Muziekinstrumenten die de geboorte van de
tachtigjarige oorlog begeleidden
Wenken
voor
de jeugd
tussen tien en twintig
Wekelijks toegevoegd aan alle edities van
Haarlems Dagblad-Oprechte Hdarlemsche Courant
en IJ muider Courant
WIJ LEZEN IN HAARLEM'S historieboeken, dat in het
begin van de Zeventiende eeuw het klooster der
Nonnen bij de Zijl (ter plaatse waar nu aan de Zijl
straat het postkantoor te vinden is) bewoond werd
door de Palz-gravin Amelia, hertogin van Beieren,
Vrouwe en Douarière van Brederode. Dit klooster,
gesticht in 1408, waarvan het sierlijke torentje een
vriendelijke noot in het silhouet van het Haarlems
stadsbeeld betekende, is, na het wijzigen van de
wet in 1587, stadseigendom geworden en ingericht
tot verblijf en hofhouding van de hoge gasten. De
feiten die daartoe geleid hadden behoren tot de
vaderlandse geschiedenis, maar zij brengen ons,
langs een grote omweg vol verwikkelingen en
hachelijke situaties, op het terrein der muziek, name-
U1TGANGSPUNT van het. hier be
handelde, geval is de muziek- en instru-
mentcnverzameling van vrijheer Hen
drik van Brederode, zoals deze ter con
fiscatie geïnventariseerd werd op zijn
slot te Vianen in 1567, toen hij, berooid
en opgejaagd door de Spaanse troepen,
met zijn gemalin Amelia van Nieutve-
naet, naar het land van Kleef de wijk
nam, waar hij het jaar daarop overleed.
Deze collectie muziekinstrumenten
enig in haar soort en omvang zou ons
wellicht onbekend gebleven zijn, indien M
de inventarisatie der inbeslagname haar
niet documentair vastgelegd had, in
plaats van het lot te ondergaan van zo
vele belangrijke inboedels, die onopge
merkt verdwenen, zonder enig spoor van
hun bestaan achter te laten.
WAAR HET instrumentarium van de
muzieklievende bewoners van het hoge
huis te Vianen gebleven is, weet niemand
te zeggen; het „opgeruimd staat netjes"
gold in die tijd niet minder en wel
licht nog sterker dan nu. Maar wij
Hendrik van Brederode
lijk op dat van het instrumentarium van de huis- en
veldmuziek der hoge adellijke heren, om en tijdens
de tachtigjarige oorlog. De documentatie betreffen
de muzikale aangelegenheden uit een ver verleden
is in Holland doorgaans te schaars, dan dat het niet
de moeite waard zou zijn een toevallige vondst op
dit gebied te illustreren met historisch feitenmate
riaal, dat er slechts zijdelings mee verband houdt,
maar er tenslotte toch een bijzondere waarde aan
verleent. Wij begeven ons daarbij niet op het drijf
zand der romantische verbeelding, die zo vaak
hoewel niet zonder verdienste onze cultuur
geschiedenis heeft beheerst, maar knopen reële
feiten aan elkaar tot een alleszins geloofwaardig
geheel.
pijpen". Er is zelfs sprake van „een dub
bel accoordt van dertig houtpijpen daer
van een basse gebreckt". Maar „op 't ver-
treck van zijn Heere van Brederodes ca-
p mer" vond men „Een basconter van een
'fi chantpijpe", waarschijnlijk de basfluit die
M behoorde tot de fluit-orkest-bezetting hier-
boven genoemd. Vermoedelijk zijn de drie
f zinken, die op de lijst genoemd worden,
ook tot een zogenaamd „accoordt" te re
kenen. De vermelding van „twee instru
menten in de manicre van blaesbaleken"
wekt het vermoeden dat dit middeleeuwse
draagbare orgels portatiefs betrof. Men
zou ook kunnen denken aan doedelzakken,
doch deze staan duidelijk aangegeven on
der de naam „Luyrofte zackpijp", maar
een tussenvorm, die het midden houdt
tussen doedelzak en primitief orgel, is ook
mogelijk.
Bepaald om dienst te doen in leger zijn
een vijftal tambourspijpon. waarbij ook de
tromstokken vermeld stonden, dus fluitjes
met de linkerhand te bespelen, terwijl met
j de rechter de trom geroerd werd.
