Caricaturen
HAARLEM'S DAGBLAD ZATERDAG 31 MAART 1928 VIERDE BLAD
„De wereldgeschiedenis in epigrammen''
Het doodende wapen
Van de oude Egyptenaren tot Braakensiek
Franci>co Goya: Waaraan zal dc Spunscht regeering na weer stervend
Darly; Dc vreugden der nitantc haardracht 177®).
Gostavc Do ré. Enthousiaste
Men zou de geschiedenis der
carlcatuur ..de wereldgeschie
denis in epigrammen" kun
nen noemen, heeft Eduard
Puch» in rijn tweedeelig standaardwerk
geeegd. Inderdaad, want genie en de
grillen van de groots teder kunstenaars
hebben zich gedemonstreerd, door alle
eeuwen heen, in de caricatuur. Gessonde,
lachende. opwekkende philosophic
straalt nog vurig uit oude caricaturen,
die den loop der eeuwen hebben ge
trotseerd. Lijden, vreugde, zege, neder
laag. geluk vertwijfeling, spreken een
zwijgende taal Ir. de cultuurgeschie
denis der wereld, door middel van
de carlcatuur. En is er ten onderwerp
dat meer facetten heeft? Schoonheid
en monsterachtigheid, het verhevene en
het verachtelijke, de glimlachende spot
en de bitterste hoon, pikante Ironie
en de weerzinwekkendste laster stij
gen tot u op uit oude vlugschriften en
uit vergeelde pamfletten. Want de ge
schiedenis der mensohheid is niet langs
een pad van rozen gegaan, of door een
bloemrijken, zonnigen tuin Generaties
hebben zich gewenteldin den mod
der van verdorvenheid. De caricatuur
vertelt u er van De scherpste conflicten
die de menschheld hebben geteisterd
hebben zich weerspiegeld en dikwijls
zelfs opgelost, in de spotprent. Zoo
schijnt de geschiedenis der caricatuur
een wildernis, een duister woud, want
voor alles heeft de caricatuur veroor
deeld, aangeklaagd. En hij die aanklaagt
ziet 2wart, kijkt somber Doch in dat
woud zijn helle lichtplekken van de zon
neglanzen, dV* het leven verguldden.
Want dikwijls toch is de hekelende plaat
als eeni plotseling losbarstende schaterlach
geweest, die alle zorgen, al was het mis
schien maar voor één seconde, weg
ga those he voorstelling van het kwaad.
Beeld op de Notre Dame
vaagde; en vóór alles toch heeft de cari
catuur geïnspireerd tot den lach. Doch
dan toch één in duizend toonaarden in
alle variaties dte liggen tusschen den
hellen schaterlach en de lichte trilling
in een ondeelbaar oogenblik, om de
mondhoeken.
In het wonderlijke rijk van de cari
catuur. worden wetten waar de wereld
zich gemeenlijk naar pleegt te regelen,
op haar kop gezet, gebruikelijke vormen
zijn daar ongeldig. De mensch kleedt
toeschouwers.
zich in een dlergestalte. en het dier pre
senteert zich als mensch: het organisch-;
leven treedt in de plaats van het anor
ganische. en omgekeerd. De geschiedenis
der caricatuur schijnt een zmsverbOste
rende draaikolk, een dolle chaos van be
grippen, wetten en moraal. De blinde
Oud Egyptisch caricatuur. lSde eeuw
voor Christus, op Ramses HL
ziet en de lamme danst, de öoove hoort
en de stomme predikt. Vooroordeelen
die eeuwen oud zijn. en voor welke mil-
lioenen het hoofd gebogen hebben ver
zinken in het niet in de caricatuur. Spe
lend tracht de caricaturist met wat
krabbels op een blad papier, wereldpro
blemen op te lossen.
Het woord caricatuur ls afgeleid van
het Italiaansche woord Caricare hetgeen
belasten, beladen, be teekent. Inderdaad,
de caricaturist, belast, oiwel overdrijft.
Hij zoekt het karakteristieke uit zijn mo
del, laat weg wat hem onbelangrijk
voorkomt, accentueert nuanoes. die an
deren niet zien. en die toch karakteris
tiek zijn en onbewust door den toeschou
wer worden verwerkt en onbewust tot de
herkenning van een persoon of een ding
leiden.
De caricaturist heft echter ook het
natuurlijke evenwicht de natuurlijke
harmonie va© het leven op, en geeft
er iets anders voor in de plaats, een
altijd artistieke voorstelling, die als een
flits door uw brein schiet, u even pakt,
en u onmiddellijk iets zegt, kort, altijd
raak. De caricaturist „belast" niat al
leen. hij drukt ook naar beneden, want
door iets fce doen ontbreken, doet men
het juist wel eens ten scherpste uitkomen,
Zoo spreekt de caricaturist een eigen
taal, met een eigen symboliek en oen
c-igen dramatische spanning.
