ZATERDAGAVOND
De Vrouw in
XXe eeuw.
Het nieuwe Raadhuis in Enschedé
ZATERDAG 20 MEI 1933
van Twente. Deze raanen zijn geheel in blank
z.g. ornamentglas uitgevoerd, hetgeen aan de
lichte sfeer ten goede komt .De loodlijnen vor
men tevens de teekening, zoodat ook aan den
buitenkant deze ramen te genieten zijn. De
verschillende ornamenten waarmede dit glas
gestempeld is geven de blanke teekening een
levendig, bewegelijk aspect. Als voorbeeld
toon ik een der schoonste ramen nl. Het Wa
ter. Alleen de gekleurde oogen der visschen
brengen hier en daar een gelukkige kleurtoets
aan. De ramen zijn ontworpen door onzen
stadgenoot, den schilder T. Grootens, die te
vens de zes ramen voor de raadszaal ontwierp
van 2.10 x 0.80 M.; deze symboliseeren de wet.
eed en gelofte, samenwerking, dienst en be
drijven, volksonderwijs en volkshuisvesting,
eveneens hoofdzakelijk in blank glas, met
een toets van geel en blauw.
De kunstenaar Alons uit Den Haag ont
wierp negen ramen, 3.10 M. x 0,80 M. voor de
trouwkamer, ook deze zijn blank gehouden
met een toets van geel en rood, in een een
voudige rechthoekige indeeling en cirkelmo
tief. Verder ontwierp Alons vijf ramen voor
de gang en het torenraam van 2 x 6 M. in
een goudgele tint. Als deze ramen zijn uit
huis een groot goudmozaïk van 24 M2 voor de
ontvangkamer van B. en W. Dit werk werd
aan de Rijksacademie voor B. K. te Am
sterdam uitgevoerd. Voor de raalszaal schil
derde W. A. van Konijnenburg een groot por
tret van Burgemeester Bergsma en Re ij er
Stolk te Amsterdam maakte de fresco's in de
vestibule en een wandschildering in de bur-
gemeesterska mer.
J. van Lunteren uit Den Haag hakte het
mooie wapen uit Beuchagraniet in don gevel:
het fraaie uit hout gesneden paneel voor de
hal van onzen stadgenoot Th. v. Reyn. heb
ben onze lezers al op een afbeelding in Haarl.
Dagblad kunnen bewonderen. De betimme
ringen van alle kamers en net meubilair zijn
volgens ontwerp van bouwmeester Friedholf.
de gebruikte houtsoorten zijn: berken, wor
telberken, licht en donker gebeitst eiken,
mahonie, kaukasisch noten, ahorn, coroman-
del en zebrahout. Vele wandbespanningen
zijn van Enschedé's fabrikaat, de betimme
ringen en het meubilair werden door vier
verschillende Enschedésclie firma's uitge
voerd, terwijl de firma J. B. Hillen te Am
sterdam de bijzondere lvouwstoelen vervaar
digde. de stoel voor de bruid in ahorn, voor
den bruidegom in coromandel. beide gepoli
toerd. met metalen banden en leuningen van
Dirigold er. met goudgele, paardenharen be
kleeding volgens ontwerp van G. Friedhoff.
Ik heb in het bestek van dit artikel slechts
een opsomming kunnen geven van alles, ik
heb niet kunnen schrijven over de Inrichting
het licht en de kleurcombinatie der verschil
lende ruimten, die dit alles tot een harmoni
sche eenheid componeert. Hiervan zal En
schedé's raadhuis getuigen als het dezen zo
mer wordt ingewijd. Ik heb slechts begrip
willen geven van de groote beteekenis van
dit gebouw voor onze Hollandsche kunst en
nijverheid. Hier werd een monument ge
sticht van de frissche Hollandsche geest, in
getogen, rustig en voornaam, een waardig
centrum voor een bloeiende Hollandsche in
dustrie.
SCARABAEUS.
