Bankier van het verzet betaalde
honderdzes miljoen gulden
Zuilenspook dook op uit Limburg
Ingenieuze manipulaties brachten
uitkomst voor onderduikers
PENSEN
Mislukte ondermijningspoging
Nieuw hospitaal van
Evang. Broedergemeente
Voor Moederdag
MARTIN U1TTENBQGAARD
4
Overmorgen, 5 mei, gaan de vlaggen uit.
Nederland herdenkt dan de dag, waarop
de bevrijders een eind maakten aan de on
derdrukking van de Duitse bezetters.
Nederland herdenkt ook die vijf donkere
jaren, die aan die bevrijding vooraf gin
gen. Jaren van angst, leed, honger. Jaren
ook van hardnekkige ondergrondse tegen
stand. Het verzet is een periode uit onze
vaderlandse geschiedenis, die wij in tegen
stelling tot vele zwarte bladzijden, met
trots kunnen tonen. Dat verzet uitte zich
in het uitgeven van illegale bladen en bro
chures, het verzamelen van militaire en
civiele inlichtingen, gewelddadige activitei
ten tegen de vijand, maar ook in het hel
pen van personen, die door de Sicherheits-
polizei werden gezocht en het inzamelen
van gelden ten behoeve van de actieve
verzetsarbeid. Pecunia nervus r er urn.
Zonder geld was het verzetswerk ondenk
baar.
N.S.F.: Uniek in
bezet Europa
STOFJASSEN
13.50
COLBERTS
11.25
natuurlijk
PAARLAARSTEEG 1
Medische hulp in Suriname
Koninklijk Paar zal krans
leggen bij Nat. monument
Fototentoonstelling „De
Tweede Wereldoorlog"
DINSDAG 3 MEI 1960
GESCHIEDENIS VAN NATIONAAL STEUNFONDS VERSCHENEN
Walraven van Hall
Een juistere verschijningsdatum
van het boek „Het Nationaal Steun
Fonds - bijdrage tot de geschiedenis
van de financiering van het verzet,
1941-1945" is dan ook nauwelijks
denkbaar. Prof. mr. P. Sanders, hoog
leraar aan de Economische Hoge
school te Rotterdam, die deze studie
in opdracht van het Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie heeft ge
schreven, heeft in een sober relaas
4*
Iman J. van den Bosch
(Van onze Amsterdamse redacteur)
Na de onlangs verschenen studie van
prof. dr. A. J. C. Riiter over de spoor
wegstaking is de geschiedschrijving over
de bezettingstijd thans aangevuld met
een boek over de financiering van het
verzet, met zorg samengesteld door prof.
dr. P. Sanders. Waar prof. Rüter nogal
wat critiek heeft moeten horen over zijn
visie op de organisatie van de spoorweg
staking, willen wii vaststellen, dat prof.
Sanders in zijn geheel onafhankelijk van
eerstgenoemde auteur tot stand gekomen
studie tot dezelfde conclusies is ge
komen.
Tn het werk van prof. Sanders is uit
voerig ingegaan op de moeilijkheden,
welke medio 1944 tussen het Nationaal
Steun Fonds en Limburg ontstonden. Er
zaten in de leiding van het N.S.F. toe
vallig geen katholieken en de actie, die
vanuit het zuiden werd georganiseerd,
dreigde een ogenblik een uitstekend mar
cherende N.S.F.-organisatie te onder
mijnen.
Die actie was erop gericht het N.S.F.
een andere grondslag voor de financiering
te geven, uitgaande van de geestelijke
stromingen in het volk. Het N.S.F. stelde
zich op het standpunt dat samenwerking
tijdens het verzet boven alles nodig was
en de vooroorlogse en mogelijk na de oor
log weer van kracht wordende grensschei
dingen tijdens de verzetsperiode achter
wege dienden te blijven. Men is erin ge
slaagd de invoering van de zuilentheorie
in het N.S.F.-bestel te voorkomen. De
praktijk heeft tot het einde van de strijd
de waarde van het N.S.F.-standpunt be
wezen.