De caricatuur ontstond eigenlijk eerst
recht nadat de Grieken in hun beeld
houwwerken, de volmaakte harmonie van
liet menscheïijk lichaam hadden vast
gelegd. Want toen pas ontdekte men
dat het opheffen dier harmonie, de
caricatuur schiep. Vóór de geweldige
evolutie die de Grieksche kunst met
rich bracht, bedienden de spotters zich
van dierengestalten om menschen te
ridiculiseeren. dus uitsluitend van sym
bolen. De Egyptenaren bijvoorbeeld
gaven den mensch :n hun satiren niet
alleen een dierengelaat, doch beeldden
hem heelemaal uit- In de gestalte van
het dier.
BU de Grieken ontmoetten wjj de
caricatuur op fresco's en vazen, doch
daarna zien wij haar opklimmen langs
de kapitalen en balustraden der kerken.
In de middel-eeuwen stond de kerk in
het middelpunt van het cultureele leven;
allee bewoog rondom en in de kerk. Ook
de carxatuur trok daarheen. Thans nes
zijn er duizenden beelden in musea en
op de kerken, die verschillende ondeug
den treffend vertolken en nu nog ven
stomme onvergankelijke taal spreken.
WIJ vestigen uw aandacht lezer op de
satirische •.•oorstelling van de Boosheid.
<.Een eteenen beeld uit dc 13e eeuw op
de Notre Dame de Paris) afgebeeld op
deae pagina.
Van de kapiteelen en bahistralen daalden
caricatuur af naar de straat. In de eer
ste plaats omdat de reproductie methode
door de toepassing der houtsnede er. der
boekdrukkunst gemakkelijker werd. Toen
werd de caricatuur ook voor het eerst
bewust strijd middel. Met de vrijmaking
van het volk volgde eerst recht een
glorierijke töd. Geen deur bleef gesloten
voor de spotprent, zij drong door in de
huizen der burgerij, in de .hudeetver
trekken der geleerden, trok het land op.
en drong zelfs binnen in de leemen
huizen der boeren.
Men kan tegenwoordig nauwel'.jk nog
een goed begrip hebben van de geweldige
bet eekenis van het bijtende sarcastische
geïllustreerde vlugschrift, ta de 16de en
de 17e eeuw. Het vlugschrift was een
soort van moreele regeering, en het
vormt één der belangrijkste etappen in
de geschiedenis der carlcatuur.
Toen kwam de ontwikkeling van vlug
schrift. tot periodiek, en van periodiek
tot courant. Een ontzaggelijke sprong.
Het eerste belangrijke satirische blad
werd in Amsterdam uitgegeven (40
nummers zijn er van verschenen, van
1701 tot 1702. Het heette „Esopus in
Europa.
Het was hoofdzakelijk gericht tegen
LodewiJk de Veertiende en diens hof
houding. De satirische periodiek bereikte
goede caricatuur is een bron van waar- 1
ht.d. daarom wellicht krenkt zij altl)d
de eigenliefde der slachtoffers. Lachend
zegt zij de waarheid, lachend straf zij.
doch haar lach was dikwijle vernieti
gen. Als negatieve kracht heeft
de caricatuur wellicht niets g e-
schapen. doch wel stuwde zij en
stuurde, en leidde de meening van het
volk. en schiep aldus, indirect toch!
Caricaturen van Da Vinei
Uiteraard kunnen wU op één pagina
niet een overzichtelijk idee geven van de
meeste perloden en evenmin alle namen
die verbonden r4Jn aan de geschiedenis
der caricatuur. Men ga maar eens na:In
de oudheid kennen wfj de caricatuur
reeds bij de Egyptenaren. de Grieken en
de Romeinen. In de middeleeuwen vondt
men in manuscripten reeds carica
turen op de mode. de satirische steenen
beelden aan de kerken vermeldden wy
reeds. Holland. Duitscliland. Frankrijk,
en Italië leveren in de renaissanoe zeer
Interessante stof op. De ..Minos" uit
Michel Angelo's „Jongste Gezicht" is
een caricatuur. Van Leonardo da Vinei
kennen wij verschillende komischs en
groteske studies. En Peeler Breughel
mag men niet vergeten. Men denke
maar eens uit de twee werken van 1563.
„de mageren" en „de vetten". Hans Hol
bein is caricaturist in wrschlllende
fragmenten van zijn „doodendansen".
De hervorming had vooral in Neder
land het ontstaan van taDooze prach
tige caricaturistische prenten tot gevolg.
