BUITENLANDSCH OVERZICHT
TARDIEU SLAAGT.
FRANKRIJK EN HET VOLKSBEGEKREN.
Fa. Gebr. BRAK.EL
HAARDEN
GREPEN UIT DE GESCHIEDENIS DER ZEEVAARTKUNDE.
HAARLEM'S DAGBLAD
MAANDAG 4 NOVEMBER 1929
DERDE BLAD
Zonder de medewerking der Radicaal-
Socialisten.
Een succes dat geen succes is
'T BELANGRIJKSTE NIEUWS.
André Tardieu.
Zaterdagavond is Tardieu met zijn ar
beid voor de vorming van het Fransche Ka
binet gereed gekomen. Het is als volgt sa
mengesteld:
Ta r d ie u: minister-president en Binnen-
landsclie Zaken.
B r i a n d: Buitenlandsche Zaken.
Ché r o n: Financiën.
Maginoit: Oorlog.
Ley gues: Marine.
Hennessy: Landbouw.
Pernot: Openbare Werken.
Flandin: Handel.
Laurent Eynac: Luchtvaart.
Piétr i: Koloniën.
Loucheur: Arbeid.
Ma r r a u d: Onderwijs.
Gallet: Pensioenen.
Rol lin: Scheepvaart.
Lucien Hubert: Justitie.
C-ermain Martin: Posterijen, Tele
grafie en Telefonie.
Onderstaatssecretarissen zijn:
Voor het bureau van den minister-presi
dent, Marceu Héraud; voor Binnenlandsohe
Zaken, René Nanaut; voor Kunsten en We
tenschappen Francois Poncet; voor Tech
nisch onderwijs Baréty; voor Financiën
Champtier de Ribes; voor Marine de Ligne;
voor Handel Robert Sérot; voor Openbare
Werken Mallarme; voor Koloniën Alcide Del-
mont; voor Openbare Gezondheid Oberkirch
en voor Lichamelijke opvoeding Henri Paté.
Minister-president Tardieu legde de vol
gende verklaring af:
„Bij het wederopnamen der parlementaire
INGEZONDEN MEDEDEELINGEN
a 60 Cta. per regeL
Ruwe Huid B^|
Ruwe Handen US^VLl
werkzaamheden zullen wij onmiddellijk de
belangrijke internationale verdragen door
de Kamers laten onderzoeken, Ook mogen
de beraadslagingen over de begrootingen en
de financieele hervormingen, welke daarme
de in verband staan, niet meer worden uit
gesteld. Dit zal het allereerst door ons af
gewerkt worden. Om dit te bereiken heb ik
de republikeinen „van goeden wil" ver-
eenigd die vervuld zijn van een geest van
samenwerking, hetgeen in onzen tijd nood
zakelijk is. Wij hopen, dat de senaat hierbij
zijn medewerking zal verleenen.
Tardieu heeft zich buitengewoon goed en
energiek van zijn taak gekweten, ondanks
het feit, dat (zooals te verwachten was)
de radicaal-socialisten besloten niet aan de
vorming van een nieuw kabinet mee te zul
len werken.
Toch kan men zich niet ontveinzen, dat
het nieuwe kabinet de zorgen van het oude
heeft overgenomen. De Figaro zegt: „Tardieu
heeft den moeilijken last der plannen en
valsche beloften en halve concessies van het
vroegere kabinet in het nieuwe kabinet mee
genomen.
Over het algemeen uiten de verschillende
Fransche bladen zich nogal gunstig ten aan
zien van de zoo juist gevormde regeering. Wij
nemen echter nota van een nieuw symp
toom, dat een reeds lang in Frankrijk be-
staanden twijfel omtrent den Goodwill der
Duitschers inzake het plan-Young versterkt.