Bronzen hek voor het Raadhuis te Enschedé. Genschcnk van de burgerij. Beeldhouwer is
F. van Hall.
Vrouwen onderling
Er zullen er zijn, die sneeren, dat er zoo
weinig vrouwen in de Kamer kwamen bij de
jongste verkiezingen, er zullen er zijn, die
het betreuren, maar de uitslag getuigt op
nieuw van het weinige, dat vrouwen over
het algemeen van haar eigen geslacht heb
ben te wachten. We hebben onlangs gewag
kunnen maken van een bijzonder mooi debat
over de geschiktheid der vrouw voor de rech
terlijke macht en de quaestie. of de vrouw
minder objectief is dan de man. Een vrou
welijk advocaat verdedigde, dat objectiviteit
wordt geleerd in abstracte sfeer en door ver
ruiming van blik. Hieruit mag men afleiden,
dat men de objectiviteit over het algemeen
alleen zal aantreffen bij vrouwen werkzaam
in intellectueele beroepen, en deze zijn nog
altijd verre in de minderheid. Het groot per
cent gehuwde vrouwen, dat geen beroep uil-
oefent en ook niet door maatschappelijk
werk gelegenheid heeft uit den engen ge-
dachtenkring van het gezin en het gezins-
egoisme te komen, zal het zelden tot objecti
viteit brengen. Dat is van invloed bij de ver
kiezingen. Haar antipathie tegen deze of
gene vrouw, haar geloof in het- oordeel van
eigen man of vader, of broer, of zoon of
vriend doet haar stemmen op een man, zoo
als zij ook een mannelijk dokter verkiest, om
dat zij meer vertrouwen heeft in zijn kennis.
Het is merkwaardig, hoe de vrouwen, die
zelf buiten het leven staan en liefderijk wor
den verzorgd, bevooroordeeld zijn tegen de
zusteren, die haar bestaan moeten verdie
nen en dikwijls nog een moeder, een zieke
zuster of ander ongelukkig familielid moeten
steunen. Het is ook bevreemdend, hoe vrou
wen, die, als er over sexueele onderwerpen
wordt gesproken, onmiddellijk een prude
lipje trekken, het niet erg vinden een man
nelijk arts aan haar bed te zien, of zich door
hem te laten onderzoeken! Pas als zij bij
echtscheiding of dergelijke moeilijkheden ad
vies noodig hebben, beseffen sommige vrou
wen opeens, dat het zooveel gemakkelijker is
met een vrouw te spreken en door een vrouw
te worden begrepen dan met een mannelijk
advocaat te doen te hebben. Maar dan is ook
het eerste wantrouwen in den man gewekt.
En zelfs onder de intellectueele vrouwen is
men nog niet safe. We hoorden onlangs een
paar zelfstandig-werkende vrouwen zich er
op beroepen, dat men van haar brieven dacht
dat deze door mannen waren geschreven.
Natuurlijk is zakelijkheid in het zakenleven
een vereischte en uit dat oogpunt konden de
vrouwen in quaestie tevreden zijn. dat zij het
hoogste hadden bereikt, maar is het niet een
uiting van het vrouwelijk minderwaardig
heidsgevoel, dat vrouwen, die werken geen
andere ambitie hebben, dan den man te
evenaren?
We vermoeden, dat bovenbedoelde vrouwen
ook wel op een man of op den eerste van de
lijst hebben gestemd, omdat zij niet verlan
gen den vrouwelijken invloed in het land
te doen tot zijn recht komen, omdat zij geen
speciale behoefte gevoelen aan vertegenwoor
diging van vrouwen. Daarbij is van veie zij
den om „den sterke'' geroepen en dan moet
de vrouw het onderspit delve. Dat er ook
moreel sterke vrouwen kunnen zijn wil er
bij de meesten niet in.
Vrouwelijk saamhorigheidsgevoel? Hoe
ver is dit bij de meesten te zoeken. In een
partij, waar de vrouwen een afzonderlijke
groep hebben, konden zij het nog niet eens
worden over het stellen van slechts één vrou
welijk candidaat.
Dit droeg er toe bij, dat de man den ^etel
van de vrouw kreeg. Neen we kunnen geloo-
ven in vrouwelijke objectiviteit, wanneer de
en de verkiezingen.
vrouw in haar werk opgaat, en ook bij en
kele groote vrouwen, die de groote lijn kun
nen zien, maar de meeste vrouwen hebben
nog veel te leeren op dit gebied. En als het
haar geslacht betreft, zijn zij zelden onbe
vooroordeeld.
