MAR
NADERE KENNISMAKING
MET MOUSSORGSKY
ALS TYPISCHE DRAAGSTER VAN DE TIJDGEEST
Fabriek met alleen
gepensioneerden
DE ROMANTISCHE ACTRICE
Dr. Paul Tillich
,Kho vansts j ina
HET EINDE VAN EEN
Siegfried E. van Praag
schrijft over
een toegewijde moeder
en mateloze minnares
in Antwerpen
,door verdriet gestorven1
OPERA ALS SPIECEL
VAN DE ONRUST
IN ZIJN LAND
SOMMIGEN ZEGGEN: de tijdgeest be
heerst de mensen. Anderen: de mensen
maken de tijdgeest. Ik meen dat de tijd
geest altijd de voor hem geschikte typen
onder de aanwezigen aantreft. Zulke men
sen helpen mede aan de verwerkeling van
de tijdgeest. En voor het nageslacht ver
tegenwoordigen ze deze. Zo was Marie Dor-
val, romantisch van aard en levend in de
romantische tijd, geboren om haar tijd te
illustreren en te vertegenwoordigen.
De grote toneelspelers van Napoleons
jaren tot 1850 zijn vaak buiten de echt ge
boren kinderen van reizende artiesten. Dit
geldt ook voor de twee beroemdste actrices
van het eerste keizerrijk, Mile George en
Mile Mars, voor Dorval eveneens. Er is
een drang, die de vermaaksinstellingen van
de kermis naar het officiële kunstleven
van de grote stad opstuwt. Meer of minder
heeft dit nu met het circus plaats. Het
theater heeft deze evolutie vroeger meege
maakt. In 1800 waren de meeste acteurs en
actrices nog zwervende „amuseurs" en
„amuseuses"Deze zwervers specialiseer
den zich nog niet, zoals de artiesten van de
Comédie Francaise in Parijs: ze speelden
in treurspel, klucht of blijspel, zongen
opera's en operettes en dansten. De grote
talenten werden door de praktijk geschift
en gingen dan één richting uit.
MARIE DORVAL werd in 1798 te Lo-
rient geboren. Haar vader was een onbe
langrijke acteur. Haar moeder, een meisje
van zeventien jaar, Mile Bourdais, had ta
lent en stamde uit een begaafde toneel
familie. Op haar vijfde jaar komt Marie al
op de planken: „La petite boulotte" noe
men de collega's haar, omdat de latere
tengere actrice toen een mollige kleuter
was. Als ze acht jaar is, treedt ze tezamen
met haar moeder en haar grootmoeder op.
Reizende artiesten waren arm. Marie is nu
veertien jaar. Ze bezit maar één jurk, een
witte! Om nu met een zekere „couleur
locale" het Spaanse meisje Fanchette uit
„De Bruiloft van Figaro" te kunnen spe
len naaide ze een rode zoom aan haar rok
je. Maar met één stuk was het publiek van
toen niet tevreden. Zó was het scherm ge
vallen of Marie holde achter de coulissen
om de zoom weer los te tornen „pour se
désespagnoliser" voor haar optreden in
het volgende stuk.
Als Marie vijftien jaar is trouwt ze met 'n
een oude balletmeester die zich Allan Dor
val noemde. Deze toevallige naam „Dorval"
zal ze altijd blijven dragen. Daarna wordt
ze „ontdekt". De grote tonelisten van die
dagen worden dit altijd. Zo ontdekte de
bekende actrice Mile Raucourt de latere
beroemde juffrouw George en werd Dorval
in Straatsburg door de acteur Potier ont
dekt. Ze had plotseling moeten invallen
voor een actrice, die de hoofdrol in Beau-
marchais' melodrama „De schuldige moe
der" speelde. Potier stuurt haar naar Laf on
van het Théatre Frangais, maar Dorval is
al te wild voor een regelmatige opleiding.