Het blad „Journal des Débats" maakt er zijn
lezers opmerkzaam op, dat thans een ge
makkelijke gelegenheid bestaat om de af
spraken van Den Haag nog eens te herzien,
vooral daar de uitslag het het „Volksbeghe-
ren" in Duitschland bewijst, -dat het plan-
Young daar niet in den smaak valt, hetgeen
een verandering in koers van de Fransche
buitenlandsche politiek zou kunnen verge
makkelijken. Volgens de „Temps" is de
handhaving van Briand als minister van
buitenlandsche zaken een garantie voor de
bestendigheid van de Fransche buitenland
sche politiek, de terugkeer van Maginot naar
het ministerie van Oorlog een garantie voor
waakzaamheid bij de landsverdediging en
het feit, dat Pernot door de republikeinsch-
democratische Unie met een belangrijke mi-
nistersoortefeuille belast is, van bijzonder
belang' Het blad vertrouwt, dat de nieuwe
premier een nieuwe crisis zal weten te ver
mijden. Een nieuwe crisis zou ontbinding
van de Kamer noodzakelijk maken en de
reputatie van het parlementaire regiem zeer
schaden.
Inderdaad.
„Doch de opmerking van het „Journal des
Débats" raakt de kern van een heerschende
opinie, waaraan tenslotte ook Briand zijn
échec te danken had. Een opinie die zich
manifesteerde, vooral na den dood van Stre-
semann en die thans openlijk in Frankrijk
wordt gedemonstreerd, dank zij het opge
schroefde kwajongensachtige bedrijf van
Hugenberg en zijn aanhangers.
Het „Volksbegehren" is namelijk aange
nomen. Het aantal stemmen dat men noodig
had is overschreden. Hugenberg, voorzitter
der Duitsch-nationale partij, Schiele, voor
zitter van den Land-Bond, Seldte, de leider
van de „Stahlhelm" en Hitier, de propagan
dist van de nationaal-socialisten hebben met
kunst- en vliegwerk een voorloopig succes
bereikt.
Thans zal er dus hoogstwaarschijnlijk een
Volksreferendum gehouden kunnen worden.
Niemand maakt zich over dit referendum
(met als inzet het plan Youngbezorgd.
Menschel ijkerwij ze gesproken, is het zeker,
dat Hurgenberg c.s. geen overwinning zullen
behalen.
Het blijft echter een onbewistbaar feit.
dat voorloopig het plan-Young niet tot stand
kan komen. Eerst moet het referendum
gehouden worden, en dan moeten de voor
standers de gevolgen van de agitatie tegen
het plan, nog uit den weg ruimen. Daar
komt nog bij, dat het politieke leven van
den heer Hugenberg weer voor een jaar ver
lengd wordt! Overigens kan men het eens
zijn met het Berliner Tageblatt dat met
recht constateert, dat de nationalisten hee-
lemaal geen reden tot juichen hebben, omdat
slechts 4 7 der kiezers dezer groep hun
stemmen aan het Volksbegehren hebben
gegeven, en aan den oproep van hun leider
gehoor hebben gegeven. Een pover resultaat!
De Vossische Zcitung vraagt zich af, hoe
veel schade de actie van Hugenberg het
rijk en het economische Duitsche leven reeds
berokkend heeft. En verder zegt dit blad: Zij
die waarachtig nationaal bewustzijn bezitten
moeten het front vormen, waarvan Strese-
mann op zijn sterfbed sprak.
Ja waarlijk, Stresemann is te vroeg gestor
ven.
L. A.
Een Bulgaarsch-Zuid-
Slavische overeenkomst
De Bulgaarsch-Zuidslavïsche overeenkomst
over de grensquaesties (men herinnert zich
hoe sinds eenigen tijd Bulgaarsche grensbe
woners door Z.-Slavische grenswachten wer
den doodgeschoten) is thans door de Z.-S.
regeering aangenomen. De overeenkomst wel
ke nieuwe grensincidenten moet voorkomen,
is door Bulgaarsche en Z.-S. vertegenwoordi
gers eenige weken geleden te Pirot uitge
werkt.