Jammer, want zooals de maatschappij
thans is. dank zij den overwegenden invloed
van de mannen, is zij toch verre van vol
maakt. De meeste vrouwen verwachten veel
van vrede en ontwapening, laten zij dan be
ginnen met moreele ontwapening ten opzich
te van eigen geslacht. Als er getroost moet
worden komt het moedergevoel zoo tot zijn
recht, waarom zwijgt het, als vrouwen on
rechtvaardig worden aangevallen, of niet
krijgen wat haar toekomt?
Vrouwelijke afgunst? Onderling wantrou
wen?
We hebben hooren beweren, dal dit be
stond van de gehuwde vrouw tegen de onge
huwde. Met reden? De ongehuwde, die een
goede positie "neeft. kan zich vele surrogaten
voor man en kinderen koopen. Zij is onaf
hankelijk, zij kan reizen, van kunst genieten,
met vrienden uitgaan, allerlei sport beoefe
nen, zich op velerlei wijzen ontwikkelen. Zij
zal altijd iets blijven missen, terwijl de ge
huwde vrouw, al is zij de beste moeder, die
gaarne offers brengt, haar oogenblikken zal
kennen, dat zij de zuster benijdt, die prettig
over haar vrijen tijd kan beschikken, die
geen dankje behoeft te zeggen voor gunsten,
maar zichzelf tracteert op wat zij noodig
heeft en een beetje luxe: die mild kan geven
aan anderen, zonder dat zij iemand reken
schap is verschuldigd: die zich elegant kan
kleeden en zich schijnbaar niets ontzegt. Dat
wat men niet heeft, schijnt altijd hel be
geerlijke, en geluk is niet afhankelijk van
omstandigheden maar van innerlijke facto
ren.
Toch zal de ongehuwde meer worden ge
waardeerd. als zij ook een enkel maal eens
inspringt voor ae moeder, die nooit eens vrij
is; toch kan de gehuwde de werkende vrouw
in haar gastvrije woning wel eens een home
bieden, op feestdagen, wanneer de andere
een eigen familie verlangt, is het niet jam
mer, dat zooveel gehuwde vrouwen met ze
kere koelheid, bijna vijandigheid de vrien
dinnen, of liever de kameraden in het beroep
van den man ontvangen?
Het kan zijn. dat hel te groote enthou
siasme van den chef of den collega aanlei
ding werd tot een stille jaloerschheid. welke
elke onbevangenheid belette. Het kon zijn,
dat de slechte ervaring van een vriendin
wantrouwend maakte, maaris dergelijk
optreden wel verstandig? Zelfs afgescheiden
van de onbillijkheid schijnt het niet goed
gezien verkeerde gedachten te wekken, waar
die niet bestaan en door de houding der gast
vrouw kunnen ontstaan, of door gebrek aan
gastvrijheid worden aangemoedigd. Zelfs al
heeft de vrouw geen aanknoopingspunten
met de collega van den man. kan zij niet
juist door die vrouw meer meeleven met zijn
werk dat in het huwelijk ook een band kan
vormen?
Zoo zou de vrouwelijke collega den huwe
lijksband kunnen versterken. Maar dan
moest er van den eenen kant geen wantrou
wen zijn, van den anderen kant daartoe geen
aanleiding worden gegeven. Het zijn moei
lijke problemen, welker oplossing veel goeden
wil van beide zijden eischt. maar vrouwen,
die zoo verlangen naar ontwapening, moeten
beginnen met ontwapening en vertrouwen in
eigen huis.
EMMY J. B.
Een werk van nationale beteekenis.
Opdrachten aan Nederlandsche kunstenaars.
gevoerd door het atelier van Van Gelder-
ma lscn te Rotterdam.
De beeldhouwer F. van Hall uit Amsterdam
ontwierp den windwijzer, waarvan het motief
ontleend is aan het Saksische Paard, dat in
Twente overal voorkomt, verder een bronzen
trapbeeldje, frisch en geestig en. het belang
rijkste het laatste, het 17 1 2 M. lange bron
zen hek, 86 cM. hoog. dat in doorloopende
lange reeks de geschiedenis van Enschdc ver
beeldt van de oudste bewoners, de Tubanten
af tot het heden, ja zelfs een hoopvolle toe
komst een tijd waarin ontelbare fabriefcs-
schoorsteenen rooken. Dit groote werk werd
vervaardigd in de bronsgietereij, ..de Plastiek"
van den Haarlemschen meester-gieter A. Bin
der aan den Kinheimweg te Bloemendaal.