Doch benevens een rijke verzameling
instrumenten, werden op Batenstein te Vi
anen ook gevonden „Thien geschreven mu-
sucyboecke". tabulaturen, enzovoorts gevon
den. En in de bibliotheek, met vooral Fran
se boeken (ondermeer ook „Les Gaumes")
trof men ook aan „Een salmboeck in
Duytsch", heel waarschijnlijk de „Souter-
liedekens", wellicht de driestemmige zet
tingen van Clemens von Papa.
Geuzenpenning met portret van
Brederode.
Brussel aangeboden werd, te midden van
die cromhoorns, violen, clavecimbels, doe
delzakken en blaaspijpen allerhande, op
gesteld werd.
DE VADERLANDSE GESCHIEDENIS
vertelt de rest: hoe Brederode en Lode-
wijk van Nassau met groot gevolg te
Brussel arriveerden, hoe door Willem van
Oranje's invloed hun verzoekschrift in
enigszins gematigder termen geredigeerd wijn sprenkelde en als in ceremonieel de-
werd, hoe Brederode de edelen bij elkaar clameerde:
riep in het paleis van Kuilenburg om zich >Par le sel< par le pain> par besace>
onder ede te verbinden en hoe op de be- L(?s guenx ne changeront quoy q'on passé"
ruchte vijfde april 1566 de plechtige stoet (Bij zout bjj brood en bedeltas de geuzen.
der edelen door Brussel trok, op weg naar hUjJt wat ,üj was
het stadhouderlijk paleis, waar de heer
van Vianen, alvorens het verzoekschrift te
overhandigen van de geschrokken hertogin g^ln ëen7o<Taa"waaXwe'rkte' ais een reads'in 1559 hoofd^lworden^n een"ben
van Paima, het wooid van Bailaymont macjjtjge slagzin en men kan zeggen dat de van ordonantie en zijn ervaringen op
opving: n'ayez pas peur, madame, ce ne met deze betiteling de 0mwentelaars de
sont que des gueux (wees niet bevreesd, 5arricaden betrokken.
Het Zijlklootfer te Haarlem waar de
weduwe van Hendrik van Brederode
haar laatste levensdagen sleet.
gewezen man om huurtroepen te ronselen
en het verzet te organiseren. Aan het hof
DE NAAM „GEUS" door alle aanwezi- van Karei V als page opgeleid, was hij
mevrouw, het zijn slechts schooiers".
Een historisch woord was geboren en
Brederode aanvaardde het als een ere
titel, toen hij daarna op het wilde feest
gelag in het huis van Kuilenburg, bedel
zak en nap in de hand hield, zout in de
Kasteel Batenstein te Vianen
krijgsgebied werden door Oranje en de
verbondenen graag benut. Men vindt hem
In hetzelfde jaar 1566 zong men reeds steeds op de brandpunten van de verzets-
het eerste geuzenliedje:
Slaet opten trommele van dirredomdijne
organisatie, geruime tijd alzo te Antwer
pen, ten laatste ook te Amsterdam, waar
hij op de duur berooid vandaan moest met
Slaet opten trommele van dirredomdom, zijn leger< dat hij genoodzaakt was te ont-
Vive le geus is nu di loes.
Of sindsdien Brederode nog vaak tus
sen zijn instrumentenverzameling heeft
HET HELE GEVAL hier vermeld stijgt
aan betekenis, wanneer wij ons inden
ken, dat in die grote zaal van Bredero-
hagen kon scheppen in het tere geluid van
zijn cembalen of in de stille poëtische klank
weten dan toch dat het er geweest is en van een vedel. Maar dan was er ook nog
waaruit het bestond en kunnen er de ge- de slotvrouwe Amalia, die wellicht de wil-
volgtrekking uit opmaken, dat achter de de roes van haar tamelijk verruwde ech- v. non
norse burchtmuren in de Nederlandse ge- teling afkoelde met kalmerend snarenspel, des ^ot te ianen> «aar de mstrumen-
westen de zegen der muziekcultuur een wanneer hij tussen de bedrijven door van tencollect.e de wanden vers.erde de
niet te onderschatten rol gespeeld heeft, zijn politieke missies en legerorganisaties f^EShiffen^KeLml^wSdendie
Want al kon die verzameling ten huize van ter. bate van de opstand, luttele uren op «?he beslissingen genomen "e.den, die
de Brederodes gelden als een bijzonder ge- zijn burcht van Vianen kwam doorbren-
val. Zit laat toch ook niet na hetvermoe- gen. xekïï dat h profecï van het bSalde
den te wekken dat zulks bij de oud-adel- HET is ECHTER niet uitgesloten dat de verzoekschrift der edelen, dat door Bre-
