIN C. iWAAR WIJ ONZE
BOTER VANDAAN KRIJGEN.
j Goudsche en de Leidsche kazen ge-
maakt in de fabrieken in Fries»
I land en de methode van bereiding
I verschilt aanmerkelijk van die, welke
[vroeger, op de boerderijen werd g&-
I volgd. De oorapronkelijke Edammer
Kaas werd gemaakt van bijna volvet
te, de oorspronkelijke Goudsche kaas
van bijna volzoete melk. Maar de coö
peratieve fabrieken gingen langzamer
hand de melk ontroamen en maakten
wel kaas van bijna geheel afgeroomde
melk. Deze methode heeft aan den
goeden naam, dien de Hollandsche
kaas steeds in het buitenland had,
geen goed gedaan.
De vetheidsgraad van de kaas loopt
nu zeer uiteen en wordt aangeduid
door onderscheidingst.eekenen: volvette
kaas is voor 45 volvet en verder be
vat 40 30 20 4- (waarover in
den distributietijd velen spraken als
of zij bun leven lang kaashandelaren
waren geweest!) telkens geringere hoe
veelheden vet.
Hoe de kaas verhandeld wordt?
Beet.3 kan het ons weer xégi
„Kóm op e-en Vrijdagvoormiddag in
het kaas&eizoen te Alkmaar!" zegt
hij. Dat geldt nog. Want op Vrijdag
wordt nog steeds de kaasmarkt in de
„Noordhollandscbe metropolis" gehou
den. En Beets vertelt verder van de
aardige, gezellige' drukte opde Alk-
maarsche kaasmarkt, van de kunst
van hcoge prijzen maken, van de
kaasloopem in hnn witte pakken en
met hun gele, groene en roode hoeden
die, met hun „onveranderlijk sukkel-,
drafje" de verkochte kazen op hurries
Hildebrand en de
Hollandsche kaas.
Volgens Beets Is de bestemming der
Moordhol 1 ajidsche boerin „Keezen,
keezen, altijd keezen; bestendig te zor
gen dat de melk, die 's ochtends en
's avonds na mei kerst aki" wordt
binnengebracht, de deur niet uitga
dan in de gedaante 7an goede, gezon
de en niet barstende kaas". En de
hoogste loftuiting, die de Noordhol-
inndsdhe boer -voor zijn vrouw over
heeft 'a is alweer Hildebrand die
bet zegt is: „D'r is geen beter kee-
zar(kaasmaaksteT).
Hij prijst de zindelijkheid, die op
de boerderijen in Noordholland
1 eerscht, de schrijver van d?_ Camera
Obscura .speciaal is dat gedeelte waar
de kaas gemaakt, wordt: „Zie de karn,
de kaas tobbe, de pers, de kuipen, de
doeken, de koppen waarin de kaas
j.r zout en haar vorm krijgt: het
is alles even zuiver en lekker om aan
te zien".
Maar Hildebrand schreef dat in
18-41, een goeie tachtig jaar geleden!
Er is zoo veel veranderd in dien tijd
Niet dat de zindelijkheid minder is
geworden ik mag daarover geen
oordeel uitspreken maar bijna geen
enkele boerin is meer een „keezer":
de zuivelbereiding is van de boerde
rij naar de fabriek verplaatst.
In dien goeden, ouden tijd werd de
kaas algemeen op de boerderij ge
maakt; men sprak van Edammer,
Goudsche, Leidsche, Stolwijk3Che kaas
naar de plaat3 van herkomst. Tegen
woordig worden de Edammers, de
dragen waar zij heen moeten: naar
een schip of naar een pakhuis. Wie
dat aardige, kleurige tafereel wel eens
te Alkmaar gezien heeft, vergeet het
nooit weer.
Hildebrand spreekt ook van het,
groot© belang van den kaasprijs. Als
de ka<as „praizig" is. 19 dat goed voor
de geheele streek. Ook dat is nog zoo:
de prij3, op de Alkmaarsche markt
voor de kans besteed, vormt, voor
Noord-Holland de basis voor den melk
prijs. Als te Alkmaar voor de kaas
f 40 per 50 K.G. wordt betaald, dan
is de melkprijs ongeveer 8 cent per
L. De kaas en de melkprijs hangen
namw samen.