Ontelbaar zijn de stukken waarin het gego
ten moest worden. Op enkele plaatsten moes
ten er voor een oppervlakte van een strek
kende meter meer dan zestig kernen ge
maakt worden; ongeveer een jaar is hieraan
gewerkt. Bij de firma Wiener te Amsterdam
werden acht staande bronzen kandelaars
vervaardigd. 3 M. hoog volgens de technische
uitvoering met den sierkunstenaar Lens-
velt, welke laatste de vijf en twintig lampen
ontwierp voor de kamer der wethouders, ver
gaderzaal B. en W.. Raadszaal en koffieka
mer. Deze lampen zijn van geopaliseerd licht
geel glas en werden uitgevoerd in de glasfa
briek te Leerdam, tevens ontwierp Lensvelt
de acht en twintig lampen voor de hoofd
gang.
Poggenbeek ontwierp vele mooie tapijten,
o.a. het tapijt, groot 137 1/2 M2 voor de groote
raadszaal. De tapijten van Poggenbeek gaf Ir.
Friedhoff ten uitvoering aan de tapijtknoo-
perij Kinheim te Beverwijk van mevrouw C.
Poolvliet Hoogstraten, die met voorbeeldig
Idealisme de techniek van het oude liandknoo
pen in eere heeft hersteld. Ik vond dit tapijt
nog op het getouw, dat men voor deze gele
genheid had moeten verlengen, want tapij
ten van 8 1/2 M. breedte worden helaas niet
vaak besteld. Dit tapijt heeft een lengte van
15 M. Zooals de foto toont was het toen
bijna gereed. Negen weefsters zaten er 6 12
maand lang aan te knoopen, zegt het u niets
als u bedenkt, dat door deze meisjes 5 1/2 mil
joen knoopen met de hand werden gelegd?
Daar zit waarachtig leven in zoo'n tapijt van
Kinheim, het prachtig diepe blauw, gebon
den door zwart met het mooie wit en zilver
grijs der motieven. Deze belangrijke opdracht
stelde Kinheim weder in staat vele knoop-
sters maanden lang aan de getouwen te hou
den. Hollandsche kunst en echt Hollandsch
handwerk, kon het mooier en beter?
Hans Polak te Voorschoten ontwierp en ver
vaardigde in eigen weverij „het Paapje" ver
scheidene met de handgeknoopte kleeden en
de mooiste gordijnen en wandbespanningen,
benevens zes wandtapijten voor de hal.'
De kunstwever J. F. Semey uit Den Haag
ontwierp het prachtige gobelin met de vlucht
wilde zwanen voor de trouwzaal en voerde
dit in eigen atelier uit. met nog eenige ge
knoopte tapijten. De kunstenaar Moser uit
Voorschoten ontwierp tapijten en gordijnen
die geweven werden in de Haagsche kunst
weefschool van mevrouw Laman Trip.
Ook Deventer maakte een serie moquette
kleeden waarvoor Ir. Friedhoff het patroon
ontwierp. Onder toezicht van Prof. Roland
Holst vervaardigden de heeren Molin en Bou-
Afbeeldingen van eenige ramen voorstellende de oude industrie, de nieuwe industrie en
het water
Het groote ta-pijt voor de Raadzaal, waarin 5 li2 millioen knoopen met de
hand gelegd zijn
(Het is 'juist een jaar geleden, dat ik een
stukje schreef over de kathedraal te Liver
pool, onder den titel: „Sombere en zonnige
overpeinzingen van een kunstmensch" in
Haarlem's Dagblad van 14 Mei 1932, en het is
prettig daaruit nu te kunnen citeeren. Ik
schreef o.a.: „In Holland waait de wind ten
minste frisch, het is een verheugend feit, en
hoopvol voor de toekomst, ondanks alle hui
dige malaise dat hier in Holland een streven
is naar nieuwe oplossingen, die gevonden
worden zijn ook vaak zeer mooi en getuigen
van een frisschen geest. Vooral op bouwkun
stig gebied gaat Holland voor bij de vele an
dere landen".
