BSE
Spannende tijden
Jan Gijzenvaart. Gezicht op
de Bloemendaalsestraat-
weg naar het zuiden, met
brug over de Jan Gijzen
vaart. Kopergravure van
Cornelis van Noorde (1763).
In Kennemerland waren velen niet erg Prinsgezind. Toen
stadhouder Willem V en zijn vrouw Wilhelmina een tour
door Noord-Holland maakten en twee dagen op Beec-
kestein logeerden, wilden de schout en schepenen ei
genlijk de vlag niet uitsteken.
Na 1780 nam net als in andere delen van de Republiek
de spanning toe. In Velsen en vooral in Santpoort kreeg
het plaatselijke bestuur moeilijkheden met een aantal
niet-Oranjegezinde inwoners. In 1784 gaven de Staten van
Holland en West-Friesland opdracht aan de plaatselijke
besturen om een lijst te maken van de weerbare mannen
tussen 16 en 60 jaar oud. Via loting werd bepaald wie on
der de wapenen moest. De lotelingen zouden regelmatig
moeten oefenen in het hanteren van wapenen ‘tot de
verdediging van hun Vaderland’ en om de ingezetenen te
beschermen tegen ‘geweldadigheeden van Vyandelyke
Troepes’.2 In 1785 werden door de schout en het gerecht
van Velsen twee buurtcompagnieën opgericht, een voor
Velsen (dorp) en een voor ‘Sandpoort’. De compagnie
van Velsen droeg de naam ‘Pro aris et focis’ (voor altaar
en haardstede, wat zoiets wil zeggen als: voor huis en
haard). Er was sprake van rivaliteit tussen beide dorpen
en dus had de compagnie van Santpoort waarschijnlijk
een eigen naam. Veel animo was er niet voor deelname
aan deze burgercompagnieën. Na enige jaren werden ze
opgeheven.
het verdwijnen van de blekerijen voor toenemende ar
moede.
uit verschillende dorpen waarvan de Velserkerkbuurt
(nu oud-Velsen) en Sandpoort of Zandpoort (nu Sant-
poort-Noord) de grootste waren. Verder waren er klei
nere woonkernen als Jan Gijzenvaart (Santpoort-Zuid),
Driehuis (ook wel Driehuizen), de Hagelingerbuurt en de
Hofgeest. Soms bestonden deze kernen slechts uit en
kele huizen. Zelfs de grote dorpen waren trouwens niet
heel omvangrijk, in 1795 had het hele ambacht Velsen
rond de 1400 inwoners.1
Het ambacht Velsen was een heerlijkheid van de ‘Heer
van Velsen ende Sandpoort’. Eind achttiende eeuw was
de Heer een vrouw: Margaretha Lievina van Hoeufft
mocht zich ‘Vrouwe van Velsen ende Sandpoort’ noe
men. Zij had benoemingsrechten en moest verordenin
gen goedkeuren. Ze had kortom veel macht. In de praktijk
werd het ambacht bestuurd door de door haar benoem
de schout en schepenen.
In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was
de achttiende eeuw een periode van economische stag
natie en in sommige sectoren zelfs van achteruitgang.
Hiervan was in Santpoort en Jan Gijzenvaart aanvankelijk
geen sprake. In de achttiende eeuw kwamen er steeds
meer buitenplaatsen van Amsterdamse kooplieden, die
voor veel werkgelegenheid en afzet zorgden. Maar vanaf
het midden van de eeuw zorgde de neergang en daarna
Beeldbank Noord-Hollands Archief
Stichting Santpoort najaar 2021
41
2 J. van der Aar, S. Rolle, Santpoort, Twee dorpen in de schaduw
van Brederode (Velsen, 1991) 45
1 Het zijn schattingen, er wordt ook een inwonertal van 1200
genoemd. Bij het historisch onderzoek naar de geschiedenis van
Santpoort is het lastig dat informatie over Santpoort afzonderlijk
soms moeilijk ‘uit te lichten’ is uit de gegevens over het ambacht of de
gemeente Velsen als geheel. Ook wordt de aanduiding Velsen soms
gebruikt als het eigenlijk over alleen de Velserkerkbuurt gaat. In dit
artikel wordt Velsen gebruikt voor het ambacht en meestal Velserkerk
buurt (of Velsen-dorp) als het over het huidige oud-Velsen gaat.