hjke geslachten geen zeldzaamheid zal ge jnstrumentenverzameling van Hendrik van derode, in naam van de verbondenen aan
weest zijn, daar de zo royaal beoefende Brederode voor een gedeelte familiebezit de landvoogdes Margaretha van Parma te
muziekpraktijk der vorstelijke en kerkelij- was van yorige generaties van zijn stam-
ke kapellen in die tijd (15e en 16eeeuw) huig Moeten wij dan in de eerste laats
stimulerend moest werken op het dilettan- denken
aan de bewoners van het slot bij
tisme, instrumentaal zowel als vocaal, van Santpoorti dat in 1426 do0r de Haarlemse
de heersende en leidende standen. Boven- Kabeljauwen verwoest werd? Het zou een
dien, hoe had de muziekcultuur m de wat stoute veronderstelling zijn. Trou-
Bourgondische landen een zo dominerende wens de hoekse heren van Brederode had
hoogte kunnen bereiken, dat deze periode den reeds twaaJf jaar tevoren dit stam_
van haast twee eeuwen in de historie aan- huis van het geslacht ontruimd. Walraven
gegeven wordt als het „tijdvak der Ne- Vgn Brederode had door zijn huwelijk met
derlanders", indien ze geen weerklank en de erfdochter van Vianen en Ameiden het
daadwerkelijke belangstelling gevonden sjQt Batenstein en de heerlijkheid aldaar
had bij de bevolking van die gewesten. verworven. Maar dan is ook te denken
Maar wie zou het achter de lang niet aan yorige gesiachten die daar geresi-
zachtzinnige agitator van de opstand te- deerd hadden, aan de Lalaings bijvoor
gen Spanje gezocht hebben, dat hij be- beeld en ten slotte ook aan de voorzaten
nevens twee clavecimbels in de zaal waar yan de si0tvrouwe Amalia van Nieuwe-
aan de wand tegen twee „tapeten onge- naar
veer honderd muziekinstrumenten opge- De aard yan de verzameling wijst in
hangen of geplaatst waren nog een cla- jeder geval meer op een toevallige cumu-
vecimbel in een particulier vertrek bezat latie< dan systematische groepering,
en dat in zijn huiskamer bovendien nog Dit geldt uiteraard niet voor de twee aan-
een viole en een basconter gevonden wezige gitaren (giternes) of de zeven lui-
werden! Zoals Hendrik van Brederode uit t want jn de boUw dezer instrumenten
de vaderlandse geschiedenis voor ons op- is variatie genoeg. Maar dat er twee keer
rijst als onverschrokken aanvoerder van een volledige familiegroep van vier krom-
huurbenden, geschapen als t ware om de hoorns vermeldt wordt, doet daar onder
donder van kanonnen als de hem liefste meer wej aan denken,
muziek in de oren te horen klinken, is het
al moeilijk aan te nemen, dat hij tevens be- OPVALLEND ZIJN in de collectie der
gelijke groeperingen, die dan bijvoorbeeld
aangegeven zijn als: „Een accoordt van
Het hof van Kuilenburg te Brussel. vijff violen" of „Een accoordt van vijff
slaan. Vianen zag hij niet meer terug;
zijn burcht werd door Megen bezet terwijl
hij met zijn vrouw over de oostergrens een
-J.. jveilig heenkomen zocht, waar hij te
vertoefd, is te betwijfelen. Hij was de aan- Recklinghausen overleed, nog vóór hem
de tijding kon bereiken, dat de bloedraad
hem ter dood veroordeeld had.
En dan heeft het lot het zo gewild, dat
zijn weduwe, onder de titel van Palz-
gravinne vom Beieren, op rijpere leeftijd
gastvrij onderdak vond in het Zijlkloos
ter te Haarlem. Heeft de trek naar Ken-
nemerland, de streek waar de Bredero
des oorspronkelijk thuis hoorden, haar dit
verblijf doen kiezen?
Met deze vraag is mijn verhaal rond.
Ik geef toe dat de geconfiskeerde muziek
instrumenten er benauwd tussen gewron
gen zitten. Kon ik nu ook nog maar naar
waarheid vertellen dat de Douarière van
Brederode haar dagen sleet met het zin
gen van „Vive le geus is nu de leus"
onder de eertijds gewijde gewelven van
het Zijlklooster, terwijl ze zichzelf op spi
net of luit begeleidde, dan zou het voor
belletrie kunnen doorgaan. Maar daar weet
ik niets van, en bepaal mij dus wijselijk
tot wat historisch in de haak is.