Ze wordt geëngageerd in het volkstheater
der Porte Saint-Martin en daar, in het
drama, is de heftige jonge vrouw in haar
element. Marie is nu twintig jaar en al
weduwe met twee kinderen. Men roemt
haar niet om haar dictie, maar om de echt
heid van haar spel. Ze gebaarde hevig. Ze
huilde en schreeuwde. Ze ging zich te bui
ten aan haar gevoelens, doordat ze deze
volledig naar buiten bracht. Ze werkte
niet met terughouding als de „klassieke"
actrices, maar ze was echt. Zoals Dussane
het in haar „Reines de théatre" uitdrukt:
„Dorval ne s'effrayait pas de crier, mais
elle voulait crier juste" (ze was niet bang
om te schreeuwen, maar ze schreeuwde
op het goede moment).
Bij de Porte Saint-Martin werkt ze sa
men met een acteur met wie ze het roman
tische theater en zijn overdrijving „de
Draak" tot een hoogte zal opvoeren, die
vaak meer aan de toneelspelers dan aan
de litteraire waarde was te danken. Die
acteur is Frédéric Lemaitre, die het Neder
landse publiek van nu kent uit de film
„Les Enfants du Paradis".
DORVAL is door de hevigheid van haar
leven en doordat dit verweven werd met
het lot van enkele grote schrijvers, een
centrale figuur van de Franse romantiek
geworden. In de litteratuurgeschiedenis
heeft ze zich een grote en wat droevige
naam als minnares van Alfred de Vigny
verworven. Na haar verbintenis met Vigny
had ze een andere auteur nog langer en nog
beslissender lief, Jules Sandeau.
Alexandre Dumas père was haar trouwe
vriend en George Sand, wier vriendschap
de actrice zelfs wat heeft gecompromit
teerd, haar bewonderende vriendin, die
deze genegenheid na Marie Dorvals dood
op haar achterblijvende familie over
bracht. Aan de verhouding Dorval-Sand
heeft de vrouw van André Maurois, Simo-
ne André-Maurois, een paar jaar geleden
haar bijzonder belangwekkend boek met
onuitgegeven brieven „George Sand-Marie
Dorval, correspondanee inédite" (Galli-
mard) gewijd.
De invloed van de grote romantische
dichter Alfred de Vigny op Marie Dorval
en die van Dorval op de dichter is beslis
send geweest voor beider leven. Zii heeft
de erotiek in hem ontketend, hij haar ont-
Dit portret van Marie Dorval is een
reproduktie van een potloodtekening
door Léon Noel.
vankelijk gemaakt voor cultuur en lette
ren. Hun liefde was hevig, maar niet ge
lukkig: „La liaison de Vigny avec Marie
Dorval fut une guerre de sept ans" (Si-
mone Maurois) hun verhouding was een
zevenjarige oorlog. Dat is begrijpelijk.
Vigny was toen een nog verlegen jongeman
en is altijd een teruggetrokken mens ge
weest, een aristocraat die veel waarde
hechtte aan de vormen. Hij had iets van
een Engelse lord en is ook met een Engelse
getrouwd. Vigny wenste zijn persoonlijk le
ven voor de wereld te verbergen. We ken
nen Marie Dorval als een „enfant de la
balie" onontwikkeld en wild. Ze had een
neiging om alles wat in haar omging on
middellijk naar buiten te brengen. Ze om
helsde in gezelschap iedereen die haar
aanstond. Ze was even abnormaal onge
remd als Vigny geremd. Toch school er in
die gesloten Alfred de Vigny een groot
minnaar. Die werd door Dorval ontdekt en
aan hemzelf geopenbaard. Ze aanbad Vig
ny, maar bedroog hem naar haar ingevin
gen van het ogenblik. Hij was geheel van
haar vervuld, verfoeide haar escapades,
maar was ook wel eens ontrouw, wat hij
zichzelf niet kwalijk nam.
Vigny was een moreel zeer bewust man,
die zichzelf echter meer beklaagde dan
aanklaagde. In het begin van hun verhou
ding heeft de dolle bohème in Dorval hem
bekoord. Haar grote toneelgaven onder
ging hij als een wonder. Toen schreef hij
zijn meest lieflijke en vergeestelijkte rol,
de Kitty Bell uit „Chatterton" voor haar.
Later zou diezelfde vrouw hem zijn aan
grijpende gedicht, het hooglied der vrou
wenhaters „La colère de Samson" ingeven.
