formatie rijker: namen, misdaden, data, omstandigheden, allerlei zaken
worden er geleidelijk aan toegevoegd die onze kennis vermeerderen van
zowel de strafrechtspraktijk als de procedurele zaken. Samenvattend kan
men zeggen dat in de schoutsrekeningen alle straffen voorkomen waar
bij de scherprechter een rol speelt - doodstraffen, lijfstraffen en sommi
ge schandstraffen - en alle straffen waarbij een opgelegde boete aan de
schout, de graaf of beiden toekomt.30'
De derde bron, de vonnissen van de Haarlemse schepenbank, zou ei
genlijk de belangrijkste moeten zijn, maar heeft helaas het meest van
de tand des tijds te lijden gehad. Alleen van de periode 1432-1470 is het
al genoemde Register van vonnissen bewaard gebleven. De status van dit
register is niet helemaal duidelijk, want - anders dan Speet e.a. destijds
meenden toen ze de transcriptie ervan uitgaven - het zijn geen 'criminele
sententiënHet woord 'sententie' komt er niet in voor evenmin als 'crimi
neel', wel 'correxie' of 'vonnes'. Het begrip 'crimineel' had in deze eeuw,
naast de algemene, ook een specifieke betekenis gekregen die het tot ver
in de achttiende eeuw zou behouden, namelijk 'een doodstraf of lijfstraf
als gevolg hebbend'.31' Wat al deze 295 vonnissen en 32 willekeuren (be
loften aan het gerecht) met elkaar gemeen lijken te hebben, is dat er iets
moet worden onthouden en door registratie vastgelegd: een termijn van
verbanning, een bedevaartsdoel met getuigschrift, een zware (steen-)
boete die natuurlijk niet onmiddellijk betaald kan worden, en de altijd
zwaardere voorwaardelijke straffen die er aan gekoppeld waren.
Straffen in maten en soorten:
boeten, verbanningen en bedevaarten
Wat kunnen we nu uit dit heterogene en beschadigde materiaal deson
danks destilleren aan generalisaties om de strafrechtspraktijk te karakte
riseren? Om te beginnen is het opleggen van boeten in geld of in de vorm
van stenen-en-metselkalk verreweg de meest toegepaste sanctie. Dit is al
enigszins te verwachten als we de ruim 130 vermeldingen van geldelijke
sancties, ook inclusief herhalingen, in aanmerking nemen die in stads
recht en keurboeken zijn te vinden. In de keurboeken bevinden zich ook
de tientallen boeten die voor overtredingen in het economisch verkeer -
handel, brouwerij, laken- en linnenweverij, schoenmakerij enz. - konden
worden opgelegd.
In de oudste twee rekeningen van schout Nicolaes Hedding, lopende
van 22 september 1365 tot 6 december 1366, worden in totaal zo'n veertig
MAARTEN MÜLLER