Jos. de Klerk
(Van onze medische
medewerker)
HET IS INTERESSANT om
in de jaren tussen tien en
twintig te komen. Met iedere
verjaardag zien de kinderen
verheugd de tijd tegemoet, dat
zij volwassen zullen zijn. Hoe
wel de jeugd meestal mooi en
zonnig is, hoopt ieder kind
toch nog interessanter tijden
te beleven, zodra het de jaren
tussen tien en twintig bereikt
heeft. Is het eindelijk zover
en is de jonge mens blij met
deze vooruitgang, dan stelt hij
gelijk vast, dat met deze
vreugde ook verschillende
problemen verbonden zijn.
Wat voelt het jonge meisje
dat groter is dan de even oude
jongen? Hoe is het een jon
gen te moede, die schijnbaar
slechts langzaam volwassen
wordt en wiens stem zich nog
niet veranderd heeft? Hoe
komt het, dat een jongere,
hoewel hij zich moeite geeft
zich goed te gedragen, toch
over het vloerkleed struikelt
en ergens een bloemenvaas
omgooit? Bij menig meisje
vertonen de vrouwelijke vor
men zich reeds met elf jaar,
bij anderen daarentegen zijn
ze met dertien of veertien
jaar nog weinig ontwikkeld.
Zal het zich langzaam ontwik
kelende meisje even vrouwe
lijk worden als haar vriendin,
die zich vroeger ontwikkelt?
Wat kan een jongere doen
tegen puistjes in het gezicht?
Zullen deze later verdwijnen
of zal hij later steeds een ver
ontreinigde huid hebben?
DIT ZIJN ENIGE van de
problemen waarmee een jon
gere zich bezig houdt. Daar
is dan in de eerste plaats het
groter worden. Voor een jon
gere komt vroeg of laat de
tijd, dat hij in lengte toeneemt.
Binnen enkele maanden groeit
hij verscheidene centimeters
en wordt van kind volwasse
ne. Het lichaam heeft in deze
jaren veel voedsel nodig, der
halve is een jongere bijna al
tijd hongerig. De stem van de
jongen wordt diep en vol. Het
meisje begint meer en meer
op een jonge vrouw te lijken.
Dit stadium van het vlugge
opgroeien valt niet voor alle
jongeren op dezelfde leeftijd.
Het leven zou eentonig zijn,
wanneer wij allen volgens
hetzelfde schema groot wer
den. Menigeen begint reeds
met elf of twaalf jaar, bij an
deren daarentegen begint het
vlugge opgroeien pas met vijf
tien of zestien jaar.
de overige lichaamsdelen.
Het duurt voor een jongere
een zekere tijd, voordat hij er
aan gewend is, zijn armen en
benen met een zekere gratie
te bewegen. Omdat zijn nieu
we schoenen langer zijn dan
zijn oude, keert hij bij het
lopen de hoeken van het vloer
kleed om. Zijn handen en ar
men zijn plotseling langer,
zodat hij, voordat hij aan zijn
nieuwe maat denkt, een vaas
omstoot. Armen en benen zijn
niet de enige delen van het
lichaam van een jongere, die
Sommigen groeien snel, an
deren langzamer. In het alge
meen komen meisjes vroeger
in dit stadium dan jongens.
Het kan gebeuren, dat een
jonger zusje van een jongen
vlugger groter wordt dan hij.
Voor meisjes ligt de tijd van
de snelle groei ongeveer an
derhalf jaar eerder dan voor
jongens.
Het meisje, dat zo groot en
onbeholpen lijkt, kan er zeker
van zijn dat het door haar
kameraadjes spoedig wordt in
gehaald en dat deze gauw gro
ter zullen zijn dan zij. De jon
gen, die bang is dat hij een
dwerg zal blijven, moet maar
geduldig wachten en weten,
dat voor hem de snelle opgroei
eveneens zal komen, zelfs
wanneer die laat zal beginnen.
De jongen of het meisje waar
bij de tijd van de snelle groei
laat begint, wordt, tenslotte
precies zo mannelijk of vrou
welijk als zij, waarbij de ont
wikkeling zich op een vroeger
tijdstip voltrekt.
ONBEHOLPENHEID is een
onderdeel van het groeiproces.
Niet alle lichaamsdelen groei
en even snel. Het lijkt of ar
men, handen, benen en voe
ten veel vlugger groeien dan
snel groeien. Zijn klieren wor
den plotseling zeer actief. Ook
deze feiten behoren tot het
proces, die het kind tot man
of vrouw maakt. De klieren,
die onder de huid liggen, pro
duceren zweet en vet (talk).
