200 jaar lettergieterij
van Joh. Enschedé en Zonen.
beschuit'
bonnen
SUADEX
STAII ROTTEMMM A' 1720
ummiicH
Herdenkings-tenloonstelling.
Op een morgen van het jaar 1743 reed
over den Amsterdamschenweg een vader
met zijn zoon; Isaac Enschedé, sinds 1703
als boekdrukker woonachtig te Haarlem
en zijn zoon Johannes waren op weg naar
Amsterdam om te gaan onderhandelen
met een zekeren Wetstein over den aan
koop van diens lettergieterij.
Op 9 Maart 1743 werd het koopcontract
geteekend, en heden, twee eeuwen later, her-
denkt Joh Enschedé en Zonen, Grafische
Inrichting N V met dankbaarheid het feit, dat
op dien verren dag haar lettergieterij werd
gesticht. Hebben vader en zoon den aankoop
verricht, Johannes is de man geweest, die
door zijn werkkracht, veelzijdige belangstel
ling en artistieke begaafdheid, maar bovenal
door zijn bewonderenswaardig inzicht de
lettergieterij den stoot omhoog gegeven heeft,
welke haar heeft doen uitgroeien tot een van
's werelds vermaardste bedrijven. Wat En
schedé en Zonen voor Haarlem beteekent
sinds haar stichting in 1703, is moeilijk te
zeggen. Over de geheele wereld is de naam
van de stad in typografische vakkringen en
daarbuiten bekend.
Voor de herdenkingsplechtigheid in het
Concertgebouw verwijzen wij naar het verslag
elders in dü nummer. Bij het 75-jarig, het
100-jarig bestaan der lettergieterij en zoo
verder is het steeds feest voor het personeel
geweest. Ditmaal draagt de herdenking,
de schaduw van den oorlog een soberder
karakter, maar de beteekenis van het feit is
er niet minder om.
Er zijn twee tentoonstellingen georganiseerd
voor personeel en andere vakkundigen; één
deel is gewijd aan de hisforie, het andere aan
het heden Een schat van unieke documenten
en ®rdere voorwerpen uit de historie der
typografie is hier bijeen gebracht.
Fleischman en Rosart. de twee beroemde
lettersnijders uit de 18de eeuw hebben er hun
afdeeling; daarin vindt men o.m. de doos
met werktuigen van eerstgenoemde, matrijzen
en stempels, die zoo gaaf bewaard zijn ge
bleven. dat ze nog steeds te gebruiken zijn,
afrekeningen en brieven, portretten, gravures
en proeven Herinneringen aan Isaac en Jo
hannes Enschedé, aan de leden van het per
soneel, die in den loop der 200 jaar 50 en 60
jaren, ja zelfs 70 jaar, in dienst zijn geweest,
completeeren de personalia.
Zorgvuldig geordend en overzichtelijk ge
groepeerd geven verscheiden vitrines een
beeld van de ontwikkeling der gieterij zelf.
De in het Nederlandsch en Fransch in 1768
uitgegeven letterproef bracht de toenmalige
typografische wereld in beroering. Vooral
Breitkopf in Leipzig, die er een beschouwing
over in het licht deed zien, toonde zich ver
rast en afgunstig. Het feit, dat Johannes
Enschedé, het materiaal van andere gieterijen,
die zich niet staande konden houden, opkocht
had een waar letterarsenaal binnen Haarlems
muren tot gevolg De zorgvuldige schifting der
aangekochte soorten en het schitterend werk
der beide genoemde, in opdracht van En
schedé werkende lettersnijders, bezorgden
Joh. Enschedé een internationale reputatie.
In het gastenboek der lettergieterij ziet men
de namen van beroemde personen, die sinds
1743 het bedrijf van hpinde en ver met een
bezoek vereerden. Die reeks gaat door tot
den huidigen tijd en de namen vullen bijkans
vijf deelen.