Tussen Kitty Bell (die sterft aan de dood
van de ongelukkige jonge dichter Chat
terton) en Dalila (die juist van het onbe
vangene twee Simson misbruik maakt) ligt
de ongelukkige verhouding van deze twee
protagonisten van het romantische tijdperk.
Marie Dorval had altijd behoefte in haar
liefde voor een man zijn hele familie op
te nemen. Zij hield van hartelijke en ge
zellige omgang. Ze bezat de geest van de
„clan". Zo wilde ze de deur van het huis
van Vigny's deftige moeder forceren. Men
begrijpt hoe angstvallig Vigny er voor
waakte dat zijn minnares geen toegang tot
deze familie-intimiteit kreeg.
Met de hoogtij der romantiek in de let
terkunde steeg Marie Dorvals faam. Het
gelukte de vasthoudende aanvoerder der
romantici, Victor Hugo, eindelijk Dorval
aan de Comédie Frangaise te laten verbin
den. Ze voelde zich in die deftige omgeving
niet op haar plaats. Deze eer duurde viei
jaar (18341838). Bij de Comédie creëerde
ze Vigny's Chatterton, Hugo's Marion De-
lorme en Angelo, Dumas' Antony.
Een anekdote uit deze tijd: Als Kitty
Bell moest ze inéénstorten voor de deur
van de dichter, die zelfmoord beging. Tij
dens de repetities liep Marie echter kalm
van het trapje af, dat op het toneel was
aangebracht om naar het portaalvertrek
van Chatterton te leiden. „Marie, dat gaat
zo niet" riepen haar collega's „Maak jullie
je maar niet bezorgd.je tiens ma dé-
gringolade" „ik weet hoe ik er moet af
rollen". Dat choqueerde de „sociétaires".
Maar bij de voorstelling liet de soepele
Dorval zich ruggelings gp het leuninkje
doorzakken en zo naar beneden vallen.
Hoe ad rem Marie was blijkt uit een an
dere anekdote uit haar toneelloopbaan. Ze
speelde de rol van Madame Hervey uit het
ultraromantische drama „Antony" van Du
mas, waarin de minnaar Antony zijn mai-
tresse doodt om haar goede naam voor haar
kinderen te redden, wanneer plotseling
Mme Hervey's man aan de deur bonst,
waar ze samen zijn. Als de deur voor
de argwanende echtgenoot opengaat, roept
Antony het beroemde: „Elle me résistait,
je l'ai assassinée". („Ze weerstreefde me,
ik heb haar gedood".) Eens was het scherm
te vroeg neergegaan. De acteur Bocage had
zijn beroemde tirade niet kunnen zeggen.
Woedend was hij naar zijn kleedkamer ge
lopen en begon zich uit te kleden. Het pu
bliek schreeuwde om een reprise van het
einde van het stuk. Bocage kwam niet te
rug. De vermoorde Madame Hervey, la
Dorval, lag voor lijk op de divan. Weer
ging het scherm op, weer kwam de acteur
niet opdagen. Toen herrees Marie Dorval,
plaatste zich voor het voetlicht en riep: „Ik
heb me tegen hem verzet, heren, toen heeft
hij me vermoord". „Messieurs, je lui
résistais, il m'a assassine". Het publiek
was tevreden.
HET LEVEN van Marie Dorval is moei
lijk geweest. We weten het uit de gedenk
schriften van Arsène Houssaye, uit „Histoi-
re de ma vie" van George Sand en uit een
zeldzaam geworden boekje van Alexandre
Dumas de oudere. Dorvals leven moet men
niet meten naar onze gangbare moraal.
Huwelijk en liefde scheidde ze volkomen.
Maar vriendschap en vriendschapsverplich
tingen nooit. Zo is ze haar tweede echtge
noot, de journalist-impresario Merle nooit
trouw geweest, maar wel heeft ze voor hem
gewerkt, men mag wel zeggen gezwoegd,
toen hij verlamd raakte en niet meer wer
ken kon. Haar drie dochters waren zeker
niet alle drie van haqr twee wettige echt
genoten. Dorval kwam er eerlijk voor uit.