De Z.-S. gezant te Sofia heeft de Bulgaar
sche regeering medegedeeld, dat zijn regee
ring voorstelt de overeenkomst op 5 Nov. van
kracht te doen worden. Verder stelde de Z. S.
regeering voor de overige op de conferentie
te Pirot opgeworpen vragen door een nieuwe
conferentie te doen bespreken. Deze conferen
tie zou dan op 15 Nov. bijeenkomen.
De Bulgaarsche regeering heeft hierin toe
gestemd.
Onverwachte tegenwerking.
Naar de „Daily News" meldt, zouden meer
dan 50 leden der Britsche arbeiders-partij te
gen de regeering-MacDonald willen stemmen
indien de uitkeeringen tot ondersteuning der
werkloozen, in het wetsvoorstel, dat voor
Kerstmis zal worden ingediend, niet worden
verhoogd.
Snowden heeft volgens genoemd blad in
een geheime zitting der partij verklaard dat
het kabinet onmiddellijk zal aftreden wan
neer de regeering door de illoyale houding
van arbeidersvertegenwoordigers ook maar
eenigszins in gevaar wordt gebracht.
Kemal adopteert zijn 6de kind.
Volgens een bericht uit Angora heeft Moes-
tafa Kemal een der tien-jarigen herdersknaap
geadopteerd en hem zijn naam gegeven. De
Turksche president had een autotocht ge
maakt en zich gedwongen gezien, een her
dersknaap naar den juisten weg te vragen.
Toen hem bij het stellen van zijn vragen de
schranderheid van den knaap opviel verzocht
hij hem den volgenden dag op zijn paleis te
komen. Daar maakte hij zich bekend en riep
direct een advocaat bij zich, die alles voor de
adoptatie in orde maakte. De president heeft
behalve den genoemden knaap nog vijf meis
jes geadopteerd, wier vaders allen in den we
reldoorlog zijn omgekomen.
De misdadiger en de
geluidsfilm.
De bekentenis van een jongmensch, beschul
digd van het vermoorden van een jong meis
je, is door de politie bij wijze van proef vast
gelegd op een sprekende film. Indien deze
proef slaagt, zal hierdoor, naar men gelooft,
een geheele omwenteling worden teweeg ge
bracht in het vooronderzoek.
INGEZONDEN MEDEDEELINGEN
a 60 Cts. per refteL
SOPHI APLElN 6-14
NEW YORK, 1 November.
Het Russische vliegtuig „Land der Sovjets"
is hedenmiddag op Curtissfield geland. De
vliegers werden begroet door een menigte van
meer dan 5000 personen, van wie velen met
roode vlaggen en zakdoeken wuifden. Meer
dan twaalf personen werden tegen den grond
geslagen toen het vliegtuig landde en er
moeten ambulances worden ontboden om de
gekwetsten hulp te verleenen.
Incidenten in de Roemeensche
Kon. Familie.
Uit Boekarest zijn eigenaardige berichten
ontvangen zegt de Tel. Gemeld wordt name
lijk, dat koningin Maria van Roemenië ge
dwongen is haar paleis te Baltchik aan de
Zwarte Zee te ontruimen door familïe-on-
eenigheden. Beweerd wordt, dat er zich kort
geleden een reeks incidenten heeft voorge
daan tusschen verschillende leden der Roe
meensche koninklijke familie. De betrekkin
gen tusschen koningin Maria cn haar schoon
dochter prinses Helena schijnen niet al te
goed te zijn. Namens de prinses is een ver
zoek tot koningin Maria gericht om het pa
leis ie Baltchik, dat krachtens het testament
van wijlen Ferdinand van Roemenië aan ko
ning Michael is nagelaten, tc ontruimen. Ko
ningin Maria heeft daartegen geprotesteerd,
doch kort geleden is aan het paleis tegen
haar zin, een kleine vleugel gebouwd.
Volgens berichten uit Boekarest was ko
ningin Maria eenige dagen geleden ten zeer
ste verwonderd, toen zij bemerkte, dat ver
schillende harer meubelstukken op de bin
nenplaats van het paleis waren gezet. Ko
ningin Maria, zoo werd daarbij medegedeeld,
heeft lang gewacht met het betrekken van
den nieuwen vleugel van het palcis, doch na
dit incident heeft zij eindelijk toegegeven.