De historische strijd met Breitkopf is de
oorzaak geworden van onverwachte ontwik
keling, en voorspoed in een andere eeuw
Want het vermaarde Duitsche bedrijf kwam
in de tweede helft der achttiende eeuw met
gezette muziek, dus niet langer gegraveerd
op platen. De eerzucht dreef Johannes En
schedé er toe ook volgens de nieuwe méthode
te werk te gaan en zijn drukken vielen
mooier uit. dan die van Leipzig. Maar op
deze nieuwe onderneming bleek toch "niet veel
zegen te rusten, want de vinding vond geen
aftrek en het gemaakte muziekmateriaal raak
te vergeten. Totdat Johannes II de merkwaar
dige teekentjes ging gebruiken voor het ma-
ken van randen voor obligaties en ander
geldswaardig papier. Het was daarbij n.I.
mogelijk geheime teekentjes in den rand te
verwerken, waardoor namaak werd tegen
gegaan. De Staat der Nederlanden werd daar'
door opmerkzaam op de goede uitrusting
van de Haarlemsche onderneming en sedert
den aanvang der vorige eeuw drukt Enschedé
ook de bankbiljetten Het eerste Nederland-
sche bankbiljet, bij Enschedé gedrukt, heeft
Hoofdredacteur; J. V. Baudewyns, Haarlem.
Plaatsvervangend Hoofdredacteur en Stad: F. C.
Derks, Haarlem. Chef van Dienst en Binnen
land: S. R. Kuiper, Haarlem. Sport en Stad; A.
Overmeer, Heemstede. Buitenland: J. C van der
Laag. Heemstede. Haagsch Redacteur; B. Kors
ten, Heemstede. Stad en Reportage. J. A. Steen
Jr., Zandvoort. Nieuws en reportage voor Velsen
en omgeving: J. J. E. van Baarsel, Santpoort.
Advertenties: W. van Ommen, Heemstede.
levêrl Uw apotheker o( dro
gist 'n orlgineele flacon Inh.
250 gram Suadex a 64 cants
Zoeie
Vloeibare Yoedinguuiker
„MXLTOSTXtE"
(TA&RIKAHTE VAM BIOMAtIJ
een rand met muziekteekens. Inderdaad,
muziek zat er in.
De fotografie maakte de geheime teekentjes
echter waardeloos. Een omwenteling van het
bedrijf had plaats en wie tegenwoordig de
ruime zalen met de ingewikkelde toestellen
doorschrijdt zal tevergeefs zoeken naar zet
ters, die in een verborgen hoekje geheim
zinnig bezig zijn met het vervaardigen van
randen uit muziekteekens.
Naast de prachtige initialen, in peren- en
palmhout gesneden, sommige door Johannes I
zelf, vindt men o.a. de beroemde miniatuur
drukken van Enschedé, vervaardigd met de
,non plus ultra", waarin o.m. een boekje is
gezet, bevattende het Evangelie van Mattheus.
De 70-jarige stempelsnijder Henri Didot heeft
de stempeltjes op de afgeplatte toppen van
dunne staafjes staal gesneden; onbegrijpelijke
arbeid voor den verbaasden toeschouwer.
De 19de eeuw was, als voor zoovele kunst
vaardige ambachten, overigens ook hier een
periode van inzinking, Mr. Charles Enschedé
echter, wederom een lid der familie met een
bijzondere voorliefde voor de oude kern van
het sindsdien sterk uitgegroeide bedrijf
schreef ter gelegenheid van het 150-jarig be
staan der lettergieterij een historisch over
zicht. Bij het verzamelen van stof voor dit
boek kwam de gedachte in hem op een hand
boek samen te stellen over de geschiedenis
der Nederl. gieterijen van af de 15de tot de
19de eeuw. Het werd het bekende werk
„Fonderie de Caractères et leur materiel", dat
een vooraanstaande plaats inneemt bij de
studie van de typografie in de geheele wereld.
De krachtige stimulans, die mede van nu
wijlen mr. J. F. van Royen, secretaris der
P. T. T. uitging, luidde het tijdperk van het
typografisch réveil in.