Zij gaf zich echter voor die kinderen, waar
van de twee oudsten losbandige deugnie-
WASHINGTON (U.P.) Aan dr. Paul
Tillich, befaamd protestants theoloog, is de
Goethe-onderscheiding uitgereikt vanwege
zeer bijzondere verdiensten aan de ge
meenschap bewezen. De onderscheiding,
welke elk jaar door de stad Frankfort
wordt toegekend, werd aan Tillich over
handigd door de Westduitse ambassadeur
in de Verenigde Staten Heinz L. Krekeier.
Tillich, geboren in Duitsland, doceerde
aan verscheidene Duitse universiteiten,
waaronder Hamburg, Frankfort en Leip
zig, voordat hij in 1933 naar de Verenigde
Staten vertrok, waar hij professor werd
aan het Union Theological Seminary in
New York. Hij geeft nu colleges in theolo
gie aan de universiteit van Harvard.
ten waren, de grootste zorg en was een
even toegewijde moeder als mateloze min
nares. Haar grote roem heeft niet lang ge
duurd. Men vergete niet dat de romantiek
het langst heeft stand gehouden in de
Franse dichtkunst en het kortst op het
theater. Onder het regime van Mile Mars
in de eerste decennia van de negentiende
eeuw waren romantische stukken en onge-
breidelde actie van het Franse officiële
toneel verbannen. Met Dorval triumfeerden
ze. En toen kwam de periode van Rachels
heerschappij over de Comédie Frangaise en
keerde deze terug naar de klassieken. Het
economische en wereldse leven van Marie
Dorval houdt hiermede gelijke tred. Een
paar jaren leeft en reist ze in weelde en
woont met de haren in ruime, rijk gemeu
belde appartementen. Daarvoor en daarna
moet ze werken en worstelen om voor haar
gezin en zichzelf en wel eens voor een
vriend de kost te verdienen.
In de litteratuurgeschiedenis valt er min
der licht op haar verhouding met Jules
Sandeau dan op die met Vigny, want
laatstgenoemde is een belangrijker perso
nage. Maar van Sandeau heeft ze tot aan
het eind van haar leven gehouden. Wat
men over hem leest doet niet sympathiek
aan. Hij moet echter een charmeur zijn ge
weest „le petit Jules" en vrouwen
aan zich hebben gebonden. Hij was de eer
ste, enigszins bekende minnaar van Baro
nesse Dudevant, die aan hem haar naam
George Sand ontleende. Merkwaardig ge
noeg is hij later de vriend van haar groot
ste vriendin Dorval geworden. Sandeau
was lui en handig en wilde wel een beetje
profiteren van de gevoelens, die hij vrou
wen inboezemde. Dorval was geheel aan
de veel jongere man verknocht. Tijdens
hun liaison maakte hij toebereidselen voor
een degelijk en voordelig huwelijk. Men
voorvoelt uitbarstingen die aan Mar
guerite Gautier herinneren. Dorval was
echter minder dan de beroemde courtisane
uit de „Traviata" bereid afstand te doen.
Sandeau had nog altijd veel bewondering
voor George Sand en dit maakte Dorval ja
loers op haar vriendin. Arsène Houssaye
heeft één blad van een manuscript van
Sandeau bewaard, waaraan bloed van Dor
val kleeft. Ze had in een bui van wanhoop,
omdat Sandeau haar ontvluchtte, op zijn
kamer een bot vouwbeen zo hevig in haar
borst gestoken dat ze een wond opliep. Wij
mogen dit gebaar nu overdreven of ridi
cuul vinden, maar niet belachelijk is het
briefje dat Dorval op haar sterfbed de
rijk-getrouwde Sandeau liet bezorgen:
„Kom afscheid nemen". Hij kwam niet.
NADAT Marie het Théatre Francais ver
laten had, trad ze weer in de Porte Saint-
(Zie verder pagina 5)
Boven Grindelwald maakte meneer of
mevrouw De Clercq (dat stond er niet bij)
deze geslaagde prent voor onze vakantie
fotowedstrijd, die een plaats in deze
kolommen waard is.