Aan het raadhuis te Enschedé als bouwkun
stige schepping van onzen oud-stadgenoot Ir.
G. Friedhoff werd reeds vroeger in dit blad
een artikel gewijd en bouwkundig belangstel
lenden kan ik verwijzen naar het goede tech
nische artikel hierover van Ir. H. Sangster in
het weekblad: De Ingenieur 48ste Jaargang
No. 8 van 24 Febr. 1933. Het raadhuis nadert
zijn voltooiing en zal dezen zomer worden in
gewijd en het is jammer dat Enschedé in den
Achterhoek ligt en de reis zoo ver is, want
een bezichtiging zal altijd de moeite waard
blijven, omdat de bouwmeester ook de ge-
heele inwendige afwerking in handen had.
Het moet voor Ir. Friedhoff wel een groot
gevoel van bevrediging zijn, dat hij door zijn
schepping verscheidene kunstenaars opdrach
ten kon verstrekken, opdrachten, die in dezen
tijd van malaise sporadisch, of niet voorko
men. Opdrachten die in den stijl moesten
(blijven van zijn schepping, zoodat ondanks
de verscheidenheid der kunstenaars en met
volkomen vrijheid hunner persoonlijkheid
een groot geheel zou worden verkregen. Hij
koos Nederlandsche kunstenaars en de ate
liers waar hun werken werden uitgevoerd zijn
Nederlandsche werkplaatsen, zoodat zijn
schepping tevens van een nationale beteeke
nis is geworden, die ver over onze grenzen
zal worden gewaardeerd.
Hoezeer dit te waardeeren is voelt men pas
goed als men eens de ateliers bezoekt waar
die diverse opdrachten worden uitgevoerd en
men de menschen aan het werk ziet, blij met
hun taak, wat vaak uitgedrukt werd in de ver
zuchting. „Zulke opdrachten moesten wij
meer hebben, zooiets houdt het werk aan den
gang!" en ook is het interessant zoo'n werk
te zien groeien van het begin af. Vooral voor
leeken is dit belangwekkend. Wat beseft het
groote publiek, dat het geplaatste kunstwerk
bewondert van de tallooze moeilijkheden
die opgelost zijn, van de honderden krabbels,
schetsen en teekeningen, waarin de kunste
naars hun gedachten weergaven om van de
werkteekeningen nog niet eens te spreken?
Wie heeft wel eens den beeldhouwer aan het
werk gezien en zijn arbeid kunnen volgen
van het ruwe onbewerkte stuk materiaal af
tot het voltooide kunstwerk in hout of steen?
Wie kent de moeilijkheden van den glasbran
der het kiezen der kleurwaarden met het
oog op de doorstralings en overstralïngscapa-
citeit? Men ziet in een gereed raam een kleur
rood of blauw en men vindt het mooi, maar
bedenkt men uit hoeveel soorten rood of
'blauw de keus gemaakt is en hoelang er is
geprobeerd en gezocht om juist déze kleur toe
te passen die men tenslotte bewondert? Heeft
anen wel eens een mozaikversiering zien ont
werpen, waarbij met de speciale techniek re
kening moet worden gehouden en daarna het
bij elkaar zoeken en passen? Het gieten van
een bronzen beeld of hek? Het weven en
knoopen van gordijnen, kleeden en tapijten,
het bouwen van een meubel? Ja, men ziet
het gereed, doch de volle waardeering heeft
men pas. indien men weet welk een arbeid
moet worden verricht eer het voltooid is. in
de ateliers, de werkplaatsen, daar voelt men
wat liefde voor het materiaal beteekent, aat
kunstenaar en vakman in verrukking kun
nen komen voor een nog onbewerkt stuk mooi
materiaal. Mooie dingen kunnen alleen m
mooi materiaal worden uitgevoerd. Men zou
wenschen, dat iedereen meer van de tech
niek op de hoogte ware, men geniet daardoor
zooveel meer.
Dit alles begrijpend, toog ik er verscheidene
malen op uit. Op de ateliers van onzen Haar
lemschen glazenier Bogtman werden dertien
glas in lood ramen vervaardigd. Zeven ramen
van 6.40 x 0.90 M. voor de groote hal verbeel
den ten eerste de vier elementen en vervol
gens de sta-d en de oude en nieuwe industrieel