Nadat koningin Maria in den nieuwen vleu
gel van het paleis haar intrek had genomen,
deelde de architect haar mede, dat hij op
dracht had ontvangen, een aparten ingang
voor haar te bouwen.
Politie te Warschau verwondt
twee Landdag-leden.
Bij de botsingen tusschen politie en socia
listen zijn vijf agenten licht gewond.
Er demonstreerden ongeveer vierhonderd
personen van wie verscheidene werden ge
arresteerd. De sociali f ische afgevaardigde
Dubois liep klappen op cn de afgevaai'digde
Prager kreeg een sabelhouw.
De vooi-zitter van den Landdag. Daszynski,
is van plan in verband hiermede bij de auto
riteiten te intervenieeren.
De socialistische „Robotnik" is wederom in
beslag genomen.
Een schandaal waar de Teapot-
affaire onbeteekenend bij is.
De Amerikaansche vereeniging t-ot bevorde
ring van de luchtvaart deelt mede bij de se
naatscommissie, die een onderzoek instelt
naar de lobby-affaire, documenten te heb
ben gedeponeerd, die het bestaan onthullen
van een boosaardig schandaal (aldus de Tel.)
waarbij ook senator Bingham en leden van
het Huis van Afgevaardigden betrokken zijn.
Thomas Kil!, de voorzitter van genoemde ver
eeniging. heeft een brief gepubiiceerd dien hij
in antwoord op een uitoioodiging van de com
missie heeft gezonden. ..Hot werk van de
luchtvaarttrust en zijn lobbyisten is zoo uit
gebreid en in vele gevaHen zoo ruw" aldus
zegt Hill in dezen brief, „dat ik er van over
tuigd ben dat een eerlijk voorbereidend on
derzoek door uw commissie zal aantoonen,
dat niet alleen senator Bingham bij de af
faire betrokken is, maar dat zij zelfs tot het
Witte Huis reikt. De wijze waarop de orga
nisatie en de fondsen van de regeering zijn
aangewend voor het persoonlijk belang van
bepaalde gi-oepen, zal een onthulling zijn,
waarbij de Tcapot-dome-affaire onbeteeke
nend is".
BRITSCH-INDIë EEN
DOMINION?
De verklaring van den Onder
koning.
CRISISSTEMMING.
LONDEN, 2 Nov. (V. D.> Do crisis die ont-
staan is door de verklaringen van den onder-
Koning is nog versterkt en men kan nog hee-
lemaal niet voorspellen, hoe deze crisis zich
verder zal ontwikkelen. Toch bestaan er ern
stige aanwijzingen dat de gevolgen niet al
leen voor Indlt maar ook voor de binnen-
landsche politiek van Engeland verstrekkend
kunnen zijn. Met uitzondering van de Times'*
zijn de conservatieve bladen het er over eens,
dat de verklaring alleen maar nadeel zal uit
richten. Lord Birkenhead, de oud-staatsse
cretaris voor Indië, heeft een brief geschre
ven aan de „Daily Telegraph", waarin hij
o.a. zegt. dat ieder die maar iets afweet van
de Indische kwestie, het er over eens is dat
niemand kan zeggen, wanneer zoo ver gaan
de veranderingen in het. politieke leven van
Britsch-Indie mogelijk zijn. als het stichten
van een zelfstandig dominion in Engelsch
kader, zonder dat het- land in nog ernstiger
moeilijkheden komt dan China is.
Zooals thans vaststaat, heeft, de Commls-
sie-Simon officieel geen kennis gedragen van
de verklaring van den onder-Koning; wei
hebben particuliere besprekingen plaats ge
had tusschen den Staatssecretaris voor Indië
cn Sir John Simon. Zoowel Simon als de
andere leden van zijn Commissie hebben zich
bij die besprekingen tegen iedere verklaring
uitgesproken. Daar in de Commissie alle drie
groote politieke partijen zijn vertegenwoor
digd, heeft dit niets te beteekenen. Men moet
echter nog afwachten of de houding van de
Labour-leden der commissie door de Labour-
partij in haar geheel zal worden overgeno
men.