EEN WEEKEINDE in Antwerpen overgeleverde techniek, terwijl hem als
doel voor ogen stond een directe expressie
van de Russische volksziel, vrij van wat
een cultuur van eeuwen geleidelijk opge
bouwd had aan bepaalde vormen van
en de populaire opera „Lucia van Lam- struktuur en thematische ontwikkeling. De
mermoor" van Donizetti, twee werken X°,'£ei?£e. anekc*ote is typerend voor deze
te horen en te zien, die gelet op hun
schonk mij de gelegenheid in de Ko
ninklijke Vlaamse Opera behalve een
ballet op Mozarts Kleine Nachtmuziek"
instelling.
zeldzame verschijning in het speelplan
de reis naar de Scheldestad dubbel en
dwars waard waren, namelijk „Iris"
Het gebeurde eens dat Moussorgsky in
gezelschap van zijn vrienden voor de piano
ging zitten, een partituur van een symfonie
tt 7 van Schumann opensloeg en deze muziek
Pietio Mascagni en „Khovanstsjina tan j,epon te spelen. Na de expositie van de
van
Modert Moussorgsky.
BETREFFENDE „Iris" het énige werk
van de componist van „Cavalleria Rustica-
na" dat na dit succesrijke jeugdwerk niet
volkomen mislukt is gold hoofdzakelijk
het belang van de kennismaking met een
nogal veel besproken werk. De zwanezang
van Moussorgsky echter loonde de moeite
van een artistieke pelgrimage volkomen
thema's hield hij op, deed de piano dicht
en zei laconiek: „en nu begint de door
werking". Dit belangrijkste deel van de
compositie, de kunstige ontwikkeling van
het geëxposeerde materiaal, interesseerde
hem niet. Dat was cultuur en hij had
slechts belangstelling voor de natuurlijke
gegevens.
KOPPIG heeft hij met zichzelf geworsteld
Moussorgsky door Raoul Dufy
De Koninklijke Vlaamse Opera opende om zonder scholastieke regels van harmo-
dit jaar met „khovanstsjina" haar seizoen, nie en contrapunt uitdrukking te kunnen
Verleden jaar was zij haar campagne met geven aan wat hem als ideaal voorstond.
„Boris Godounov" begonnen. Beide wer- Zo bleef hij in de ogen van zijn tijdgenoten
ken van Moussorgsky komen sinds jaren een dilettant. Toch is achteraf gebleken dat
sporadisch op het speelplan van de K.V.O. juist de onhandigheden van zijn schrijf-
voor en elke herneming kan als een daad wijze de kracht van zijn muzikale persoon
van betekenis gelden. Deze jongste werd lijkheid uitmaakten en dat zijn natuur vin
bovendien treffend geaccentueerd door een dingrijk genoeg was om zich een eigen stijl
bezetting van eerste krachten, waaronder te scheppen. Hij was en is gebleven een
ROMAMTI^fHF AFTRIFF vermaarde dramatische mezzo-sopraan stuk natuurkracht, naar eigen wetten func-
VVvlVlzVl 11JU11L r\\s I l\lv--J_7 Mina Bolotine, de heldentenor M. Vercam- tionerend. Uiteraard kwam hij in botsing
men, de bariton Armand Reynaerts en de met de praktijk en zonder de hulp van
bas Edward de Decker, naast welk promi- handige vrienden zouden zijn beide grote
nenten de sopraan Godelieve van den operacomposities: „Boris Godoenov" en
Broeck, de tenoren Frans Meesters en Si- „Khovanstsjina" het lange leven niet ge-
mon van Trirum (een Rotterdammer) plus kend hebben dat zij genieten. Het was
nog anderen een zeer goed figuuur sloegen, vooral te danken aan Rimsky Korsakov dat
Waaruit weer eens bleek, dat de K.V.O. zij pasklaar en aanvaardbaar werden ge-
met eigen krachten op een voornaam plan maakt. En toch is door diens bewerking
(Vervolg van pagina 4)
Martin op in het beroemde stuk „Marie-
Jeanne, la femme du peuple". Spoedig
vond ze er geen emplooi meer en ging
Frankrijk en ook het buitenland bereizen.
In die tijd waren zulke toneelreizen af
mattend, vooraf! wanneer men niet over de
middelen beschikte om dit in eigen rijtuig
te doen. Geld was nodig. Op een van die
reizen vatte de zich als verlaten vrouw
beschouwende actrice vriendschap op voor
een jong acteur, René Luguet, die latei-
met haar jongste dochter Caroline trouwde.