In het begin der 18e eeuw begint, de
maatschappelijke carlcatuur ziln glo
rieuze loopbaan in Engelawl wailam
Hogarth's werken zijn onvergankelijk en
onvergetelijk En zoo is ook het tijdperk
van absolutisme getuige van het ont
staan van tientallen merkwaardige
prenten.
De caricatuur heeft zeker de groote
Fransohe revolutie mee helpen voorbe
reiden. Wfj behoeven er de spotpren
ten op Lodcwijk XV en madame de
pompadour maar op na te slaan afgrij
selijk dikwijls zijn de platen ons over
gebleven uit den tijd dier revolutie. De
Er.gelschman James Glllray maakte
een caricatuur var. JEcn Par Use he
schoone" waaronder hU schreef: Hoof
den Bloed dood Aan de lan
taarn. Op de Guillotine. Wu heb
ben geen koningin noodig. ik ben
de godin der vrij herd. Gelijkheid.
Londen moet in vlammen opgaan
ParUs moet vrU zijn! Leve de Guil
lotine. 'Het plaatje kunnen de lezers
op deze pagina vinden). Men zal zich
kunnen begrijpen dat een figuur als die
ran Napoleon de Eerete ln alle landen
onophoudelijk gecaricaturlseerd werd:
doch niet alleen op politiek gebied zijn
de Franse be revolutie en hel Nepoleon-
Usche tijdperk rijk vertegenwoordigd.
Zeden en gewoonten rijn in die dagen
dankbare onderwerpen. ïn 1796 versche
nen treffer.de spotprenten op _de vam
pier de loterU". Mode (dc zonderlinge
dracht der dames en hoeren, de vreem
de kapseis, de extravagante hoeden)
moraal en zedeloosheid ln den tijd van
directorium en keizerrijk duchtig gehe
keld. Lodcwijk XVTII en Napoleon tn
zijn „honderd dagen" *i)n te voet ulte
s-rteekend in taikxree reeksen van car ie»
turen. Na deze stormachtig tijden kwa
men andere revoluties. Die van het
verstand, en die der techniek. Dc eman
cipatie der vrouwen, kortom alles wat
tot nu toe de gemoederen heeft bezig
gehouden vindt weerspiegeling in de
caricatuur.
Uiterst belangrijk is de wedergeboorte
van de politieke caricatuur ln Frank
rijk- Dc PariJsche Februari-revolutie
was het uitgangspunt voor de revoiutte-
golf dte bijna over het geheele oortinent
stroomde. Berlijn. Wemea. en Rome sid-
Uraakcosick: Caricatuur op Koningin Victoria rn Chamber Uiu
^Boerenoorlog,,
James Gillray (1794) Parijsclie schoone.
haar hoogtepunt met het dagelijks ver
schijnende Chart var: door Charles
Phillppon in 1832 gesticht.
Terloops zU nog opgemerkt dat met
de ontwikkeling der gedrukte caricatuur
natuurlijk aJler innigst, betrekking heeft
de overgang van houtsnede naar Litho
graphic en de toepassing (omstreeks
1870) van dc nog veel goedkoopere che-
mlgraphte. Men moet echter toegeven dat
daardoor de reproductie veel van haar
innerlijk relief en haar kunstoinzüge
waarde verloor.
Dit is in groote trekken dc ontwik
kelingsgeschiedenis van het „doodc-
ïyke wapen" dat caricatuur heet. Niet
altijd is de caricatuur edel geweest. In
tijden van decadentie was *y een weer
zinwekkend uitvloeisel dikwijls, dier de
cadentie. gebaseerd op de laagste in
stincten ln den mensch. Doch z^Jn cr
aan den anderen kant feller bestrijders
geweest van sociale ondeugden, dan
onder anderen. Daumier. Monnicr, Ga-
ram:. Gibson. Goya. Beardsley, dikwijls
ook Félicien Rops. Beaumont. Willette,
Aubrey Beardtfey. en var. later bijvoor
beeld de Engeischman Max Beerbohm.
en de Duitecher H. Th. Heine.
De caricatuur heeft een ziel een
vluchtige nel, die men kan vergelijken
met de Pointe van een grap. De cari
catuur vereen igt alle stralen in één
brandpunt. Neemt allen de kern! De
flonoré Daumier: Dc slapende depute'» (1849).
derden onder den druk van opstandig
heid
UK dien tijd stammer eeruge onver-gelijke
HJke caricaturen van Honor* I>au-
nzter en ook in Oostenrijk. Dultechland
en Italië bloei te toen de politieke, de re-
volutionnaire carricatuur.
De ontwikkeling van het couranten-
vno. vrijheid van drukpers, en vooral
de TransvaAlsche boerenkrijg het
steiahsme enz., deden veel stof op
waaien. en als herfstbladeren van de
boomer, noo stoven da caricaturen door
de vliegende luchten.
