Wie was dominee Van den Bergh van Eysinga
in Santpoort?
\7an 1915 tot 1936 stond in Santpoort de zeergeleerde,
radicaal-vrijzinnige, deftige, maar niet adellijke do
minee dr. Gustaaf Adolf van den Bergh van Eysinga
(1874-1957). Hij was in de eerste plaats geleerde, maar
ook meelevend zielzorger. Wie intellectueel gesproken
openstond voor zijn ideeën, waardeerde hem hogelijk.
'VdBvE' was godsdiensthistoricus en in 1901 cum lau-
de gepromoveerd. Zijn ideeën hielden o.a. in dat hij de
Evangeliën niet toeschreef aan de evangelisten, die het
leven van Jezus van Nazareth als historisch persoon
hadden beschreven maar dat hij deze boeken beschouw
de als in de tweede eeuw na Christus geschreven allego
rieën.
Portret van dominee G.A. van den Bergh Eysinga door
schilder Simon de Heer (1855-1970)
Qnder invloed van de beroemde en beruchte professor
in de filosofie Bolland in Leiden ontwikkelde hij zijn
radicaal-vrij zinnige standpunten. Samen met zijn even
eens zeergeleerde vrouw dr. Jeanette (Nettie) Elias
maakte hij propaganda voor Bolland wiens grote ver
dienste is geweest dat hij de filosofie van Hegel in Ne
derland heeft verbreid. Anderzijds was Bolland een ab
soluut anti-democratische hater van alles wat rooms(ka-
tholiek) en sociaal-democratisch was. Bovendien was
hij een fel antisemiet en zo een wegbereider van het na-
tionaal-socialisme. VdBvE was minder controversieel
en hield zich het liefst bezig met wetenschappelijk on
derzoek; de historiciteit van Jezus bleef hem boeien en
leidde in 1935 tot zijn benoeming tot gewoon hoogle
raar in de geschiedenis der godsdiensten aan de univer
siteit van Amsterdam.
Tussen 1901 en 1915 had vdBvE in twee Brabantse ge
meentes gestaan. In 1904 had hij zich als privaatdocent
te Utrecht gevestigd.
"poen vdBvE aan het begin van de Eerste Wereldoorlog
in Santpoort werd beroepen, was het er nog 'buiten',
hoewel niet echt platteland, daarvoor was Haarlem te
dichtbij. Met de stoomtram was binnen een halfuur de
stad te bereiken. Met vrouw en twee dochters woonde
hij eerst aan de Hoofdstraat (thans 195-197), waar te
genwoordig de keukenzaak Rap is gevestigd, maar
waarvan nog wel te zien is, dat het pand uit oudere tij
den dateert. Sinds 1916 bewoonde de familie aan de
Burgemeester Enschedelaan 36 de toen nieuw gebouw
de pastorie.
P)e bevolking bestond uit boeren, tuinders, ambachts
lieden en een handjevol notabelen. Tussen de ver
schillende bevolkingsgroepen was er wel contact, maar
ook afstand. Hoe het minder geletterde deel der Sant
poorters de dominee ervaren heeft is niet bekend. Eén
intellectuele notabele echter, Henriëtte de Clercq-Te-
ding van Berkhout (1853-1938), hield in deze jaren een
dag/herinneringenboek bij en zo weten we iets meer. Zij
was wèg van dominee!
ginds enige jaren was ze weduwe en woonde in de villa
Zorgvrij aan de Wüstelaan (hier staat thans een bun
galow op no 92). Ze vermeldde - ook van andere domi
nees - tot aan de laatste pagina's van het dagboek, dat
eindigt in 1918, altijd de thema's en bijbelteksten waar
op een preek was gebaseerd.
'Ik hoop veel voor U te betekenen' sprak dominee bij
de intreepreek op 10 januari 1915. Een week later was
het thema I Corinthe 3, vs 22 en 23.: '...hetzij wereld,
leven of dood, hetzij heden of toekomst, het is alles het
uwe doch gij zijt Christus en Christus is van God',
preekte de dominee. Men dient zich er hierbij reken
schap van te geven, dat de Eerste Wereldoorlog sinds
enige maanden woedde en de toekomst ook voor het
neutrale Nederland er allerminst rooskleurig uitzag.