Dorval wijdde zich nu geheel aan de wel
stand van dit gezin. Hun zoontje Georges,
haar kleinkind, had ze lief als een moeder
haar enig kind. Ze beschouwde hem als
een kind en een volwassene, als een speel
makkertje en een vertrouweling. Op vijf
jarige leeftijd kreeg het kind hersenvlies
ontsteking en stierf. Van deze slag her
stelde Marie Dorval, de vijftigjarige groot
moeder, niet meer. Ze verloor gedurende
drie maanden haar verstand, richtte in het
huis een kapel op voor de dode en bleef
met hem praten. Toen de nood drong en
haar geest zich langzamerhand herstelde,
ging ze weer op tournée. In iedere stad,
die ze aandeed, liep ze naar het kerkhof
om op het graf van een haar onbekend
kind te bidden. Nog geen jaar na Georges'
dood moest ze in Caen gastvoorstellingen
geven. Haar schoonzoon was haar vooruit
gereisd. Toen de vrouw uit de diligence
stapte, merkte Luguet dat Marie sterven
de was. Ze gaf order de aanplakbiljetten,
die haar komst vermeldden, van de mu
ren te scheuren en vroeg om een priester.
In het hotel wilde ze niet blijven. Ze ver
langde een lege, witgekalkte kamer met
niets erin dan een bed, een tafel en een
kruis. Haar verblijf daar duurde vijf we
ken. Luguet verzorgde haar, kookte, sliep
op een stoel. Aan zijn vrouw schreef hij,
dat de voorstellingen goed verliepen. On
derwijl werden de laatste sieraden van
Dorval naar de lommerd gebracht.
Op 16 mei. de eerste sterfdag van haar
kleinkind, eiste Marie dat men haar naar
Parijs zou brengen. Luguet legde haar neer
in het afgeschotdh deel van de diligence.
Midden in de nacht brak er onweer los. De
wagen sloeg om. In zijn armen moest
Luguet de zieke actrice onder een boom
dragen om haar wat beschutting te 'doen
vinden. In Parijs aangekomen liet de ster
vende dus Sandeau, de meest geliefde min
naar die echter niet kwam, ontbieden. Ook
Durnas, haar oude vriend. Deze kwam.
Even nog nam Marie de hand van Luguet,
bracht die naar het gezicht en zei: „René.
sublime" haar schoonzoon priizend voor
zijn gedrag. Zo stierf ze 28 mei 1849. Om te
voorkomen dat ze van de armen werd be
graven moest de Comédie Frangaise, onder
aandrang van Victor Hugo, een benefiet
voorstelling geven. Tenslotte werd Marie
Dorval op het Cimetière Montmartre be
graven. Haar door haarzelf gekozen graf
schrift luidt: „Marie Dorval, morte de
chagrin" (Marie Dorval, door verdriet ge
storven).
Het kerkhof had altijd veel voor de ro
mantische actrice betekend. Tijdens haar
beroepsleven bezocht ze kerkhoven en
verdiepte zich in de dood. In Brussel bij
voorbeeld bezocht ze graag het graf van
La Malibran, de beroemde jonggestorven
zangeres der romantiek. Mevrouw Mau
rois, die Dorval bewondert, merkt op dat
ze eigenschappen had die aan het terrein
van de psychoanalyse raken: „haar be-
hoefte om pijnlijke plekken („les points
men nu de tijd er eenmaal rijp voor is
graag weergegeven zou willen horen
naar de oorspronkelijke bedoeling die uit
vermag te werken en bovendien ook geen Veel karakteristieks verloren gegaan, dat
beroep behoeft te doen op gasterende diri
genten en regisseurs.