De Roos en Van Krimpen beteekenen voor
het heden wat Fleischman en Rosart het ver
leden hadden te zeggen. Vooral de arbeid van
Van Krimpen is in de jongste 20 jaar voor
Joh. Enschedé en Zonen karakteristiek ge
worden. Met zijn letters zijn tallooze literaire
uitgaven over de geheele wereld verspreid
Aan hem is dan ook het tweede deel der ten
toonstelling gewijd. Nederland is altijd meer
het land van de kleuren geweest, dan van
het zwart op wit. En van een eigen. Neder-
landsche typografie zou dan ook in het heden
moeilijk sprake kunnen zijn, indien wij hier
in deze lichte ruimte niet zouden staan tegen
over de lenige lettergestalten, die Van Krim-
pens schepping zijn. Hun rust, rijkdom en
eerlijkheid nemen de plaats in van de anec
dotes, die het verleden biedt. Het is een lange
weg geweest, die ligt tusschen de eerste leter
proef van Joh. Enschedé en de ruime frisch-
heid der moderne pagina's. Maar wat ver
leden en heden verbindt is de eerbied voor
het Handwerk, dat beide eeuwen kennen, een
handwerk in eere gehouden in Haarlem, tot
eere strekkend van geheel Nederland.
Moge het de lettergieterij, de oude kern
van Joh. Enschedé en Zonen, vergund zijn
ook in de toekomst te getuigen van de tra
ditie en de-gestadige verjonging van het be
drijf, gedragen door hart, hoofd en hand.
Nederiandsche Omroep bestond
twee jaar.
Feestelijke herdenking te Hilversum.
Op feestelijke wijze heeft de Nederiandsche
Omroep Zondag te Hilversum het twee-jarig
bestaan herdacht. In een bijeenkomst in de
studio aan den 's-Gravelandschenweg, die
<?oor een groot aantal autoriteiten werd bij
gewoond, heeft de directeur-generaal dr. ir.
W. A. Herweyer een overzicht gegeven van
het belangrijke werk, dat in de afgeloopen
iaren is verricht en met vreugde heeft hij
kunnen constateeren, dat de omroep er inder
daad in geslaagd is terrein te winnen. De
Nederiandsche Omroep heeft zijn plaats in het
cultureele leven gevonden en het groeiende
aantal luisteraars vormt het beste bewijs dat
men het werk van den omroep waardeert..
Bij de plechtigheid waren vele vooraan
staande personen aanwezig.
KORT NIEUWS.
Op de Geldersche kade te Amsterdam
werden drie mannen op heeterdaad door de
politie betrapt, toen zij bezig waren, huisraad
uit een woning te stelen. De mannen sloegen
op de vlucht, waaarop de agenten eenige scho
ten losten. Een der inbrekers, een 18-jarige
jongeman, kreeg een schot in den rug en
werd zwaar gewond. Zijn beide collega's
konden gearresteerd worden.
Te Amsterdam is het nut van alarm
installaties in winkels wederom gebleken. In
een boter- en kaaszaak werden de bewoners
gewekt door een alarmschei, toen een inbre
ker probeerde, de winkeldeur open te breken
Direct werd de politie opgebeld, die den onge-
wenschten bezoeker kon arresteeren.
Ook in een schoenenzaak trad de alarm
installatie als spelbreker op, waardoor twee
inbrekers gegrepen konden worden, die reeds
twee zakken met zestig paar schoenen had
den gereedgezet om mee te nemen.
Te Almkerk is de boerderij van den heer
T. van O. totaal afgebrand. Het vee en alle
huisraad gingen verloren.
De politie te Rotterdam heeft twee dienst
boden van resp. 16 en 19 jaar gearresteerd
die ten nadeele van de familie, waar zij
werkzaam waren, juweelen ter waarde van
40.000.hadden gestolen.
Uit een opslagplaats van sterken drank
te Amsterdam is een groote hoeveelheid
jenever, port, rhum. advocaat, enz. ter waarde
van 9300.gestolen.
VERDUISTEREN van 18.36 tot 7.05 uur
10 Maart; zon op 7.08, onder 18.34 uur
maan op 9.15, onder 23.36 uur
11 Maart; zon op 7.06, onder 18.36 uur
maan op 9.43, onder 0.42 uur
Dans-matinee Maud Kool.
Er was Zondagmiddag een tjokvolle
Schouwburg voor de dansdemonstratie van
Maud Kool en haar dansgroep, gegeven met
medewerking van de H.O.V., onder leiding
van Drs. Arend Koole.
