Bloedbad op Place de la Concorde
Schetsen Spanje
ZATERDAG 7 FEBRUARI 1959
E*bii
PAGINA DRIE
VIJFENTWINTIG JAAR GELEDEN
Het begon zo eenvoudig
met een faillissement
Stuiptrekking van een
falende democratie
Op de hoogvlakte
UrsuVa
Wij zijn eenmaal in het kwartier binnen-
geweest, toen wij onze paspoorten moes
ten laten zien. Er hangen grote geweer-
rekken en portretten van helden uit de
burgeroorlog. De commandant lachte ons
toe met wat moeizame vriendelijkheid en
herhaalde enkele keren met nadruk, dat
er slechts sprake was van een eenvoudige
formaliteit, dat ei helemaal geen reden
was om bang te zijn. Dat was ook geen
moment in ons opgekomen, maar wij heb
ben later wel gemerkt, dat de boeren wel
degelijk angst voor de Guardia's koeste
ren. Wij maken mee dat de boeren op het
land elkaar waarschuwen, wanneer even
verderop twee Guardia's voorbijkomen.
Dit politionele toezicht zal ook wel de re
den zijn. dat onze gastheer en gastvrouw,
die de eerste dagen al heel openhartig te
gen ons waren, zich pas na weken over de
regering uitlieten: vage ontevreden op
merkingen over leger en kerk, die al het
geld opslokken, roddelverhalen over Fran
co's vrouw, die zich te goed voelt om bij
de maaltijd brood te geven, zoals de ge
wone Spanjaard doet. Over de internatio
nale politiek hebben zij weinig te zeggen:
de Amerikanen, die hier bases in de buurt
hebben, nemen de mooiste meisjes en de
beste olijfolie en geven er alleen wapens
voor terug, de Russen zijn ver weg en
onbekend, Frankrijk weet men nog te lig
gen en daar blijft het bij.
HET LIJKT of de kerk veel minder in
vloed heeft. Wanneer 's ochtens de pas
toor voor de mis luidt, steken twee paro
chianen het plein over naar de kerk. Het
zijn de kruidenieisvx-ouw en Maria, de
gekke dochter van de apotheker. In ieder
huis staat wel ergens een Madonnabeeld,
maar men ziet verder geen tekenen van
vroomheid, er is weinig kerkbezoek. Be
halve bij de critiek op het regime, waar
bij de kerk in één adem met het leger
AANVANKELIJK zien wij weinig onder
scheid tussen de inwoners van het dorp.
Zij wonen in gelijke huizen, dragen de
zelfde kleren en lijken op eendere wijze
oud te worden. Iedere familie bewoont al
geslachten lang hetzelfde huis. Vaak is een
wapen boven de toegang uitgehakt. Het zijn
allen ruime, kale woningen. Binnen bered
dert een krasse grootmoeder het huishou
den, commandeert haar kinderen en be
moedert haar kleinkinderen, bij afwezig
heid van de ouders. In hun uiterlijk lijken
de mensen ook sterk op elkaar. De vrou
wen zijn allen mager, dragen dezelfde
vaalzwarte kleding en dezelfde uitdruk
king van intense vermoeidheid. De man
nen zijn sterk en bruinverbrand. Ouder
wordend blijven zij recht en lachen nog
steeds met stralend witte tanden. Hun
echtgenoten verouderen tot de tandelo
ze heksjes, die men hier zoveel ziet. De
vrouwen zijn blijkbaar minder goed be
stand tegen het harde leven hier, zij zijn
vroeg oud, hebben kiespijn, hoofdpijn,
maagkwalen. Gezondheid en ziekte is een
belangrijk onderwerp van gesprek, na het
allerbelangrijkste: het eten.
DIT ONDERWERP: het eten, maakt ook
het eerste onderscheid tussen de mensen.
