Wie was dominee Van den Bergh van Eysinga in Santpoort? \7an 1915 tot 1936 stond in Santpoort de zeergeleerde, radicaal-vrijzinnige, deftige, maar niet adellijke do minee dr. Gustaaf Adolf van den Bergh van Eysinga (1874-1957). Hij was in de eerste plaats geleerde, maar ook meelevend zielzorger. Wie intellectueel gesproken openstond voor zijn ideeën, waardeerde hem hogelijk. 'VdBvE' was godsdiensthistoricus en in 1901 cum lau- de gepromoveerd. Zijn ideeën hielden o.a. in dat hij de Evangeliën niet toeschreef aan de evangelisten, die het leven van Jezus van Nazareth als historisch persoon hadden beschreven maar dat hij deze boeken beschouw de als in de tweede eeuw na Christus geschreven allego rieën. Portret van dominee G.A. van den Bergh Eysinga door schilder Simon de Heer (1855-1970) Qnder invloed van de beroemde en beruchte professor in de filosofie Bolland in Leiden ontwikkelde hij zijn radicaal-vrij zinnige standpunten. Samen met zijn even eens zeergeleerde vrouw dr. Jeanette (Nettie) Elias maakte hij propaganda voor Bolland wiens grote ver dienste is geweest dat hij de filosofie van Hegel in Ne derland heeft verbreid. Anderzijds was Bolland een ab soluut anti-democratische hater van alles wat rooms(ka- tholiek) en sociaal-democratisch was. Bovendien was hij een fel antisemiet en zo een wegbereider van het na- tionaal-socialisme. VdBvE was minder controversieel en hield zich het liefst bezig met wetenschappelijk on derzoek; de historiciteit van Jezus bleef hem boeien en leidde in 1935 tot zijn benoeming tot gewoon hoogle raar in de geschiedenis der godsdiensten aan de univer siteit van Amsterdam. Tussen 1901 en 1915 had vdBvE in twee Brabantse ge meentes gestaan. In 1904 had hij zich als privaatdocent te Utrecht gevestigd. "poen vdBvE aan het begin van de Eerste Wereldoorlog in Santpoort werd beroepen, was het er nog 'buiten', hoewel niet echt platteland, daarvoor was Haarlem te dichtbij. Met de stoomtram was binnen een halfuur de stad te bereiken. Met vrouw en twee dochters woonde hij eerst aan de Hoofdstraat (thans 195-197), waar te genwoordig de keukenzaak Rap is gevestigd, maar waarvan nog wel te zien is, dat het pand uit oudere tij den dateert. Sinds 1916 bewoonde de familie aan de Burgemeester Enschedelaan 36 de toen nieuw gebouw de pastorie. P)e bevolking bestond uit boeren, tuinders, ambachts lieden en een handjevol notabelen. Tussen de ver schillende bevolkingsgroepen was er wel contact, maar ook afstand. Hoe het minder geletterde deel der Sant poorters de dominee ervaren heeft is niet bekend. Eén intellectuele notabele echter, Henriëtte de Clercq-Te- ding van Berkhout (1853-1938), hield in deze jaren een dag/herinneringenboek bij en zo weten we iets meer. Zij was wèg van dominee! ginds enige jaren was ze weduwe en woonde in de villa Zorgvrij aan de Wüstelaan (hier staat thans een bun galow op no 92). Ze vermeldde - ook van andere domi nees - tot aan de laatste pagina's van het dagboek, dat eindigt in 1918, altijd de thema's en bijbelteksten waar op een preek was gebaseerd. 