Het hoofdaccent viel natuurlijk op Maud
Kool zelve, die met een zestal solo-num
mers haar lenige, van rijke fantasie ge
tuigende kunst op steeds boeiende en ver
rassende wijze ten toon spreidde. In tweede
instantie verdiende belangstelling de
smaakvolle ehoreographische inventie die
zij met haar leerlingen demonstreerde en in
de derde plaats het zeer verdienstelijke
werk van de leerlingen. De kunst van
Maud Kool heeft een eigen, sterk gepro
nonceerd kartik ter; zij paart een buitenge-
gone lenigheid van geest aan een even
buitengewone lenigheid van uitdrukking
Geen overgeleverde vorm zou volkomen
passen in het kader van een zoo persoon
lijke kunstvisie, tenzij gewijzigd en aange
past aan het natuurlijke talent, dat hier
te sterk is om niet steeds te prevaleeren.
Want in Maud Kool ageert in hooge mate
de scheppende kracht, wellicht ook omdat
verbeelding en verwerkelijking zoo zuiver
gepondereerd zijn m.a.w. omdat de verwor
ven technische eigenschappen zoo bevruch
tend op de fantasie inwerken. Een tref
fend staaltje van rijke verbeeldingskracht,
aangepast aan origineele middelen van
expressie was al direct de „Dans ter in
wijding van de ruimte", waarin de danse
res haar eigen rhythmische impulsen volgt
Haar „Pavane pour une infante défunte"
(Ravel) gaf zij een alternatief mee, door
een tweede danseres vertolkt; dit was in-
zooverre een goede vondst, daar het stuk
nog al lang is om in dit tempo en in die
sfeer te blijven boeien. Maar het ver
band is ons toch niet duidelijk geworden.
Overduidelijk echter, ja bijzonder raak ge
typeerd, gaf de danseres „Straatliedje"
(Milhaud) weer; haar reageeren op de
banale wijs was dat van een echte gamine
de Paris. Een bijzonder prachtige creatie!
Van de drie overige nummers: „Valse
Triste" (Sibelius), „Grana'da" (Albeniz)
en „Geschichten aus dem Wienerwald"
(Joh. Strauss) troffen ons vooral de beide
laatsten. Haar slotcadens. als ik het zoo
noemen mag, bracht steeds een verrassend
effect. Dat was ook het geval in haar
choreographie van de groepsdansen. Zoo
was de „apotheose" van „Die Kleine Nacht-
musik" prachtig van samenstelling. Een
fraaie oplossing in Griekschen stijl was ook
gegeven aan Satie's „Gymnopédie". De cos-
tumeering getuigde steeds van fijnen smaak
en ruime fantasie.
De medewerking van de H.O.V., o.l.v.
Drs. Arend Koole, bracht mede deze ar
tistieke dansdemonstratie op haar voor
name peil. JOS. DE KLERK.
.tParkstrasse 13"
Het is een nogal geheimzinnig gezelschap,
dat op zekeren avond in het perceel Park-
strasse 13 is bijeengekomen. Oogenschijn-
lijk zijn zij niet anders dark een jeugdige
en mooie weduwe, een koffieplanter uit
Brazilië, een acteur, de huisdokter en een
inspecteur van de „Kriminalpolizei". Maar
gaandeweg wordt de toeschouwer er ver
trouwd mee, dat al deze menschen een
verleden hebben, dat min of meer in- ver
band staat met den dood van een geweten
loos individu, dat dien avond vermoord in
een der kamers van het bewuste perceel
gevonden wordt.
Een serie verhooren is het natuurlijke
gevolg van een moord, waar een recherche-
man als het ware bij tegenwoordig was en
Axel Ivers de schrijver van het detective
stuk, weet zijn drie bedrijven daar wel mee
te vullen. Sensatie is er ook genoeg. De
inspecteur waant zoowaar zichzelf een
oogenblik de verdachte en trekt een revol
ver, om zijn beschuldiger neer te schieten.
Wat natuurlijk vrij zonderling is voor
iemand, die zich zoo onschuldig weet als
een kind. Maar op zulk grof geschut be
hoeft men niet te veel acht te geven in een
stukje, dat slechts wil amuseeren en in
spanning houden. Wat het zonder twijfel
doet.