Tot nu toe is de indruk, die door dc ver
klaringen in Indië is gevestigd, gunstig. Als
dit zoo doorgaat, cn de regeering daadwerke
lijk merkt dat de verklaring van den onder-
Koning resultaat heeft gehad, dan zal waar
schijnlijk de oppositie in Engeland ook wel
verminderen. Maar als, zooals Lord Birken
head vreest, de eischen van de Inlandsche
partijen door die verklaring zijn versterkt,
dan wordt de Indische kwestie een van dc
moeilijkste vraagstukken voor de regeering.
In dit verband is het belangrijk dat vol
gens een bericht uit New-Delhi aldaar een
vergadering heeft plaats gevonden onder
voorzitterschap van den bekenden politicus
Ghandi, waaraan ook de president, van do
wetgevende vergadering heeft deelgenomen.
Op die bijeenkomst zijn dc volgende deside
rata opgesteld:
Algemeene amnestie, toezegging van Enge
land dat een groote Engelsch-Indische con
ferentie zal worden bijengeroepen om te be
raadslagen over de dominion-status die aan
Indië moet worden toegestaan en op welke
conferentie allereerst de leden van het al-
Indische nationale congres moeten worden
vertegenwoordigd.
Indië's antwoord.
Leidende persoonlijkheden waaronder
Ghandi en het grootste gedeelte der toonaan
gevende figuren van het Indische nationale
congres hebben een 1 antwoord gepubliceerd
op de verklaring van den onderkoning. ZIJ
verklaren zich bereid samen te werken met
den onderkoning en de Engelsche regeering,
doch eischen. dat eerst een algemeene verzoe
ning zal worden bereikt, waardoor de atmos
feer gunstiger zal worden. Verder moet alge
meene amnestie aan de politieke gevangenen
worden verleend. De Engelsch-Indische con
ferentie moet bijeenkomen, niet om er over
te beraadslagen, wanneer de dominion-sta
tus voor Indië zal worden ingevoerd, doch
om een grondwet voor een Dominion „In
dië" op te stellen. Dc regcering moet zich
laten leiden door een liberalen geest cn de
betrekkingen tusschen de executieve en de
wetgevende vergadering in een betere ver
standhouding brengen.
Oude Zeevaartkundige instrumenten in Teyler s Museum.
JACOBSSTAF, OCTANT, SEXTANT, PEILKOMPAS EN CHRONOMETER.
Een van de belangrijkste vragen, waarop
een zeeman antwoord verlangt, is het dage
lijks herhaalde „Waar ben ik?" Zoolang zijn
tochten zich beperken tot kustgebieden is
het antwoord niet zoo moeilijk te vinden. Er
zijn altijd wel kenmerkexxde punten aan de
kust waarnaar de plaats bepaald kan wor
den. Vee! moeilijker wordt het vinden van de
plaats van het schip wanneer de reis zich
zóóver uitstrekt, dat gedurende langen tijd
alle land uit het oog verloren wordt. Dan pas
begint met recht de „groote zeevaert" zoo
als men dat noemde in tegenstelling met de
kustvaart of kleine zeevaart. De groote zee
vaart werd eerst mogelijk gemaakt door de
invoering van het kompas. Dat een mag
netisch gemaakte stalen naald naar het
noorden wijst, wordt in het eind van de
twaalfde eeuw vermeld als een algemeen be
kende zaak. Een eigenlijk kompas werd de
magneetnaald pts toen de kompasroos, een
in windstreken verdeelde papieren schijf, vast
aan de naald verbonden werd 1300). Wie
dat het eerst gedaan heeft ls niet met zeker
heid bekend.