Een confrontatie met Moussorgsky bete
kent contact zoeken met de Russische de compositieschetsen, die ondertussen in
het licht gegeven zijn,
na te gaan is. Het is
mij in de „Khovans-
tjina (bewerking Rims
ky Korsakov) vaak op
gevallen, dat een al
te gladde harmonisatie
aan Moussorgsky's me
lodieën hun persoonlijk
karakter ontneemt en
tot iets dat van iedereen
zijn behalve van Mous-
En toch zou er van de
hele „Khoyanstjina" niets terecht zijn
gekomen zonder het ingrijpen van een
practicus. Want wat Moussorgsky van dit
werk naliet, was tenslotte stukwerk, dat
geordend en gedeeltelijk geïnstrumenteerd
kent contact zoeken
met de Russische volks
aard, gekenmerkt zo
wel door Tartaarse in
vloeden van barbaarse
ruwheid als van vre
dige lyrische bezinning
en smaak voor het
kleurige en pittoreske,
doch vooral ook door
mystieke verbeelding
moedigheid. Niet geheel ten onrechte is
Moussorgsky wel eens de Dostojevsky der
muziek genoemd. Heel zijn leven en stre
ven waren een innerlijk verzet tegen
vreemde invloeden en dientengevolge een
eerlijke en openhartige strijd voor erken
ning van het eigen wezen. Het mag waar
en slaafse dee-
ze vervormt
zou kunnen
sorgsky zelf.
zijn, dat hij medestrijders vond in de ka- moest worden en waaraan de slotscène nog
meraden van de Groep der Vijf, waarvan
hij deel uitmaakte en dat meer westers ge-
oriënteerden, zoals onder meer Tsjaikofsky,
ook hun oorsprong niet geheel verloochen
ontbrak. Het is een smartekind geweest
dat de componist jaren heeft bezig gehou
den en waarmee hij niet tot klaarheid
kwam, ook al omdat armoe, ziekte en
den en in hun werk vaak karakteristieke verslaafdheid aan de drank hem geestelijk
elementen van de Russische folklore aan
wendden. Doch zelfs de meest verknochte
vrienden gingen volgens Moussorgsky niet
ver genoeg en gaven nog te veel toe aan de
nederdrukten. Hij was er in 1873 mee be
gonnen. Toen hij in 1881 overleed, vond
men slechts schetsen van het werk.
Hij had met „Khovanstsjina" bedoeld de
(Iy4b)
(Uit „A Century of Punch")
névralgiques") te prikkelen, om haar won
den steeds weer te infecteren, vormen een
onbewust masochisme". Ja, maar ze stond
daarin niet alleen. Vele romantici hadden
deze neiging, van Musset tot Marceline
Desbordes-Valmore.
Dit is nu het eigenaardige van de tijd
geest. Deze moedigde de cultus van het ver
driet aan en maakte deZe niet belachelijk.
Wanneer een vrouw als Dorval in een an
dere tijd had geleefd, zou ze haar verdriet
hebben moeten onderdrukken inplaats van
het een dramatische vorm te geven. Ze
ware hierdoor óf nog ongelukkiger gewor
den óf door het veto van de tijdgeest ver
hinderd haar gevoelens buiten hun natuur
lijke bedding op te stuwen.
BIJNA alle grote romantici hebben be
wonderende woorden over hun actrice na
gelaten. En wat de vrouw Marie Dorval
betreft? Jules Sandeau heeft heel onkies
zijn oude minnares in een roman (onder de
naam Mirabelle) belachelijk gemaakt. Maar
de getuigenissen van Victor Hugo's vrouw
Adèle, van George Sand en van Dumas be
waren voor ons de herinnering aan een
menselijke vrouw. George Sand schreef op
20 mei 1849 aan haar zoon Maurice, dus
even na de dood van Marie: „Ik heb over
de dood van die arme mevrouw Dorval
veel verdriet. Onze schandelijke maat
schappij en ondankbare en verdorven men
sen hebben de stormen van haar leven
verwekt. Maar God had haar hart ge
maakt en dat is mild gebleven, vurig,
naïef als van een kind. Altijd is ze het
slachtoffer, de slaaf, de prooi geworden
van hén aan wie ze zich wijdde. Voor haar
was de liefde geen werktuig om fortuin te
maken. Ze heeft zich van alles ontdaan
en zich doodgezwoegd voor haar vrienden.
Ze is de beste, de intelligentste en de on
gelukkigste vrouw geweest. Gode zij dank,
er bestaat een ander leven dan dit".