Vooral in de vlotte, gespannen vertooning
door het Deutsche Theater, onder regie
van Michael Areo, waarin Wolfgang
Golisch den detective speelde. De knappe
acteur maakte er een onderhoudenden
speurhond van, bij wiens verhooren, hoe
lang van adem ook soms, men zich geen
moment verveelde, Josy Holsten, omgeven
door charme en mysterie was 't schoone
weeuwtje Evelin, Joachim Ernst de Bra
ziliaan, Hermann Haensch een winderige
acteur. Wilhelm Gröhl oogstte veel succes
met zijn uitbeelding van een „jongen van
de vlakte", terwijl Ellen HaeckerWalter
eveneens de lachers veroverde met haar
rake typeering van een verwende barones.
JCen genoeglijke voorstelling van een
onderhoudend stuk.
M.^SYBR. KOOPS
Het tooneel te Amsterdam.
„Antigone"
Voor de derde maal is in ons land een too-
neelgezelsehap een serie voorstellingen tffe-
gonnen van Sophocles' „Antigone". Is het niet
onbegrijpelijk, dat dit pronkmodel van een
klassiek treurspel de eeuwen door slechts in
stoffige boekenkasten heeft gestaan en dat de
grootevBouwmeesters, tegen het eind der vo
rige eeuw, de eersten waren, die het op het
repertoire namen
De Amsterdamsche Stadsschouwburg heeft
Zaterdag een nieuwe monteering gezien van
de Antigone, onder regie van Cor Hermus en
met medewerking van een keur van spelers
van het Amsterdamsch Tooneel. Laten we be
ginnen, de directie van het gezelschap den lof
toe te kennen, welken zij verdient met een
zoo grootsche onderneming in voor het too
neel zoo moeilijke tijden.
Cor Hermus heeft zijn opvatting uiteraard
gebaseerd op wat bekend is van den klassieken
stijl. De handeling bewoog zich op een ruime
verhevenheid, waaromheen het Koor van The-
baansche grijsaards zich majestueus vermocht
voort te bewegen. Het voordeel hiervan was,
dat het tooneel bijna steeds geheel gevuld was,
Ae seV-rO°
»'£s0-
w»"»4
oSST
to®;
terwijl toch de aandacht op het centrum, de
poort van Kreonspaleis, gericht bleef.
Het grootsche en plechtige karakter van deze
vertooning werd o.i. nu en dan gebroken door
een merkwaardige tegenstelling. Merkwaardig
omdat Kreon, in de literatuur de man van
ambtelijke phrasen en bijna bureaucratische
bekrompenheid, een menschelijk hartstochte
lijke figuur werd in de gedaante van Louis
van Gasteren, terwijl de levendig geschilderde
protagoniste Antigone als een vrijwel abstract
wezen werd vertolkt door Vera Bondam. Als
hier Schiller het onderwerp was. zouden we
zeggen dat Van Gasteren het romantische,
Vera Bondam het klassieke element op deft
voorgrond schoof. Op zichzelf bezien waren
beide creaties echter prachtig, rijk aan dra
matisch gebaar en aan klank. O
Over het algemeen sloot het optreden der
medewerkers zich aan bij het karakter van
de Kreon-figuur. Zoowel Haeman (Johan
Schmitz) als de Wachter (Guus Hermus) wis
ten te boeien door een gepassionneerd gebaar,
en ook Nel Snel in de rol van Eurydice, Frits
van Dijk en Kees van Iersel als de boden, zet
ten de dramatische actie in het volle daglicht.
Slechts Cor Hermus (Tiresias) en het koor,
wier tekst zich daartoe dan ook bij uitstek
leent, hielden het statische element hoog.
Het evenement werd door een niet volle,
doch des te enthousiaster zaal op de juiste
waarde geschat. M. S. Koops.
Uitreiking distributiebescheiden.
OOK VOOR SPAARXDAM.
Voor de uitreiking van distributiebeschei
den is het morgen Woensdag de beurt aan
de letter K van Ka tot en met Kra
Voor Spaarndam van 912 uur voor
de letters O tot en met U en van 1416.30
uur voor letters V V>t en met Z.
„NEERLAND'S STEM VAN HET FRONT".