Behalve de genoemde binnen!ond-
sche soorten (waartoe dan ook nog de
beroemde „geurige" Limburgsche en
de Texelsche kaas behooren) worden
ook heel wjt buitenlandsche kaassoor
ten in ons land gebruikt; Gruyère,
Camembert, Rcxiuefort, Cheddar,
Cheshire enz.
De binnenlandsche kaas wordt naar
Haarlem vervoerd per schuit en per
spoor. Er zijn heel veel fusechcrhan-
delaren die rechtstreeks koopen van
de fabrieken bij 10.000 A 20.000 stuks
tegelijk. In kaaspakhuizen en bij klei
ne grossiers ligt de kaas opgeslagen.
In do groote kaaspakhuizen wordt de
kaas verzorgd, „vertroeteld" had ik
bijna geschreven. Want er is natuur
lijk vee! aan gelegen, dat zij goed
blijft. Telkens wordt de temperatuur
en de vochtigheidsgraad, opgenomen,
zoodat de kazen onder de gunstigs to
omstandigheden het oogenblik afwach
ten, waarop zij naar de winkels ver
huizen.
Naar ruwe schatting eten wij,
Haarlemmers, tezamen wel 200 kazen
per dag op I Kaas mag dus zeer zeker
als een volksvoedsel beschouwd wor
den.;
Het maken van kaas.
In Korte trekken even een overzicht
van de wijze waarop men kaas maakt:
Melk wordt op een bepaalde tempe
ratuur gebracht en stremsel (een pro
duct van de lebmaag van nuchtere!
kalveren) cr aan toegevoegd. Hier
door wordt do melk dik, waarna zij
door middel van messen in steeds klei-
here stukjes (wrongel) wordt verdeeld.
Die stukjes wrongel worden hoo lan
ger hoo kleiner en hoe langer hoo dro
ger. want door de werking van hot
lebferment krimpen zij en zoo wordt
het vet er uit geperst. Dan volgt do
na-vcrwaiminr;, die zeer consciëntieus
moet verricht worden: één grand te
hoog en het product mislukt. Is de
wrongel fijn genoeg verdeeld, dan
wordt de wei, een waterig vocht,
waarin zij drijft, afgeta.pt, (nadat aan
de wrongel gelegenheid is gegeven om
te bezinken) en vervolgens de wrongel
verder bewerkt tot een voldoenden
graad van droogte. De vaste massa
gaat, nu in de vormen van d© groote
Goudsche of de ronde Edammer kaas,
lunch» en broodknasjes enz. en "wordt
daarin geperst,. Heeft de kaas haar
vorm dan wordt zij in pekel gezouten.
In de pekel ontstaat de korst om de
kaas. die in vele gevallen geverfd
vvwdt. Door toevoeging van een on
schadelijke kleurstof aan de melk
krijgt de kaas zelf haar kleur.
De boter.
De boterbereiding stond een veertig,
vijftig jaar geleden in ons land op een
lagen trap van ontwikkeling en er
kwamen toen veel klachten over de
slechte prijzen di© de Nedorlandsche
boter op de wereldmarkt maakte er
over de inferieure qualiteit van do
Hollandsche boter vergeleken met die
van de Deensche. Ook de Australische
boter deed de onze ernstige concur
rentie aan.
Maar gelukkig volgde op dezen ma-
Iaisetijd een tijdperk vaif vernieuwde
energie; de producenten werden aan-,
gespoord een beter product te maken,
de zuivelbereiding ging langzamer
hand uit, de handen der bcüren over
in die van fabrikanten die de nieuw
ste vindingen en een verbeterde tech
niek toepasten en nu kan de Holland
sche boter wedijveren met de Deen
sche, zij kan, zoöals een deskundige
rnij woordelijk zeido, „nu met de
Deensche zoo goed als op cón lijn ge-
sLold -worden". Zoo ij'oed als. Héél s::»I
deed deze voorxichlig gestelde medc-
dceling mijn Hollandsch hart niet
kloppen! Jo zou zoo zeggen: er valt
dus op dit terrein nog wel iets to
doen voor do vadcrlandsche boterfa»
bri kanten!