Hede boekdoelen sou men kunnen vul
len met prenten uit de 19de eeuw en het
begin der 30ste eeuw. dte gericht waren
tegen de uitspattingen van een deel der
bt«tiende klasse. Gert»uit, Th. Th.
Heine. Tbulouse Loutere, Hermann
Paul en de al eerder genoemde Willet -
te en Gibson, Zij allen hebben, alsof
xU tot één natte behoorden, bet groote
standverschil, de genotzucht, en de voor-
oordeelen en gebreken van een bepaalde
klasse aan den kaak gesteld.
Forain. Stelnlen en Rops, hoewel al-
vrij ver afdwalend van de echte Wee
caricatuur, behooren toch tot de aller
grootsten. wier teekenstlft een vlijm
scherp wapen was tegen de maatschap
pelijke nustoestanden.
De meeste dier bladen (met uitzonde
ring van die van Stelnlen. die toch al
tijd ondanks hun schrijnen van
medelijden doordrenkt zijn en ln een
omhullende doeaeligen toon zijn uitge
voerd» ademen een verbeten cynisme,
dat niets verheelt, niets ontaaet, dat
rauw ls. ontstellend en verbasterend,
stuk voor stuk zijn zU vreeselijze aan
klachten; ieder voor zich rillen tij: „Ik
beochuloig". En daarom omdat de
lach hier gebannen is mag men ze
niet caricatuur noemen ZU zijn meer
dan dat. feller dan dat. hartstochtelij
ker don dat.... en toch om hun doel en
om de beteekenis van het woord cari
care" belasken— nauw er mee ver
want. Een Rops verhoudt zich tot een
roed csricattnir el* een rauwe kreet tot
een raak en geestig scheldwoord.
In het artikel schrijven wij tdtvorrig
Over de beteekenis van het caricatuu.
.Een Parfjarhe Schoone". Het 1» van de
hand van James O 111 ray en wil een
persiflage zijn op de beruchte „vrou
wen van de Hallen", dte hrt levende de
corum der guillotine vormden.
Napoleon xSen w(J afgebeeld als J>e
Paryschr Notenkraker". Dit is een an«-
nynve Dultsch caricatuur op Napoleon s
Nederlaag b(J Leipzig in 1813»
De geweldige, de verbitterde, scherpe
Ooya heeft de wilde schrikgestalten
zijner droomrn. ln een serie prenten
vastgelegd, die men werkelijk .JEen ©po*
der Spaanse he 18de en 19de eeuw" kan
noemen. Wu geven van hem een cari
catuur op dc Spaanse he regeertng
„Waaraan zal zU nu wel sterven?"
Van Honoré Daumier een carlcatuur
van de physlonomie der slapende afge
vaardigden ter Nationale Vergadering
Als tegenhanger heeft Daumier ook tic
actieve afgevaardigden in ©en prent
belachelijk gemaakt. WU vonden het
echter merkwaardiger om als tegen
stelling op Daumier „het enthousiaste
publiek" van Oustave Doré te reprodu-
ceeren. Doré. op zijn beurt heeft óók
voor een tegenhanger vaan zijn algen
prent gezorgd met een caricatuur van
„de tosschouwers die zich vervelen".
Bij de illustraties.
Een 12de seuwsch steenen beeld van
de Notre Dame de Paria (He de tekst).
Een caricatuur op Koning Romer-
de Tweede, uit een satirische papyrus
rol uit de 13de eeuw voor Christus.
Hieruit net men dat de Oude Egypte
naren de menschen carle at urlseerd cm
in don vorm van dieren. Ramses 111
heeft zich zooais uit twee waardevolle
documenten blUkt (de Papyrusrollen
van Turin) op tsmeljjk protserige wijze
laten afbeelden als de groote over
winnaar van het Zuiden. Oosten en
Westen, en als de heerschendc. de ge
biedende. de verhevene vader zUnor fa
milie. dit feit heeft dc Egyptische cari
caturist aanleiding gegeven om den
..dictator" weer te geven als een ver
waande leeuw, die met een onnoozci
dom dier schaak speelt
Dat ook Leonardo da VIncl caricatu
rist was blUkt uit de afbeelding van
de vrouwen- en mannenkop op deze
pagina, een groteske, komlsclie studie.
Een rarlcatnor van ren anonymus
op Napoleon.
Joh Braakenslrk. de onvolprezen Hol
landse!» teekenaar die soms caricatu-
rits was mag hier niet ontbre
ken. Op deze pagina vindt men
een carlcatuur van zUn hand. op dc
houding van Koningin Victoria in tfM
Boerenoorlog uit „de Amsterdammer",
weekblad voor Nederland. Het ondet
schrift daarvan luidde: 'Koningin Vic
toria tot Chamberlain»: Joe ik wasch
m(Jn handen in onschuld.