Heden worden om 18.15 uur over Hilversum 2
in de, uitzending „Neerland's stem van het
front" groeten overgebracht van een tiental
Nederiandsche vrijwilligers aan het Oostfront
aan verwanten in het vaderland.
RADIO.PROGRAMMA. j
WOENSDAG 10 MAART 1943.
HILVERSUM I, 414-4 M.
7.15 Koorzang (gr.). 7.30 BNO Nieuwsberichten.
7.40 Ochtendappèl (gr.) 7.30 BNO Nieuwsberich
ten. 8.40 Wij brengen U heden8.50 Omroep
orkest en solist (opn.). (9.309.37 Spiegel van den
dag opn.). 10.00 Ons liedje bij Uw werk (gr.).
10.30 De vreugde van het landleven, voordracht.
10.45 Jack der Kinderen en zijn orkest. 11.30
Pianovoordracht. 12.00 Almanak. 12.05 Dick Wil-
lebrandts en zijn dansorkest. 12.45 BNO Nieuws
berichten. 13.00 BNO Actueele beschouwing. 13.10
Bekende ouvertures (gr.). 14.00 Orkest Malando
en orgelspel 15.00 Melodie en Rhythme 16.45 BN
O. Nieuwsberichten. 17.00 De huismuziek in den
loop der tijden. 17.30 Luisterflits: „De Amateur-
Detective". 17.45 Otto Hendriks en zijn orkest.
18.30 BNO Nieuwsberichten. 18.40 Spel van kat en
muis (gr.). 19.00 Wat niet in de krant staat, le
zing. Vanaf 19.15 alleen voor de Radio-Centrales
die over een lijnverbinding met de studio be
schikken. 19.15 Omroep Symphonie-Orkest en so
list. 20.15 Joseph Haydn, componistenspiegel.
20.30 Gramofoonmuziek. 21.10 Orgelconcert (gr.).
21.45 BNO Nieuwsberichten. 22.00 Orgel- en piano-
soli (gr.). 22.20 Wat de sterren U vertellen (gr.),;
23.2524.00 Liefde zonder woorden (gr.).
HILVERSUM n, 301.5 M.
7.157.40 Zie Hilversum I. 7.40 Ochtendgymnas^
tiek. 7.50 Sportnieuws. 8.00 De Plattelandsvrouw.
8.15 Berliner Philharmoniker (gr.). 8.30 BNO
Nieuwsberichten. 8.40 Berlijnsch Philharmoniscii
orkest (gr.). 9.00 Hans Knappertsbusch dirigeert
(gr.). (9.159.30 Voor de huisvrouw). 10.00 Gods
dienstige uitzending. 10.40 Strijkkwartet (gr.).
11.00 Voor de kleuters. 11.20 .Kinderkoor „Zang-
lust" (gr.). 11.30 Orkest Wim Ripken en gramo
foonmuziek. 12.30 Bedrijfsreportage. 12.45 BNO
Nieuwsberichten. 13.00 Programma-overzicht.
13.05 Gerard van Krevelen en zijn orkest en so
liste. 14.00 Godsdienstige uitzending. 14.30 Het
groote Omroeporkest (opn.). en gramofoonmuziek
15.30 Boekbespreking. 16.50 Zang en piano. 16.15
Viool en piano. 16.45 BNO Nieuwsberichten. 17.00
Voor de jeugd. 17.30 Berlijnsch Philharnomiscti
orkest (gr.). 17.45 Spiegel van den dag en BNO
Brabantsch praatje door den Eigenheimer. 18.00
Charlie and his Orchestra. 18.30 Operette-concert.
Vanaf 19.15 alleen voor de Radio-Centrales die
over een lijnverbinding met de studio beschikken*
19.15 Een half uur Spaansch, muzikaal program
ma. 19.45 BNO Nieuwsberichten. 19^55 Halfweg,
gevarieerd programma. 21.45 BNO Nieuwsberich
ten. 22.00 BNO Actueele beschouwing. 22.10
Ayondwijding. 22.2024.00 Zie Hilversum I.
MAATSCHAPPIJ
*Ecif T^edcdand&ch "Bedrijf dóór de titiU'iTi htcn
=€8ASMUSMUIS C OOI SINGEL «OTTERDAME