Overigens is deze principiële critiek op
de opbouw van de N.S.F.-organisatie alleen
in Limburg naar voren gekomen. De zui
derlingen hebben echter ook gepoogd om
via een boodschapper de regering in Lon
den te bewegen een nieuw nationaal fi
nancieel comité op te richten, dat met
name personen, die met communistische
ideeën sympathiseerden, van steun zou uit
sluiten. Dat zou dus ook betekenen, dat
gezinnen van gesneuvelde communis-
Van meet af aan is in Nederland tij
dens de Duitse bezetting verzet ge
boden tegen de overweldiger. Van meet
af aan heeft men er geld voor nodig
gehad. Men moest aanvankelijk hon
derden, later honderdduizenden per
sonen steunen, die door de vijand ge
zocht werden. Op tal van wijzen is het
benodigde geld bijeengebracht en ge
distribueerd. In dat proces heeft één
speciale geheime organisatie een vitale
en onmisbare rol gespeeld: het Natio
naal Steun Fonds.
Onder de bezielende leiding van Wal
raven van Hall en Iman J. va.n den
Bosch heeft het NSF zich ontwikkeld
tot een organisatie, uniek in geheel
Europa. Men kan haar het best aan
duiden als „de bankier van het verzet".
Met ingenieuze middelen wist het NSF
106 miljoen aan het verzet dienstbaar
te maken.
Het optreden van het NSF, geken
merkt door moed, vindingrijkheid en
integriteit, wordt door prof. mr. P.
Sanders in zijn boek over de finan
ciering van het verzet uitgebeeld, gro
tendeels aan de hand van lange ge
sprekken, die de auteur na de oorlog
met meer dan 100 personen gevoerd
heeft, die nauw bij de leiding en de
werkzaamheden van de organisatie be
trokken waren.
Over het algemeen zijn in het boek
de ware namen van de medewerkers
van het NSF niet vermeld. Het gebruik
van schuilnamen waarvan de sleutel
zich in de collectie van het Rijksinsti
tuut voor Oorlogsdocumentatie bevindt
is echter geheel in overeenstemming
met de geest, die het. NSF-werlc heeft
gekenmerkt: een geest van onbaatzuch
tigheid en integriteit, waarin enkele
duizenden landgenoten een prachtig
stuk verzetswerk hebben verricht.
tische verzetsstrijders en dat waren er
vele zonder hulp zouden komen. Een
weinig christelijke daad in de gegeven
omstandighedenDe regering was
terecht doof voor deze aandrang. Het
N.S.F. werd erkend als overkoepelende,
nationale financieringsorganisatie.
Niet altijd blijkt de regering in Londen
een juist begrip te hebben gehad voor de
omstandigheden, waaronder het N.S.F. het
hoogst-gevaarlijke werk moest doen. De
brieven, waarin de regering het N.S.F. ga
ranties gaf, die het sluiten van leningen
mogelijk moesten maken, waren op z'n
zachtst uitgedrukt in merkwaardige be
woordingen gesteld.
Dat het N.S.F. erin is geslaagd in den
beginne zonder de morele steun van de
regering waarop het recht had, op in
genieuze wijze vele miljoenen bijeen
te brengen, is voornamelijk te danken ge
weest aan de moedige initiatiefnemers
Walraven- van Hall ën Iman -J, van den
Bosch. Het is zeer te betreuren, dat zij
door Duitse moordenaarshand zijn geval
len. Hierdoor zijn twee grote figuren voor
het na-oorlogse Nederland verloren gegaan.
Advertentie
sterke khaki, FELISOL
(kleur en wasecht) geverfd,
keper en jeans v.a.
alleen bij ons vindt u een
grote kollektie bedrijfs
kleding. Gemaakt in
eigen atelier, een garantie
voor prima kwaliteit en
afwerking.
Voor het beste
Namens de regering van Suriname heeft
het Brokopondobureau met het bestuur
van de Evangelische Broedergemeente in
Suriname besprekingen gevoerd over de
schadevergoeding voor het Prinses Juliana
Zendingsziekenhuis in Kabel, dat wegens
het ontstaan van het Brokopondostuwmeer
zal moeten worden ontruimd. De bespre
kingen hebben tot resultaat gehad, dat
Suriname aan de E.B.G. in Suriname
sf 380.000 zal betalen waarvoor de Broe
dergemeente een nieuw ziekenhuis zal bou
wen in Djoemoe aan de boven-Suriname-
rivier tegenover het dorp Goddo, nabij de
samenvloeiing van de Gran Rio en de Pi-
kien Rio.