Beneden bij de smidse woont de dikke fa
milie. De vader werkt in de stad en zijn
weldoorvoed gezin getuigt van zijn goed
loon, want hier is dikte in de eerste plaats
een teken van welstand, niet van gulzig
heid. De kruidenier en zijn gezin blijven
mager, maar men zegt dat hij flink ver
dient op wat hij tekort aan gewicht geeft
er. aardig wat gespaard heeft.
Het grootste huis van het dorp hoort aan
de rijke familie, een huis dat van verre al
opvalt door de blankheid van zijn muren
en de felle kleur van het dak. De ramen
zijn zwaar getralied en er schijnt zelden
licht, want de eigenaar woont hier niet
De boeren weten weinig van hem te ver
téllen, ze spreken eenvoudig over „de
rijke familie". Ze geloven, dat zij ergens
in Madrid woont en zeggen dat ze onnoe
melijk veel geld heeft. Zeker is, dat het
grootste gedeelte van de velden buiten het
doi'p, tot ver in de omtrek, het eigendom
is van deze familie, die ze voor een tiende
van de oogst aan de boeren verpacht.
WANNEER OVERDAG de werkende be
volking het dorp verlaten heeft, blijven
de ouden van dagen en de maatschappe
lijke buitenbeentjes, de enkelingen die
zich onderscheiden van deze boerenge
meenschap, achter. Dat is de sergeant van
de Guardia Civil, de dorpsidioot, de pas
toor en Maria, de zonderlinge apothekers
dochter, van wie men zegt dat zij met twee
ruiterpistolen onder het hoofdkussen
slaapt. De notabelen: de onderwijzer, de
dokter, de notaris, zijn te herkennen aan
hun witte pantalons, teken van hoofdar
beid, benevens aan het dragen van een
zonnebril, wat zij gemeen hebben met de
steedse Spaanse heren. Boven de poort
hangt een soldaat uit te kijken, verveeld
in zijn neus peuterend. Hij bewoont heel
alleen een kamertje naast de kerk. Er
hangen geweren en er staat een telefoon.
Hij staat hier te kijken met de opdracht
om, mocht er een vreemd vliegtuig in de
vlakte landen, onmiddellijk het hoofdkwar
tier op te bellen. Maar er is nog nooit een
vliegtuig geland.
Beneden het dorp, in een schuur zon
der ramen, woont liet zigeunergezin uit
vader, moeder en de drie dochters Ramo-
na, Marie-Angèle en Abeline bestaande.
Het elfjarige zoontje Miguel zit in de ge
vangenis van Huesca, wegens diefstal. Zij
worden door de boeren met onverschilli
ge minachting behandeld en beschuldigd
van alle sociale ondeugden, maar zij zijn
onmisbaar in deze maatschappij, want de
vader herstelt al het kapotte huisgerei, lek
kende ketels, gebroken borden, gedeukte
kannen. De dochters worden 's ochtends
de huizen langs gestuurd om de boel op te
halen. Ze gaan gekleed in een samenraap
sel van kleurige versleten kleren, die
blijkbaar nooit hersteld, maar vaak ge
wassen worden, want iedere dag lopen zij
in een ander, fris vod. Des avonds hangen
zij treiterend om de opgeschoten jongens
van het dorp rond, terwijl de andere jonge
meisjes in hun witte jurken, zich op een
afstand houden.
EEN PLEIN vormt het centrum van het
dorp. Aan weerszijden hiervan liggen het
kwartier van de Guardia Civil en de kerk,
twee machten in het dorpsbestaan, waar
van het voor een vreemdeling moeilijk is
de grootte te schatten. De Guardia Civil
heeft hier de functie van rijkspolitie en
marechaussee, maar oefent een veel
strenger toezicht uit op het persoonlijk doen
en laten van de bevolking.
In de meeste delen van Spanje is de markt
de aangewezen plaats om inkopen te doen.