In deze brief reageert George Sand, een
romantisch denkende en voelende vrouw,
die echter praktisch inzicht had en zich
verdedigen kon, op deze pure tijdsfiguur,
Marie Dorval.
politieke toestanden tijdens de onrustige
jaren van de minderjarigheid van Tsaar
Peter de Grote te typeren en deze in de
vorm van een opera als een spiegel aan
zijn landgenoten voor te houden. Hij begon
zonder uitgewerkt libretto en ik citeer
uit een studie die Calovcoressi aan de
„Khovanstsjina" wijdde „liet zichzelf
langzamerhand meeslepen door het grote
aantal détails en het rijke feitenmateriaal,
dat hij in de kronieken over die periode
vond. Zo verloor hij alle gevoel voor pro
portie uit het oog en zag hij de meest
elementaire eisen van structuur over het
hoofd. Tenslotte was hij genoodzaakt veel
van wat hij geschreven had te compileren
of weg te laten en de uitwerking van be
paalde scènes, welke hij oorspronkelijk
wilde opnemen en die de logica van de
reeks gebeurtenissen duidelijker gemaakt
zouden hebben, op te geven. Er bleven
gapingen in de handeling en het lukte hem
niet voor het laatste bedrijf een bevredi
gende vorm te vinden.
En toch is de uitwerking van dit onvol
tooide men kan ook zeggen: onvol
maakte werk, bij een sterk geladen in
terpretatie buitengewoon groot. Men neemt
dan het onduidelijk verloop van het drama
voor wat het is, om zich geboeid over te
geven aan de raak geschetste situaties en
beelden, die in bonte afwisseling contras
terend elkaar opvolgen. Het komt dan ook
wel eens voor, dat men stuit op al te sim
pele, naieve dingen, die door een van zijn
sympathiekste beoordelaars als tekenen
van vermoeidheid en onmacht vergoelijkt
werden. Maar te sterker werkt daarnaast
zijn geniale humor, waar hij de uitspattin
gen van een dronken legerbende schetst.
Als sterk contrast staan ook tegenover el
kaar de taferelen die doorademd zijn van
een mystiek religieuze geest en de scènes
waaruit een barbaarse hartstocht spreekt.
In 'n prachtige aria horen wij de wanhopige
kreet: „O heilig land, gij zijt nog lang niet
gezuiverd van de roest van het Tartaren-
dom".
Elders klinkt het sarcastisch: „Zijn dat
nog mensen? Neen, het zijn monsters die
door bloed waden en iemand zonder reden
het hoofd afslaan. Ze doen dat zogezegd
om de orde te handhaven!" Een hoogtepunt
van dramatische uitdrukking, bewijzend
welke sterke natuurlijke gaven Mous
sorgsky als operacomponist bezat.
Uit dit alles blijkt, dat Moussorgsky de
taak van de opera niet wenste te zien als
een aangename verpozing, als een object
voor virtuoze keelmanifestaties a la bel
canto, maar als een „document humain",
waarin men zich spiegelen kon. En zo is
„Khovanstisjina" ondanks de verbrokkelde
structuur, de inzinkingen en de naar de
eisen der praktijk gewijzigde en aangevul
de vorm, een psychologisch monument ge
bleven, een zeldzaam kunstwerk dat diep
naar de realiteit peilt.
Jos. de Klerk
Al zes jaar lang heeft een fabriek in
Darlaston in Engeland, een van zijn werk
plaatsen uitsluitend bemand met gepensio
neerden. De gemiddelde leeftijd van de
tweeëntwintig mannen in deze werkplaats
is 76 jaar en 4 maanden. Twee van de man
nen, die kortgeleden ontslag namen, waren
88 en 82 jaar. De werkplaats is een onaf
hankelijke afdeling, waar onderdelen voor
wasmachines, vliegtuigen en krukjes en op
vouwbare trapleren worden gemaakt. De
werkplaats werd ingesteld als een experi
ment om werk te verschaffen aan gepensio
neerden, die niet stil wilden zitten. De
mannen werken in hun eigen tempo en
kunnen rusten wanneer zij hieraan be
hoefte voelen. Aanvankelijk meende men,
dat velen regelmatig absent zouden zijn,
maar het is gebleken, dat dit de vergelij
king met gewone fabrieken zeer gunstig
doorstaat.
(Uit „A Century of Punch