Eigenaardig dat zoowel Doncmnr-
ken al* Nederland, beide landen die
dan toch goede natuurboter maken,
héél veel daarvan uitvoeren en zelf
nog aardig watmargarine con-
sumeeren! Ook te Haarlem wordt ta
melijk veel margarine gebruikt. Trou
wens: de vo d i n g s w a a r d e
van goede margarine doet voor
die van natuurboter niet onder. Maar
over den smaak valt in dit speciale
geval nu eens wél to twisten, al kan
de smaak van geheel verscho kunstbo
ter van goede qualiteit ook goed zijn.
Boterbereiding.
Boter wordt bereid uit room. melk
of wei. Uit deze drie grondstoffen
worden eerst, de schadelijke beetand-
elen verwijderd, waarna er een
ncultuur van melkzuurbacteriën
aan wordt toegevoegd, die de melksui
ker veranderen in melkzuur en later
aan de boter een aangename g-uir cn
smaak geven. Tengevolge van het zu-
ringsproces slaat do kaasslof van de
melk of room neer en komen de mi
croscopisch kleine vetbolletjes uit de
melk vrij. Nu volgt het karnen in
karnvaten van vereciiillende construe-
met het doel de vetbolletjes
door een klotsende beweging tot bo
terklontjes te vereenigen. Doze boter
klontjes vereenigen zich weer tot een
kluit en dezo kluiten worden nog her
haaldelijk gewasschen en gezouten.
Het meest hekend zijn de Friesche
en de Delftschc boter. De Delftsche
boter, de zoogenaamde „boerenboter"
wordt nog veel op de boerderijen ge
maakt. Wij Haarlemmers gebruiken
voor verreweg het grootste gedcelle
Frieeche boter, die bereid wordt in do
fabrieken, waarvan er wel een lion-
derd in Friesland zijn. De botorhan-
■lolaren ontvangen die boter in fust©n
van 50 K.G, (zoogenaamde „derden"),
ook wel in zesdon, achtsten en zestien
den. Veel boter wordt ook in blik ver
pakt voor export. Do Friesche boter
is meestal harder, «tijver dan do an
dere ©oorten omdat zij soms zeer lang
in de koelpakhuizon bewaard wordt.
Op bepaalde dagen worden boter
markten gehouden, bij voorbeeld 10
Delft en t© Leiden. Ook zijn er drie
..boterniijnen", n.l. te Amsterdam,
Maastricht en '«-Hsrtogenbo»:h. M--t
hot. gewone begrip „mijn" heeft het
woord botermijn niets te maken: in de
genoemd© plaatsen komen 'le hande
laren bij elkaar en op die bijeenkom
sten wordt de boter, die men er uit
verschillende doelen v.m ons land heen
zendt, „afgemijnd"; Aan het hoofd
van zoo'n botermijn staat een direc
teur.
Over de bol-rprijzen zou heel wat te
zeggen zijn. Tn korten tij3 is de prijs
nu weer gestegen rnct -50 cent por
K G., niettegenstaande de omstandig
heden c*'-ti lage ren nrijs zouden wetti
gen en de productie zeer is toegeno
men. Dit komt doordat de prijzen af
hankelijk zijn van die. welke do tal
rijke bolerexportvereenigingcn op de
wereldmarkt kunnen maken. Nu gaan
weer groot© partijen boter over de
grens naar Duitschland. In de meeste
govall'-n weten de exporbvereenigingen
door haar volo relaties reeds eenige
weken van te voren hoe hef, in 't bui
tenland ton opzichte van den boter»
handel zal gaan: of er veel vraag zal
komen enz. Zij houden de boter vast
tot de prijzen in bet buitenland op-
loopon. Worden die prijzen hoogcr,
dan eerst gaan groote hoeveelheden
weg. Natuurlijk wordt daardoor
h i e r de boter dan ook dadelijk duur
der.
En wat hier van de boter 13 gezegd,
geldt in groot© trekken ook voor de
kaas. Want ook de kaas wordt, door
groote exportvoreenigingen naar het
buitenland uitgevoerd.
E«