Het gaat er gemoedelijk toe, tussen ver-
'rouwde figuren, zoals de beide foto's hier
naast illustreren. In kleinere plaatsen zien
de schaarse winkels er als woonhuizen uit en
daarom voor vreemdelingen moeilük te herkennen. Er
worden vaak de meest uiteenlopende dingen verkocht,
brood en ijzerwaren bijvoorbeeld. Melkzaken zal men
vergeefs zoeken. In sommige dorpen komt de melkboer niet met
zijn bestelwagen, maar met zijn koeien voorVis vormt door
de slechte agrogeologische omstandigheden een dagelijks volks-
voedsel. Op de markt vindt men altijd een grote collectie, ook van
schaaldieren, zoals kreeften, mosselen, garnalen, inktvissen, slakken
enzovoorts. Vleees is in Spanje over het algemeen bijzonder duur,
mede doordat in de burgeroorlog ongeveer veertig percent van de
veestapel verloren ging. Ter veredeling daarvan heeft men Neder
lands stamboekvee ingevoerd voor de weiden in het regenrjjke
noorden. De markt ligt 's middags tussen twaalf en vier uur stil
tijd voor de siesta tijdens de periode van de grootste warmte.
Des avonds haalt men de verloren tijd weer in. De klanten gaan voor
de middagslaap naar huis, de kooplieden weten zich gemakkelijk te
behelpen als het om een rustplaats gaat: een bank in het park of languit
op de grond in de schaduw van boom of gebouwIntussen kunnen zij
hun stallen en kramen met een gerust hart alleen laten, want de Span
jaarden staan als eerlijk bekend. En een tweede geruststellende gedachte
is, dat dief en diefjesmaat hun aanvechtingen zullen bedwingen tot de
zon wat minder licht uitstraaltIn het gunstigste geval is er misschien
een lommerrijk wijnhuis aan de overkant of in de nabije omgeving.
genoemd wordt als de oorzaak van alle
armoede, lijkt het niet dat er veel aan
dacht aan haar besteed wordt, of dat zij
enige rol speelt in het gedachtenleven.
Carmona, onze gastvrouw, lacht maar
wat om 't kerkbezoek van de kruideniers
vrouw. Zij vat haar levenswijsheid als
volgt samen: Eten en klex-en, dat zijn de
belangrijkste dingen. Als je jong bent moet
je maar blij zijn en als je rijk bent ben je
gek als je niet veel eet.
DE EERSTE GELUIDEN van de dag
zijn van over de stenen ratelende karre-
wielen en van vele kletterende hoeven. Zij
verspreiden zich over het land en verdwij
nen in de verte. Beneden voor de schuur
spant Fernando de
muildieren voor de
kar. Ze stribbelen
tegen en hij gaat
luidkeels tegen ze te
keer: Hooo, burra,
hooo mulo, hooo cas-
tagno! Voor het huis
lopen wat geiten te
drentelen, zij zijn na
het melken de straat
opgestuurd en de
huisvrouw veegt de
stoep achter ze bij.
Doelloos hangen zij
op de straathoek
rond, mekkeren tegen
het huis, waar zij
buiten werden ge
sloten. De herder
roept zijn dieren bij
elkaar met een toe
tert je, een pluizig
hondje jaagt de ach
terblijvers op, die
nieuwsgierig een
vreemd huis zijn
binnengelopen en ze
trekken in een lange
processie klingelend
het dorp uit. De stoet
verdwijnt in een bos
van hulstbomen, ver
beneden het dorp.