[n hoogdravende, maar toen gangbare bewoordingen
schreef Henriëtte hoe ze tot 'in het diepste van haar
ziel' werd geroerd, door 'zijn heerlijke preken'.Ook
haar intellectuele honger werd gestild door het bijwonen
van lezingen over Bijbelbeschouwing waar vdBvE zijn
theorieën uiteenzette. Samen met dominee en zijn
20
vrouw Nettie las ze stichtelijke boeken. Samen gingen
ze naar voordrachten van Bolland. Van dominee kreeg
ze ook teksten ter beoordeling Samen met Nettie was
ze actiefin de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht.
In de School voor Wijsbegeerte in Amersfoort speelde
het echtpaar vdBvE een belangrijke rol. Zij wisten uit
Santpoort diverse gemeenteleden, ook Henriëtte, ent
housiast te maken.
J7n toen brandde in de nacht van 26 op 27 februari 1916
de hervormde kerk uit 1840 geheel uit. Er restten
slechts vier kale muren. Met vele herinneringen gingen
ook talloze bijbels met familieaantekeningen verloren.
Mevrouw Wüste van Spaamberg stelde onmiddellijk de
bewaarschool als noodkerk ter beschikking. En weer
had dominee een passende tekst en wel over het bran
dende braambos, "t Was vol en plechtig'. Dankzij de
royale steun van J.Th Cremer van Duin en Kruidberg
stond er na ruim anderhalf jaar een nieuwe kerk. Archi
tecten van deze kerk in de zogenoemde archaïstische
(romaanse) stijl zijn Mulder en Van Asdonk, die ook de
ontwerpers zijn van de (voormalige) pastorie in neoclas
sicistische stijl op de hoek van de Burgemeester
Enschedélaan en Pastorieweg.
'Zullen wij blijken nu een nieuwe tempel waard te zijn?'
schreef Henriëtte toen. Dominee hoopte dat de gemeen
te zelf zou trachten een tempel van Gods geest te wor
den. Maar ook aan het uiterlijk werd gedacht, want bij
de nieuwe kerk hoorde ook een nieuwe toga, die domi
nee van zijn vrouw kreeg, die hem zo goed stond.'
yoch voelde Henriëtte goed aan, dat niet iedereen zijn
hoogdravende preken en manier van spreken kon
waarderen. Heel voorzichtig probeerde zij hem ervan te
overtuigen, dat zijn 'zalvende stem' bij deze en gene ir
ritatie opriep. Hij nam de hint ter harte en probeerde wat
vlotter te spreken, maar kwam tot de conclusie, dat voor
hemzelf hierdoor het preken 'verleidet' werd; in gewoon
Nederlands: het plezier was er dan af.
J-Jij kón ook eigenlijk niet anders dan zalvend spreken,
zelfs in het dagelijks leven. Het verhaal gaat, dat hij
last van slapeloosheid had en bij het krieken van de dag
gestoord werd door het kraaien van de haan van een
buurman. Teneinde raad stapte hij naar buurman toe en
vroeg hem op zijn eigen zalvende toon: 'Wilt gij dien
haan doden?'Of aldus geschiedde vermeldt de historie
niet.
Jet van Voorst Vader
Driehuis, juni 2005
Bronvermelding:
- J. Charité en A.J.C.M. Gabriëls (redBiografisch Woordenboek van Nederland, lemma Van Den Bergh Eysinga,
deel 4, p. 25 e.v., lemma Bolland, deel 2, p.44 e.v.
- D.C. de Clercq en H. van Voorst Vader-Duyckinck Sander (red.), Henriëtte de Clercq-Jkvr. Teding van Berkhout,
Herinneringen uit ons leven sinds ons huwelijk 1874-1918. Privéuitgave (2001)
- Jet van Voorst Vader-Duyckinck Sander, Henriëtte de Clecq-Teding van Berkhout, 1853-1938, een vooruitstre
vend regentes, in: Haerlem Jaarboek 2000, Haarlem 2001p. 148-189.
- Portret foto beschikbaar gesteld door mevrouw H. Meijer-de Heer.
21