Het nieuwe ziekenhuis wordt opgetrok
ken in een streek met ongeveer 8000 zie
len. Wanneer echter de transmigratie van
de bevolking uit het stuwmeergebied zal
zijn voltooid, zal dit aantal stijgen tot
12.000.
De bevolking van deze streek is tot dus
verre van permanente medische hulp ver
stoken geweest, zodat de vestiging van
een ziekenhuis in dit gebied door de Su
rinaamse regering bijzonder wordt toege
juicht.
Het nieuwe ziekenhuis zal liggelegenheid
bieden voor 60 patiënten, dat is dezelfde
capaciteit als van het huidige ziekenhuis
te Kabel. In verband echter met de mo
dernere inzichten za] het nieuwe zieken
huis ruimer worden opgezet.
van 180 pagina's de belangrijke rol
beschreven, die het Nationaal Steun
Fonds in het verzet heeft gespeeld.
Hoe belangrijk die rol was, blijkt uit
een enkel cijfer: biet N.S.F. heeft ter
financiering van het verzet meer dan
106 miljoen bijeengebracht.
Gegroeid uit een organisatie - de
Zeemanspot - die uitsluitend gezin
nen van de opvarenden der koopvaar
dij te hulp kwam, heeft het N.S.F.
zich tot een machtig en wijdvertakt
geheel ontwikkeld.
Offerzin
Overigens omvatte het werk van hel
N.S.F. niet alle geldinzamelingen die voor
het verzetswerk zijn gehouden. Reeds on
middellijk na de Duitse inval in 1940 ver
leenden tallozen directe steun aan dege
nen, die zij in nood of gevaar wisten.
Daarnaast kwamen al spoedig kleine or
ganisaties, die brodeloos geraakte geest
verwanten bijsprongen. Een volledig over
zicht is niet te geven. Wel is bekend, dat
in kringen van de oude SDAP 400.000,-
werd bijeengebracht, de Anti-Revolutio
naire Partij zamelde 150.000,- in ter on
dersteuning van journalisten, die weiger
den, de nazi's naar de ogep t^aep, in
Leiden werd 60.000,- bijeengebracht voor
steun .aan. .gezinnen van hoogl.erar.en, clie
ontslag hadden genomen of gekregen, de
Rooms-Katholieke Kerk collecteerde 15
miljoen voor degenen, die hun betrekking
hadden verloren, een collecte in de her
vormde kerken bracht 700.000.- op voor
joodse en andere onderduikers, bij andere
kerkgenootschappen bleek een soortgelij
ke offervaardigheid en de Communisti
sche Partij Nederland zamelde van 1940-
1943 ruim 700.000,- in. Daarnaast had
vrijwel iedere verzetsgroep de noodzaak
gevonden om ter voortzetting van het
werk inzamelingen te houden,
Zeemanspot
De eerste financieringsinstelling van be
tekenis was de zogenaamde Zeemanspot.
In 1941 verbood de bezetter de uitbetaling
van de volledige salarissen aan gezinnen
van zeelieden, die in geallieerd verband
voeren. De Nederlandse regering te Lon
den reageerde hierop door zich garant te
stellen voor deze salarissen en de bevol
king op te roepen de zeemansgezinnen te
steunen met geld, dat dus later zou wor
den terugbetaald. Aanvankelijk beperkte
die hulpverlening zich tot de activiteit van
tal van op zichzelfstaande kleine organi
saties. In 1942 werd de zaak overkoepeld
in de Zeemanspot. In deze organisatie von
den de twee mannen, die later het natio
naal steun fonds zouden opbouwen, elkaar:
Walraven van Hal) (de jongere broer van
de huidige burgemeester van Amsterdam),
commissionair in effecten te Zaandam,
en Iman J. van den Bosch, een oud-mari
neman, die chef van de expeditie bij Phi
lips in Eindhoven was.