DE zesde februari 1934 om half twaalf
's avonds: het handjevol bezoekers
van de première van het bekoorlijke
blijspel „Buiten de perken" van Sutton
Vane schuifelt uit de Comédie de
Champs Elysées de Avenue Montaigne
op. Zij krijgen niet veel tijd om zich
van de door Louis Jouvet opgeroepen
Angelsaksische samenleving in een tro
pische wereld naar de Parijse werke
lijkheid te verplaatsen. Voor hen, op
het Rondpoint van de Avenue des
Champ Elysées danst een geheimzin
nig, flakkerend schijnsel op een zwarte
kolos. Naderbij gekomen herkennen de
verbijsterde theaterbezoekers een om
geworpen, brandende autobus. Tegelij
kertijd beginnen alle wandelaars naar
alle kanten weg te rennen. Mannen en
vrouwen van alle leeftijden springen op
de treeplanken van onder voortdurend
getoeter passerende automobielen. Die
nacht zal Parijs niet slapen. Duizenden
zullen koortsachtig over de boulevards
dolen, zonder onderscheid van rang en
standHet is geen rel meer. maar een
revolte. Onbekenden zullen elkaar de
gelofte doen: morgen komen wij terug,
met ndgranaten.
ZO BESCHRIJFT de in 1945 doodge
schoten Franse schrijver Robert Bra-
sillach in zijn herinneringen aan het
vooroorlogse tijdperk die wonderlijke,
spontane opstand van 6 februari 1934,
die bij betere voorbereiding had kunnen
uitgroeien tot een vijfde Fx-anse revo
lutie. De kiezers kwamen in verzet
tegen de opeenstapeling van bedrog en
corruptie, van misdadige zox'geloosheid,
zoals na een reeks op zichzelf reeds om
vangrijke fraudeaffaires tot explosie
kwam in de ontstellende Stavisky-zaak
en in de verschi-ikkelijke spoorweg-
ramp bij Lagny, welke vlak voor de
kerstdagen van 1933 tweehonderd doden
eiste. In datzelfde jaar had men vier
kabinetten, die van Boncour, Daladier,
Sarraut en Chautemps, versleten. Op
zichzelf beschouwd was dat laatste
nauwelijks de moeite waard om er
enige aandacht aan te verspillen, maar
dat veranderde, toen bleek, dat politici
van uiteenlopende richtingen in de Sta-
viskyzwendel, welke zo onschuldig met
het faillissement van een plaatselijke
bank in Bayonne begon, een op z'n
minst bedenkelijk aandeel hadden.
Chautemps ruimde op 28 januari 1934
onder het samenpakkend onweer der
publieke opinie ijlings het veld en Da
ladier, die graag de schijn opriep een
sterke man te zijn, ti-ad weer in het
strijdperk. Zijn ware aard toonde hij
op de avond van die gedenkwaardige
zesde februai'i, door de Franse fascis
ten later als het begin van hun eigen,
nieuwe jaartelling beschouwd, toen hij
op de Place de la Concorde op de weer
loze menigte liet schieten. Korte tijd
later lagen er ruim twintig lijken in
het bekende restaurant Weber op de
hoek van de Rue Royale en de Boule
vard de la Madeleine opgebaard. Bis
schop De Luppé kwam er in vol ornaat
voor hun zielerust bidden. Het waren
onschuldige burgers, die aan geen en
kele uitdrukkelijke opdracht en uitslui
ten aan hun instinct hadden gehoor
zaamd. Hun is in elk geval het lamen
tabele afschuiven der verantwoordelijk
heid voor dit bloedbad door de minis
ter-president, zoals gebruikelijk in zul
ke gevallen op de fungerende politie-
prefect, bespaard gebleven. De commu
nist Jacques Doriot poogde nog wel de
sociale revolutie te x-edden en liet ge
harde ai'beiderstroepen uit de voorstad
Saint-Denis enkele dagen later het
Noorderstation aanvallen, uiteraard
vergeefs: ook deze dappere kerels vielen
onder de kogels van de politie. Daarmee
was de kortstondige uitbarsting van de
volkswoede tegen een rotte politieke
praktijk gesmoord. De gedeputeerden
konden rustig vei-der vergaderen in het
Palais Bourbon, want het asfalt van de
Place de la Concorde was schoonge
veegd van het bloed van tweeëntwintig
martelaren, die zich van hun rol in dit
sinistere treurspel nauwelijks bewust
waren geweest.