'Ik hoop veel voor U te betekenen' sprak dominee bij de intreepreek op 10 januari 1915. Een week later was het thema I Corinthe 3, vs 22 en 23.: '...hetzij wereld, leven of dood, hetzij heden of toekomst, het is alles het uwe doch gij zijt Christus en Christus is van God', preekte de dominee. Men dient zich er hierbij reken schap van te geven, dat de Eerste Wereldoorlog sinds enige maanden woedde en de toekomst ook voor het neutrale Nederland er allerminst rooskleurig uitzag. [n hoogdravende, maar toen gangbare bewoordingen schreef Henriëtte hoe ze tot 'in het diepste van haar ziel' werd geroerd, door 'zijn heerlijke preken'.Ook haar intellectuele honger werd gestild door het bijwonen van lezingen over Bijbelbeschouwing waar vdBvE zijn theorieën uiteenzette. Samen met dominee en zijn 20 vrouw Nettie las ze stichtelijke boeken. Samen gingen ze naar voordrachten van Bolland. Van dominee kreeg ze ook teksten ter beoordeling Samen met Nettie was ze actiefin de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht. In de School voor Wijsbegeerte in Amersfoort speelde het echtpaar vdBvE een belangrijke rol. Zij wisten uit Santpoort diverse gemeenteleden, ook Henriëtte, ent housiast te maken. J7n toen brandde in de nacht van 26 op 27 februari 1916 de hervormde kerk uit 1840 geheel uit. Er restten slechts vier kale muren. Met vele herinneringen gingen ook talloze bijbels met familieaantekeningen verloren. Mevrouw Wüste van Spaamberg stelde onmiddellijk de bewaarschool als noodkerk ter beschikking. En weer had dominee een passende tekst en wel over het bran dende braambos, "t Was vol en plechtig'. Dankzij de royale steun van J.Th Cremer van Duin en Kruidberg stond er na ruim anderhalf jaar een nieuwe kerk. Archi tecten van deze kerk in de zogenoemde archaïstische (romaanse) stijl zijn Mulder en Van Asdonk, die ook de ontwerpers zijn van de (voormalige) pastorie in neoclas sicistische stijl op de hoek van de Burgemeester Enschedélaan en Pastorieweg. 'Zullen wij blijken nu een nieuwe tempel waard te zijn?' schreef Henriëtte toen. Dominee hoopte dat de gemeen te zelf zou trachten een tempel van Gods geest te wor den. Maar ook aan het uiterlijk werd gedacht, want bij de nieuwe kerk hoorde ook een nieuwe toga, die domi nee van zijn vrouw kreeg, die hem zo goed stond.' yoch voelde Henriëtte goed aan, dat niet iedereen zijn hoogdravende preken en manier van spreken kon waarderen. Heel voorzichtig probeerde zij hem ervan te overtuigen, dat zijn 'zalvende stem' bij deze en gene ir ritatie opriep. Hij nam de hint ter harte en probeerde wat vlotter te spreken, maar kwam tot de conclusie, dat voor hemzelf hierdoor het preken 'verleidet' werd; in gewoon Nederlands: het plezier was er dan af. J-Jij kón ook eigenlijk niet anders dan zalvend spreken, zelfs in het dagelijks leven. Het verhaal gaat, dat hij last van slapeloosheid had en bij het krieken van de dag gestoord werd door het kraaien van de haan van een buurman. Teneinde raad stapte hij naar buurman toe en vroeg hem op zijn eigen zalvende toon: 'Wilt gij dien haan doden?'Of aldus geschiedde vermeldt de historie niet. Jet van Voorst Vader Driehuis, juni 2005 Bronvermelding: - J. Charité en A.J.C.M. Gabriëls (redBiografisch Woordenboek van Nederland, lemma Van Den Bergh Eysinga, deel 4, p. 25 e.v., lemma Bolland, deel 2, p.44 e.v. - D.C. de Clercq en H. van Voorst Vader-Duyckinck Sander (red.), Henriëtte de Clercq-Jkvr. Teding van Berkhout, Herinneringen uit ons leven sinds ons huwelijk 1874-1918. Privéuitgave (2001) - Jet van Voorst Vader-Duyckinck Sander, Henriëtte de Clecq-Teding van Berkhout, 1853-1938, een vooruitstre vend regentes, in: Haerlem Jaarboek 2000, Haarlem 2001p. 148-189. - Portret foto beschikbaar gesteld door mevrouw H. Meijer-de Heer. 21

Krantenviewer Noord-Hollands Archief

De Zandpoort | 2005 | | pagina 12