De naald in het kompas werd magnetisch
gemaakt door haar te strijken over een stuk
magneetsteen. Dit is een ijzererts dat tegen
woordig in groote hoeveelheden bekend is;
bijvoorbeeld het Zweedsche ijzererts van
Malmberget en Kiruna. In den ouden tijd
werd het gevonden bij Magnesia in Klein-
Azië. Naar deze vindplaats heet het magneet
ijzer. De oud-Hollandsche naam is „seyl-
steen", vanwege het gebruik dat van den
steen gemaakt werd bij het vervaardigen van
kompasnaalden. Dat de seylsteen het ijzer
aantrekt werd door Abraham de Graef in
zijn „Seven Boecken van de Groote Zee
vaert" (1658) aan den lezer uitgelegd met de
volgende woorden:
„Dereden waerom dese Steen het yser naer
hem treckt/is omdat den spiritus des ysers
ende Staels in hem beslooten leyt.'ende daer-
om neemt hij syn voetsel uyt schoon vylsel
van yser ofte Stael".
Dank zij het kompas wist men in welke
richting men voer. De snelheid van het schip
werd bepaald door de log. een met lood be-
plankje, aan een lange lijn in zee te
werpen. Het plankje blijft op de zelfde plaats
in het water staan, en door te meten hoe
lang die lijn is die in een bepaalden tijd af
loopt, kan men de snelheid van hst schip
berekenen. Uit deze gegevens, de richting en
de snelheid van het schip op een willekeurig
tijdstip afgeleid worden.
Het kompas werd ook ingericht om de rich
ting te bepalen waarin de zon, of waarin een
kenmerkend punt op het land gezien werd.
Om dit gemakkelijk te kunnen meten was er
op den kompasketel (de doos waarin het
kompas opgehangen is) een draaibare arm
met een opening aan ieder uiteinde aange
bracht. Den arm draaide men rond tot het
landmerk door deze vizieren te zien was, en
op de kompasroos werd dan de richting afge
lezen. Door twee van dergelijke peilingen kon
de plaats van het schip bepaald worden.
Wanneer men langen tijd achtereen geen
land te zien kreeg kon men niet volstaan
met de plaats van het schip te bepalen ui:
de koers die men gehouden had en den weg
dien men afgelegd had. De onzekerheden in
de zoo gevonden plaats werden van dag tot
dag grooter. Daarom was het dringend nood
zakelijk een controle te kunnen uitoefenen.
Als vaste punten waren daarvoor de hemel
lichamen beschikbaar. Deze moesten dienen
voor het bepalen van de geografische lengte
en breedte waarop het schip zich bevond. De
breedtebepaling was het gemakkelijkst te
doen. De breedte van een plaats is niets
anders dan de afstand van die plaats tot den
aequator, gemeten in graden. Stel dat de
zon in de hemelaequator staat. Staat clan
's middags om twaalf uur (als de zon zoo
hoog mogelijk staat) de zon recht boven het
hoofd van den waarnemer, dan bevindt hij
zich op den aequator. Staat de zon tien
graden van het toppunt af, dan is de wasr-
nemer ook tien graden van den aequator af,
enz. Staat de zon niet in den aequator, maar
kent men den afstand van de zon tot den
aequator, dan kan men dat verschil gemakke
lijk in rekening brengen- De plaats van de
zon aan den hemel verandert in den loop
van het jaar, maar daar dat ieder jaar op
dezelfde manier gebeurt, kan men er een
lijst van aanleggen die in de zeevaartkundige
handboeken wordt opgenomen.
De afstand van de zon van het toppunt las
men af op een zwai'en gradenboog, die in de
hand werd gehouden. De gradenboog slinger
de altijd min of meer met het schip mee,
waardoor de aflezing onnauwkeurig werd.
Toen Vasco da Gama in 1497 op Sint Helena
kwam, ging hij dan ook aan wal om zijn
metingen te doen. Op het schip lukte dat niet
door het slingeren.