Door dit succes van de „regerings
troepen" was de bevolking al spoedig
zo moedeloos, dat men rustig het be
richt kon publiceren van de dood van
het Kamerlid Prince, die merkwaardig
genoeg uit de trein viel, welke hem naar
Parijs moest brengen om te getuigen in
het Stavisky-schandaal.
HET ZOU weinig zin hebben aan deze
historie van vijfentwintig jaar geleden
te herinneren, wanneer zij in de harten
en de hoofden van degenen die haar
beleefden niet zo'n onuitwisbare indruk
had gemaakt. Indien begaafde schrijvers
als Drieu la Rochelle en Robert Bra-
sillach de weg van het fascisme en het
verraad zijn opgegaan, dan is dat niet
alleen een kwestie van een gepredispo
neerd zijn naar de geest, maar ook van
een onuitroeibare weerzin tegen een
regime, dat dergelijke wantoestanden
toeliet. Elf jaar nadat de Duitse kran
ten triomfantelijk verkondigden: „De
dageraad van het fascisme licht over
Frankrijk" viel er nog een slachtoffer
van Daladiers mitrailleux-s uit 1934. In
de morgen van de zesde februari 1945
werd Robert Brasillach, schrijver van
een aantal treffende romans, scherp
zinnige essays en ontroerende gedich
ten, briljant journalist en politiek
scherpslijper, terechtgesteld wegens zijn
houding in oorlogstijd. Het lijdt geen
twijfel dat die doodstraf verdiend was.
En toch hebben degenen, die elf jaar
eerder de fusillade op de Place de la
Concorde toelieten, de democratie veel
meer geschaad dan hij.
De Haagse fotograaf Louis C. Pat is van
een reis door het Iberisch schiereiland
teruggekomen met een omvangrijke beeld-
reportage van het dagelijkse leven, waar
uit wij de hieronder gereproduceerde keuze
hebben gedaan. De foto's geven fragmen
tarische indrukken van de landschappe
lijke schoonheid en van het gemeenschap
pelijk doen der bevolking in een gewoon
Spaans dorp, ergens op een hoogvlakte.
De kalender van de kerk wijst vele hoog
tijdagen aan, welke feestelijke godsdienst
oefeningen evenzovele gelegenheden zijn
voor de vrouwen om de gewone huiswerk
plunje te verwisselen voor fraaie mantels
en japonnen en om met behulp van krul-
tangen en kammen de uiterlijke metamor
fose te voltooien. Voor velen, die op afge
legen punten wonen, is de kerkgang een
hele expeditie, waarbij de trouwe muil
ezel ook als lastdier goede diensten be
wijst. Geen bergpad is voor deze stug
sjouwende dieren te steil en blijkbaar
geen vracht te zwaar. Gemiddeld liggen
de bewoonde hoogvlakten in het tafelland
Spanje zo'n zevenhonderd meter boven de
zeespiegel. Voor het verkeer (ook dat per
trein) heeft men dientengevolge een enorm
aantal tunnels, bruggen en viaducten moe
ten aanleggen. Door het grote verval der
rivieren, waarvan de meeste tijdens de
zomermaanden kurkdroog staan, kan er
van een geregelde binnenscheepvaart geen
sprake zijn. Onbarmhartig gegeseld door
de verzengende zon scheurt de grond open,
waarna de vruchtbare bovenlaag door de
wind wordt weggeblazen. Overigens schep
pen de droge beddingen nieuwe verbin
dingswegen voor man en paardHet
natuurschoon is uitermate gevarieerd. In
het woongebied van de Basken profiteert
men van het Atlantische regenklimaat en
daar treft men dan ook vele kleine groene,
door bergruggen omzoomde weiden aan.
In Andaloesië daarentegen is voor de plan
tengroei irrigatie noodzakelijk.
,v.'vl-