Leningen
Walraven van Hall was de uitvinder
van het ingenieuze systeem, waarbij het
mogelijk werd geldleningen te sluiten zon
der dat de leninggevers daarbij gevaar
tegenover de bezetter zouden lopen. Hun
namen mochten nergens worden geregi
streerd. Als bewijs voor de geldlening zou
gelden een waardeloos effect, een oud
markenbiljet of een zilverbon. Het was nu
Stand per dag von
het aantal ontvan
gen briefkaorten
3 me/
2 mei
29 april
VREUGDE KM OM ETERr
NATIONALE. 0EYRIJDIMGSMAHlfESTATIE I960
alleen nodig een lijst van deze stukken
aan te leggen met, desnoods in code, het
bedrag van de lening, die na de oorlog
zou worden terugbetaald. Hoe knap de
Duitse speurhonden ook waren, zij zou
den zo de lijsten hun in handen zouden
vallen moeilijk kunnen nagaan, wie de
eigenaar was van bijvoorbeeld de 4'A
percents obligatie Wladikawkas 1896 no.
91615 of van een zilverbon van 1 serie
AX no. 65782.
De leningen werden dus op gecamou
fleerde wijze geregistreerd en als code
werd achter de naam van het waardeloze
effect b.v. 5x geschreven, hetgeen 5000,-
betekende. Om de administratie niet te
te omslachtig te maken, werden alleen le
ningen van 1000,- of meer geaccepteerd.
Vele miljoenen guldens kwamen op deze
wijze binnen.
Moeilijker werd de afrekening, waarvan
uiteraard na de bevrijding bewijzen op ta
fel moesten komen. Walraven van Hall
eiste kwitanties en stuitte hiermee aan
vankelijk op veel verzet, met name van
zijn medewerker Van den Bosch. Zij kwa
men tenslotte over deze kwestie, ook in het
latere N.S.F.. tot volledige overeenstem
ming. De kwitanties werden als onvermij
delijk, ondanks de bezwaren, geaccep
teerd.
Lanclrottenfonds
Al spoedig, nadat de arbeidsinzet met
hel Avéè^ó'eren van'arbeiders naar''Duits
land op gang kwam, bleek liet nodig
naas'f de. Zeemanspot een „Landrotten-
fonds" te stichten, ter ondersteuning van
de onderduikers. Van Hall en Van den
Bosch wierpen zich ook op deze taak. Het
bleek zeer moeilijk de financiering van
onderduikers en andere slachtoffers van
de Duitsers op de lange duur vol te hou
den. Men slaagde er echter in via de be
lastingdienst en het bedrijfsleven toch een
flink fonds te vormen.
Garantie
Via tal van Engeland-vaarders werd de
regering in Londen duidelijk gemaakt hoe
belangrijk het was, dat het N.S.F. over
meer geld kreeg te beschikken. Dit resul
teerde eind 1943 in een bescheiden toezeg
ging, die per telegram onder de schuil
naam „kaaskop" naar Nederland werd
gebracht: het N.S.F. kreeg een garantie
voor een totale uitkering van 200.000,-.
Nadat opnieuw op de noodzaak van een
vérstrekkende garantie werd aangedron
gen, bereikte het N.S.F. een door minis
ter-president Gerbrandy ondertekend en
per microfoto overgebracht schrijven,
waarin een machtiging werd gegeven tot
uitbetalingen van in totaal 30 miljoen,
waarvan 20 miljoen op een door de re
gering nader te bepalen tijdstip ter be
schikking zou komen. De terminologie was
wat slordig, want de argeloze lezer zou
denken, dat het om een gewoon krediet
ging en men slechts om betaling behoefde
aan te kloppen. Bij wie? Bij de NSB-er
mr. M. M. Rost van Tonningen van de Ne
derlandse Bank....?