Daarin ligt de ooi-zaak, dat de
jongere zo gemakkelijk met
puistjes te doen heeft. De
klieren in de huid van een
jong iemand worden zo actief,
dat de openingen waardoor
lijk door het slordig wassen
der huid. Een jongere moet
veel baden, zo mogelijk iedere
dag. Baad je met warm water
en gebruik veel zachte zeep.
Wrijf de hand krachtig met
washand en handdoek. Heb je
puistjes in het gezicht, was
deze dan drie maal per dag
met heet water. Druk een in
heet water gedrenkte waslap
zolang op het gezicht, tot deze
weer begint af te koelen.
Drenk de lap opnieuw in heet
water en druk haar uit op het
gezicht. Herhaal deze behan
deling gedurende vier tot vijf
minuten.
EEN JONGERE is dikwijls
geremd wanneer hij puistjes
in het gezicht heeft. Hij wil ze
zo spoedig mogelijk verwij de
ren. Hij is zelfs geneigd ze
uit te drukken, omdat hij ge
looft, dat ze op deze manier
vlugger verdwijnen. Maar dit
is juist het ergste wat hij in
dit geval kan doen. Want
daardoor wordt niet alleen het
gevaar voor infectie ver
hoogd, maar er kan zelfs heel
gemakkelijk een litteken blij
ven, wanneer het puistje beter
is. Het enige goede voorschrift
is: druk het puistje nooit uit.
Was het gezicht met heet wa-
zweet en talk ontwijken, ver
stopt kunnen raken. Geduren
de de tijd van deze verhoogde
activiteit van de klieren kun
nen de weefsels hieromheen
ontsteken.
Puistjes geven geen reden
tot bezorgdheid. Er bestaan
verschillende dingen, die een
jong mens kan doen om de
toestand van zijn huid te ver
beteren zodat hij weinig last
van deze puistjes heeft. In de
eerste plaats moet hij zijn
huid zeer schoon houden.
Puistjes ontstaan hoofdzake-
ter en dep het puistje met iets
alcohol, dit droogt de huid. Of
gebruik talkpoeder of sulfo-
dermpoeder, een zwavelbevat-
tende poeder om de huid te
drogen en nieuwe huid gezond
te laten groeien.
Een verkeerde voeding kan
ook puistjes doen ontstaan.
Spijzen, die veel vet be
vatten. allerlei zoetigheden
(suikerwaren gebak, cho
colade) verhogen de nei
ging tot een slechte huid. De
meeste jongeren deden beter
van zulke dingen afstand te
doen of er matig mee te zijn.
Het is voor jongemensen heel
normaal een goede eetlust te
hebben. Echter het is een
„teen-ager" moeilijker zijn
eetlust te bedwingen dan in
welke andere tijd van zijn
ontwikkeling ook. Derhalve
wordt het probleem van de
puistjes voor een jongere veel
moeilijker. Eet voldoende,
maar zorg voor gezonde kost
en vermijd de vette spijzen en
zoetigheden. Eet veel salade,
groente, vruchten en volko
renbrood.
JONGEREN ZIJN GRAAG
bezig. Zij hebben veel interes
sen en willen veel onderne
men. Hierin ligt een der be
langrijkste oorzaken, waarom
een jong mens zo spoedig moe
wordt; hij verbruikt zijn ener-
gievoorraad, omdat hij heel
veel belangen naloopt.
Voelt men zich moe, dan is
het precies alsof een batterij
ontladen is, dan moeten wij
ons de tijd gunnen haar weer
op te laden.
Hoe kan ik nu de energie
batterij van mijn lichaam op
laden? Het antwoord luidt:
met goede voeding en vol
doende slaap. Het lichaam
verzamelt gedurende de slaap
een voorraad energie. Wan
neer je het gevoel hebt, dat
het je ontbreekt aan energie,
dan heb je in werkelijkheid
meer slaap nodig. Een jonger
mens moet minstens iedere
nacht 8 a 10 uur slaap hebben.
Vee] mensen houden er niet
van, zoveel hijd met slaap te
verkwisten. Echter, wij win
nen met slaap feitelijk meer
tijd dan dat wij verliezen,
want de mens, die genoeg
slaap gehad heeft voelt zich
frisser dan die te weinig ge
slapen heeft, kan zich meer
veroorloven en heeft meer
vreugde in het leven. Dage
lijks flinke beweging maakt
dat een mens goed slapen kan,
om iedere morgen voorzien
van nieuwe energie te ont
waken.
