Oude kaarten
Een kleine selectie van mooie, oude kaarten tonen onze omgeving zoals
die vanaf de zestiende eeuw werd uitgetekend. Bij het maken van deze
keuze woog voor de redactie de schoonheid van de afzonderlijke kaarten
én hun beschikbaarheid voor publicatie in dit tijdschrift zwaarder dan
enige hang naar volledigheid of aanspraak op wetenschappelijkheid.
Achteraf geven de kaarten een spreiding over de eeuwen te zien en
daarmee ook een verhelderende blik op de verschillende wijzen waarop
kaartenmakers onze regio in beeld hebben gebracht.
De stadsplattegronden van Jacob van Deventer uit de zes
tiende eeuw zijn unieke manuscriptkaarten die, wanneer
men ze vergelijkt met de oude stadskernen van nu, nog
steeds haarfijn blijken te kloppen. Van de overgrote meer
derheid van de Nederlandse steden is de stadsplattegrond
door Jacob van Deventer vervaardigd, de oudste die men
kan vinden. Het waren zogenoemde militaire kaarten, een
term die meer op zijn militaire opdrachtgevers slaat dan op
de kaarten zelf. Ook de kaart van Beeldsnijder is geboren uit
een opdracht van een 'militair': de hertog van Alva. Dit is
een belangrijke kaart, gedrukt in houtsnede in 1575 en la
Een landmeter in de 17e eeuw (uit: Geschiedenis van de kartografie van
Nederland, Prof. dr. ir. C. Koeman).
ter, in 1778, nagegraveerd. Het geeft de topografie weer
van de tijd vóór de droogmakerijen en de waterschapscarte-
ringen.
Want het waren niet alleen de generaals die kaarten lieten
maken. Begin zeventiende eeuw gaf het hoogheemraad
schap Rijnland opdracht aan Floris Balthasarsz. van Bercken-
rode om het waterschap uit te meten en te tekenen. Afge
beeld zijn een uitsnede van de grote kaart van Rijnland en
de drie detailtekeningen van onze regio. De kaarttekenaars
in de roerige tijd van de Tachtigjarige Oorlog, waren vaak
graveurs die aan de kost kwamen als 'oorlogsfotograaf en
schitterende gravures van oorlogstaferelen uitbrachten. In
vredestijd viel die vorm van broodwinning weg en waren
zij - noodgedwongen - in de gelegenheid om kaarten te te
kenen. De kaart van goudsmid Thomas Thomaszoon, die
eind zestiende eeuw een aantal malen burgemeester van
Haarlem was, werd getekend in 1590. Deze kaart lijkt voor
al bedoeld om fouten te corrigeren die vóór zijn tijd door
andere cartografen waren gemaakt.
Daarna was alras de beurt aan de commercie. Vanaf het be
gin van de achttiende eeuw publiceerde het bloeiende uit
geversbedrijf van familie Nicolaes Visscher te Amsterdam
een keur van atlassen, prenten en kaarten, waaronder de
hier getoonde 'Het baljuwschap van Kennemerland'. Een
eeuw later, bij Daniël Engelman, is de aandacht verschoven
naar de mooie landschappen, kastelen en buitens van ons
land. Deze landmeter en architect tekende in 1794 zeer
gedetailleerd de buitenstreken van Haarlem met daaronder
een verklarende lijst van de nummers bij hofsteden, bloe
misterijen en buitens. De laatste kaart, de zogeheten Kaart
van Nautz uit 1 837, is heel bekend bij hen die al langer
donateur van Ons Bloemendaal waren. In 1985 werd deze
kaart herdrukt door de toen jubilerende drukkerij Amicitia
en aan Ons Bloemendaal geschonken. Deze oningekleurde
kaarten (63 x 94 cm) zijn nog steeds voorhanden en te ver
krijgen bij het bestuur.
Kaart van Jacob van Deventer (ca. 1505-
1575). blz. 19.
Jacob van Deventer verrichtte zijn werkzaamheden in de tweede helft
van de zestiende eeuw. In opdracht van de gewestelijke staten, van
Karei V of van Philips II, heeft hij plattegronden gemaakt van onge
veer 250 steden in de Zeventien Provinciën (ongeveer het huidige
Nederland en België). Deze stadsplattegrond van Haarlem (omstreeks
1560) is in 1890 met de hand gekopieerd van de oerversie die zich
in Madrid bevindt.
Zijn levenswerk
De originele opdracht van Jacob van Deventer is niet be
waard gebleven, maar wel een bevelschrift van Philips uit
Ons Bloemendaal, 26e jaargang, nummer 1, lente 2002
13