Erkenning
Ook later bleek men in Londen geen
juist inzicht te hebben in de werkelijke
situatie in het bezette gebied, aldus consta
teert prof. Sanders thans in zijn geschied
boek. Op 2 augustus 1944 kwam de tweede
machtiging: men mocht overgaan tot dis
tributie van de 20 miljoen. Voor het
N.S.F. betekende dit niet alleen meer mo
gelijkheden tot het verkrijgen van geld
via leningen, maar ook, dat de organisa
tie zich als een centraal hulpverlenings
lichaam erkend voelde. Het aantal gijze
laars en onderduikers nam van maand tot
maand toe en de uitgaven gingen met
sprongen omhoog. Met de regeringsgaran
tie achter de hand werden twaalf grote
banken benaderd om elk 200.000,- te le
nen op een speciale wijze, waardoor deze
leningen niet in de boeken zouden voorko
men. Ook de grote levensverzekerings
maatschappijen werden bewerkt. Een
N.S.F.-medewerker zegt hierover: „Wij
wogen 100.000,- in bankpapier en gaven
dit aan het N.S.F. Wij borgen op: een
quasi-ton in een verzegelde enveloppe met
precies hetzelfde gewicht aan krantenpa
pier. Op de enveloppe stond: „Deze enve
loppe bevat geld voor noodrantsoenen
voor personeel en mag slechts in noodge
val in presentie van de directie worden
geopend". Zij was voorzien van de hand
tekeningen van de president-commissaris
en de directie.
Oppositie
Prof Sanders gaat in zijn boek uitvoerig
in op tal van moeilijkheden, die zich in de
illegaliteit afspeelden. Een ervan was de
oppositie van Limburgse zijde, waar men
onjuist vond. dat alleen het N.S.F. garan
ties uit Londen had gekregen. Het was dr.
L. Neher van het Nationaal Comité, die
hier een bemiddelende rol heeft gespeeld.
Niettemin zond Limburg een afgevaardig
de naar Londen om daar een andere
grondslag voor de financiering te beplei
ten, namelijk uitgaande van de geestelijke
stromingen in ons volk. De regering heeft
haar inzicht echter niet gewijzigd en be
perkte de garantieverlening uitsluitend tot
het N.S.F.
De spoorwegstaking stelde het N.S.F.
door de enorme toeloop van onderduikers
voor enorme problemen. Daarbij kwamen
de wrijvingen tussen de directie van de
spoorwegen en de N.S.F.-leiding, waarover
in het onlangs verschenen boek over de
spoorwegstaking eveneens uitvoerig is ge
schreven. De spoorwegen stelden zich op
het standpunt, dat de lonen voor 100 per
cent aan de stakers moesten worden uit
betaald. terwij] het N.S.F. de spoorman-
nen niet meer wilde geven dan de steun-
normen, die voor alle onderduikers gol
den. Won Walraven van Hall de strijd, dat
zijn organisatie de touwtjes van de uitbe
talingen in handen kreeg, zo won ir. Hup-
kes het geschil over de hoogte van de uit
keringen de spoorwegstakers kregen
het volle loon met daarenboven nog een
kerstgratificatie.
Vervalsingen
Het was duidelijk, dat er nieuwe geld
bronnen moesten worden aangeboord. De
spoorwegstaking alleen al vergde een
aderlating van f 5 miljoen per maand.
Particulieren, banken en bedrijfsleven wa
ren reeds eerder ingeschakeld en ook de
belastingdienst had al belangrijke mede
werking verleend. Er bleef nog één weg
open: de rijksfondsen, waar men tot dus
ver niet had kunnen aankloppen, omdat
deze onder controle stonden.
Toen werd het geniale plan ontwikkeld,
waarin mr. G. van Hall, de huidige burge
meester van Amsterdam zo'n belangrijke
rol heeft gespeeld: het werd de grootste
„zwendelzaak" uit de financiële geschie
denis van ons land. Prof. Sanders zet tfcze
ingewikkelde financiële manipulaties uit
voerig uiteen. Het komt in het kort hierop
neer, dat het N.S.F. valse schatkistpromes
sen liet vervaardigen, die onder de ogen
van de N.S.B.-directie van de Nederland-
Het huis aan de Leidsegracht 48, waar
het hoofdkwartier van het N.S.F. was
gevestigd. Door een simpele aanduiding
in de agenda van een gearresteerde
verzetsman greep de S.D. in: op
27 januari 1945 werden hier Walraven
van Hall en vier van zijn medewerkers
gegrepen. (Foto afgestaan door Rijks
instituut voor Oorlogsdocumentatie)
sche Bank werden verwisseld voor de ech
te, welke vervolgens werden uitgewisseld
met de Coöperatieve Centrale Boerenleen
bank, die deze exemplaren ruilde voor
schatkistpromessen, die op handelsnaam
stonden en konden worden verzilverd.
