niet verwacht werd dat de huren de kosten zouden dek
ken (5). Niettemin was er een forse groei van het inwoner
tal: van 24000 in 1840, 28000 in 1858, 36000 in 1878 tot
52000 in 1891. Deze was niet zozeer het gevolg van de
toename van het geboorteoverschot, want dat bleef
voorlopig door de enorme kindersterfte constant en
laag, als wel van de komst van berooide landarbeiders en
industrie-arbeiders van elders. Anders dan in Delft en
Twente hebben Haarlemse fabrikanten zich nooit inge
zet voor de huisvesting van hun personeel.
Het is niet vreemd dat, terwijl de woningnood tot schrik
barende hoogte was gestegen, door anderen dan de
gemeente of de ondernemers het initiatief werd geno
men: 'De denkbeelden van de internationale arbeiders
beweging zoals besproken door eenige werklieden van
de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij te Haar
lem gaven aanleiding om op andere wijze, namelijk door
oprichting van woonbouwvereenigingen van, voor en
door de arbeiders, te trachten het lot te verbeteren van
de arbeider. Dit in plaats van een gewelddadige ordever
storing' (6).
In 1872 werd de eerste coöperatieve bouwvereniging
opgericht, 'Des Werkmans Vriend', die in 1873 de eerste
tien betaalbare woningen opleverde (7).Tot 1890 werden
toch niet meer dan 465 arbeiderswoningen door vijf
Haarlemse verenigingen gebouwd.
De verenigingsbouw van vóór 1900 vond in onsamen
hangend verband plaats buiten de Herensingel, ten zuid
oosten van de oude stad, de Leidsevaart, aan de westzij
de en in het Rozenprieel, in de bocht van het Zuider
Buiten Spaarne. Vooral tegen deze laatste wijk bracht de
'Vereeniging tot bevordering der Volksgezondheid' in
1882 reeds grote bezwaren in. De gemeente was bij dit
project betrokken en zorgde weliswaar voor de aanleg
van riolering en de bestrating, maar liet na de laaggele
gen grond op te hogen. In de slecht gefundeerde wonin
gen had men dan ook grote last van het regen-en grond
water. De winstmarges werden slechts ten koste van de
kwaliteit van de woningen gevonden en de bouwvoor
schriften werden, als gevolg van een gebrekkig gemeen
tebeleid, nauwelijks gerespecteerd.
Een ander inzicht in de mate van verantwoordelijkheid
voor de woningbouw en stadsuitbreiding groeide bij de
overheid slechts langzaam. Pas met de totstandkoming
van de Woningwet in 1901 werd de wettelijke mogelijk
heid gegeven om het commerciële bouwen aan banden
te leggen met gesanctioneerde minimumvoorwaarden.
15