Het ligt voor de hand dat er gezocht werd
naar een methode om de hoogte van de
zon te meten die niet zoo sterk beïnvloed
werd door het slingeren van het schip. Om
streeks 150t) voerde Martin Behaim in de
zeevaartkunde een instrument in. waarmee
de afstand van de zon tot de kim gemeten
werd. Dit instrument, de Jacobsstaf, bestond
uit een ongeveer zeventig centimeter langen
vierkanten stok, waarover een dwarslat ver
schoven kon worden. Het eene uiteinde van
den langen stok werd vlak naast het oog
gehouden en men verschoof de dwarslat zóó
lang tot men langs den onderkant van de
dwarslat kijkende de kim zag, en langs den
bovenkant kijkende de zon zag. Op den
langen stok bevond zich een verdeeling waar
op dan direct de hoogte van de zon af te le
zen was. Deze Jacobsstaf is heel lang in ge
bruik geweest. Er zijn zelfs exemplaren van
1810 bekend. En dat terwijl in 1731 een veel
beter instrument uitgevonden was. de spie-
geloctant van Hadlev. De Jacobsstaf had het
nadeel dat men in twee richtingen tegelijk
moest kijken, n.l. naar de kim en naar de
zon. Stond de zon hoog aan den hemel dan
bracht dat moeilijkheden met zich mee. Had-
ley richtte het zóó in dat men slechts in één
richting hoefde te kijken, namelijk naar de
kim. Door twee spiegeltjes, waarvan er één
di-aaibaar was, werd het zonlicht terugge
kaatst, zoodat de zon op de kim scheen te
staan. Aan het draaibare spiegeltje was een
wijzer bevestigd waarmee men op een graad
boog direct de hoogte van de zon kon aflezen.
Daar de gradenboog een achtste gedeelte van
een vollen cirkel lang was, heette het instru
ment octant. Later is de graadboog uitge
breid tot een zesde gedeelte van een cirkel,
en het instrument heette sextant. Ook in
den tegenwoordigen tijd is in principe de sex
tant. nog ingericht zooals Hadley hem ont
worpen heeft.
Tot nu toe is alleen gesproken over de
breedte-bepaling en de metingen die daar
voor gedaan worden. De geografische lengte
van bet schip moet echter ook bepaald wor
den. Voor de breedte heeft men een natuur
lijk nulpunt van telling, namelijk den aequa
tor. Maar voor de lengte niet: immers alle
meridianen zijn gelijkwaardig. Men moet wil
lekeurig een meridiaan kiezen als nulmeri
diaan en de lengte daarvan af tellen. Alleen
de lengteverschillen hebben beteekenis. Hoe
uit zich dat verschil in lengte? Stei dat het
te Greenwich ivan waar men de lengte ge
woonlijk relt) twaalf uur middag is, dan
staat daar de zon in het zuiden. Voor een
plaats ten westen van Greenwich is dc zon
nog niet in het zuiden gekomen en daar
is het dus nog geen twaalf uur. Ls de wester
lengte bijvooi-beeld 15 graden dan is het pas
elf uur. Iedere vijftien graden lengteverschil
openbaart zich als een uur tijdverschil. Hier
mee is het probleem terug gebracht tot het
bepalen van tljdvei'schillen. Den tijd aan
boord kan men eenvoudig benalen door zons-
waaimemingen, maar de moeilijkheid is hoc
men kan weten hoe laat het op dat moment
te Greenwich is.
De reeds genoemde Abraham de Graef stelt
voor zandloopers te gebruiken die precies
vierentwintig uur noodig hadden om leeg te
loopen. Wanneer men van een bekende
plaats vertrok keerde men den zandlooper
om als het daar twaalf uur was. Was de
zandlooper leeg, dan weer omkeeren enz.
Steeds ais de zandlooper leeggeloopen was,
was het twaalf uur op de plaats vanwaar
men vertrokken was. Om tusschengelegen
tijdstippen te bepalen moest een heeïe serie
zandloopers die Sn 12 uur, 6 uur enz. leeglie
pen, meegenomen worden.
Maar er waren nog andere middelen dan
klokken om den juisten Greenwichtïjd te we
ten te komen. De maan loopt vrij snel tus
schen de sterren. Met een gegeven plaats tus
schen ae sterren komt een bepaalde Green-
wïchtijd overeen. De hemel is dan de wijzer
plaat en de maan de wijzer. Gemeten werd
de afstand van de maan tot een heldere ster.