Het aantrekkelijke van deze falsificaties
was, dat een promesse minstens 100.000
groot was, waardoor er betrekkelijk wei
nig behoefde te worden aangemaakt. Deze
truc speelde het N.S.F. het kapitaal van
ƒ51 miljoen in handen. Hiermee kon men
ruimschoots door de hongerwinter komen.
Afwikkeling
Het N.S.F., de „bankier van het verzet",
is als instituut enig in Europa geweest.
De illegaliteit in Frankrijk b.v. kon van
Noord-Al'rika uit van geld worden voor
zien. Nederland miste iedere communica
tie met zijn regering in Londen. Bijzon
der is wel de zeer accurate boekhouding,
die kenmerkend was voor het N.S.F., zo
dat na de bevrijding iedere lening tot op
de cent nauwkeurig kon worden terugge
stort. De toen in het leven geroepen stich
ting, die de afwikkeling voor haar reke
ning nam, hield zelfs nog geld over, waar
uit diverse instellingen zoals de stichting
'40-'45 nog enig profijt hebben mogen trek
ken. Prof. Sanders komt in zijn boek_tot
dezelfde conclusie als die van de Enquête
commissie van de Tweede Kamer der Sta-
ten-Generaal: „aan de perfecte organisa
tie van het N.S.F. is het te danken, dat de
financiering van het verzet de spoor
wegstaking daaronder begrepen ten vol
le geslaagd is."
..Het Nationaal Steun Fonds bijdrage tot de
geschiedenis van de financiering van het verzet.
1941—1045". Uitg. Martinus Nijhoff, Den Haag
8.90).
Advertentie
Engelse Tafelklokken
Zaanse klokken
Friese klokken
Stoeltjesklokken
vindt, u in grote sortering bij
SCHOTERWEG - TELEFOON 55899
U koopt bij de vakman
Koningin Juliana en Prins Bernhard zul
len tijdens de Nationale Herdenking op
4 mei om 11.30 uur een krans leggen bij
het Nationaal Monument op de Dam te
Amsterdam ter herdenking van de Geal
lieerde en Nederlandse Gevallenen in de
laatste wereldoorlog.
De minister-president en de minister van
Defensie zullen daarbij aanwezig zijn en
ook een krans leggen namens de Raad
van ministers.
De directeur van het Rijksinstituut voor
Oorlogsdocumentatie, dr. L. de Jong,
heeft in de foyer van het .studententheater
Kriterion te Amsterdam in tegenwoordig
heid van de burgemeester van de hoofd
stad, mr. G. van Hall, de fototentoonstel
ling „De Tweede Wereldoorlog" geopend.
De expositie omvat de voornaamste een
veertigtal vergrotingen uit het pas ver
schenen gelijknamige fotoboek (uitgave
van n.v. De Arbeiderspers) dat werd sa
mengesteld door de journalist en radio-
nieuwsccmmentator Paul van 't Veer.
De duizenden Amsterdamse scholieren,
die in de komende maand in dit theater
de door Max de Haas gemaakte film
„L.O. - L.K.P.", gewijd aan de oorlog en
het verzet gaan zien, zullen ook de foto
tentoonstelling, die de gehele maand mei
duurt, bezoeken.
Een belangrijk en verheugend feit is,
aldus dr. De Jong, de serieuze belangstel
ling die er bestaat voor alles wat er in
oorlog en bezetting is gegroeid. Een deel
van de in het boek gepubliceerde foto's
zijn uit de collecties van het Rijksinstituut
afkomstig. In zijn toelichting op de expo
sitie merkte de heer Van 't Veer onder an
dere op dat er over de meidagen van 1940
in Nederland maar zeer weinig oorlogs
foto's zijn. Zelfs het militair krijgskundig
archief heeft ze niet. Wat er aan foto's over
eigenlijke oorlogshandeling bestaat is ge
maakt door mensen, die dat toevallig
deden.
