die nog twee boeken schreef waarin hij het niet langer alleen had over
'dieren en planten' maar ook over mensen. Mensen stamden af van la
gere soorten, dus hadden ze dieren als voorouders. Er was weliswaar
een 'missing link', een ontbrekende schakel tussen de dierlijke voorou
ders en eerste menselijke voorouders, maar de evolutietheorie liet wei
nig ruimte voor een andere visie. We stamden van de apen af. Geen
wonder dat onder orthodox-protestanten en katholieken de emoties
hoog opliepen. Naast een groep die al Darwins ideeën totaal afwees,
waren er ook mensen die poogden de evolutietheorie te verzoenen met
het christelijke geloof. Ook Haarlemmers mengden zich in het debat.
De hervormde predikant A.W. Bronsveld liet van zich horen via het in
protestantse kringen veel gelezen tijdschrift Stemmen voor waarheid en
vrede. Bronsveld riep zijn lezers op: 'laat ons blijven gelooven aan de
ontwikkeling, aan den voortgang van ons geslacht, en doen wij dat op
een andere wijze dan de voorstanders van de natuur-keus'.6)
Het is niet ondenkbaar dat de oplevende belangstelling voor Darwin
de Utrechtse uitgever Broese deed besluiten om in 1869 van de afleve
ringen van Het ontstaan der soorten die hij van Kruseman had gekocht,
een titeluitgave te maken. Een titeluitgave wil zeggen dat hij niets
veranderde aan de vertaling van Winkler, maar de delen ingenaaid ver
kocht met een eigen titelblad, dat vermeldde: tweede editie. Dat moe
ten dus bijna 400 exemplaren zijn geweest. Toch vloog dit standaard
werk van Darwin niet de winkel uit, want pas veertien jaar later, in
1883, bracht Broese een tweede, vermeerderde druk uit. In 1889 volgde
een grondige herziening van Winklers vertaling, nu uitgegeven in Nij
megen. De herziening was scrupuleus gedaan door H. Hartogh Heijs
van Zouteveen die zich veel beter hield aan de oorspronkelijke tekst
van Darwin. Deze uitgave werd snel gevolgd door weer een nieuwe in
1890. De opeenvolgende uitgaven weerspiegelen de groeiende belang
stelling voor Darwin, zeker nadat Winklers vertaling flink was opge
poetst door Hartogh Heijs van Zouteveen.
Darwin in het Haarlemse Leesmuseum
Interessant is dat we de Haarlemse belangstelling voor Darwin enigs
zins kunnen meten. Haarlem had in tweede helft van de negentiende
eeuw namelijk een Leesmuseum, een uitleenbibliotheek voor de elite,
zoals vooraanstaande wetenschappers, ondernemers, juristen, nota
rissen en welgestelde renteniers, en voor intellectuele middengroe-
JAARBOEK HAERLEM 2009