Dat gebeurde met de sextant. Als men nu
nog wist welken afstand de maan van die
ster had op gegeven Greenwlch-tijden, clan
kon men gemakkelijk vinden op welken
Greenwich-tijd dc meting gedaan wei"d. Om
deze afstanden van te voren te kunnen be
rekenen wis het noodig precies tc weten hoe
de maan langs den hemel loopt. En aan die
kennis haperde heel wat.
Twee wegen konden er dus ingeslagen
worden om het brandende vraagstuk van
het bepalen van de lengte op zee op te los
sen. De eene v.eg was het vervaardigen van
goede uurwerken. De andere was het ver
vaardigen van een goede maanstheorle. Af
wisselend behaalde men langs den eenen of
den anderen weg een voorsprong. Toen Huy-
gens het slingeruurwerk had uitgevonden,
gebruikte hij dit direct voor de lengtebepa
ling. In 1665 gaf hij een boekje uit, getiteld
„Kort Onderwijs aengaende het gebruyek
der Horologien tot het vinden der Lenghten
van Oost en West". Volgens zijn aanwijzin
gen werden er proeven genomen met slinger
uurwerken aan boord van schepen. Hoewel
dc in beugels vrij opgehangen uurwerken
behoorlijke resultaten gaven, bleek toch dat
een slingeruurwerk niet het ideale instru
ment aan boord van een schip was. Veel ge
schikter daarvoor was een uurwerk dat ge
regeld werd door een splraalveer. de chrono
meter. De groote belooningen, die verschil
lende regeeringen uitloofden, waren een aan-
spoi-ing om den chronometer nauwkeurig
genoeg voor lengtebepalingen te maken. Ten
slotte, in 1761, slaagde Harrison er in om
een chronometer te vervaardigen die in 68
dagen slechts vijf seconden verliep. Daar
mee verwierf hij zich een prijs van 20.000
pond, die hij echter in gedeelten ontving,
zoodat. hij 40 jaar op dc laatste termijn
heeft moeten wachten.
Om de maans-theorie te kunnen verbeteren
werd in 1675 de sterrewacht te Greenwich
gesticht met Flamsteed als astronoom. Toch
duurde 't tot 1767 voor de „Nautical Alma
nac" verscheen. Daarin werd o.a. om de drie
uur de afstand van de maan tot eenige hel
dere vaste sterren opgegeven.
Hiermee was dus het vraagstuk van de
bepaling van de lengte op zee opgelost. Zoo
wel de chronometers als de maanstafels wa
ren beschikbaar om den Greenwichtijd te we
ten. Beide hulpmiddelen zijn in den loop
van de negentiende eeuw steeds verbeterd.
Een geheel ander aspect kreeg de zaak door
de invoering van de radio. Nu kan de zeeman
eenige keeren per dag tijdseinen opvangen
waarmee hij zijn chronometers kan verge-
'xjken. Hij hoeft dus slechts gedurende kor
ten tijd op zijn uurwerken te kunnen ver
trouwen. En de maahsafstanden zijn nu hee-
lemaal overbodig geworden. Sinds 1907 ko
men ze dan ook niet meer in de Nautical Al
manac voor. Ten overvloede kan door radio
peilingen de plaats van hot schip desnoods
van het land af bepaald worden.
In het Teyler Museum staan op het oogen-
blik eenige insrumenten en boeken tentoon
gesteld, die op de plaatsbepaling op zee be
trekking hebben. Er zijn een Jacobsstaf, oc
tanten, sextanten, peilkompassen en chrono
meters. Bijschriften vermelden nog eenige
bijzonderheden die hier zonder afbeeldin
gen niet goed tot hun recht zouden komen.
Bovendien is ondergeteekende gaarne be
reid het gebruik der instrumenten voor be
langstellenden te demonstreeren.
Dr. N. W. DOORN.
Natuurkundig Laboratorium
van Teyler's Stichting.
