De Negentiende Eeuw
derwijs, de le en 2e Burgerschool en de
Leerschool, verbonden aan de hier ge
vestigde Rijkskweekschool voor onder
wijzers.
Op 31 December 1899 waren daar
aan werkzaam li hoofden. 98 onder
wijzers, en 55 onderwijzeressen, ter
wijl er 3357 jongens en 2417 meisjes on
derwijs op dio scholen ontvingen. Het
aantal leerlingen dat kosteloos onder
wezen werd bedroeg 1976.
Bijzondere scholen voor L. O. zijn er
zeventien, die op dezelfde zooeven ge
noemden datum 1856 jongens an 2325
meisjes als leerlingen hadden.
Bovendien bestaan alhierde lierha-
lingschool, negen avondscholen de
avondscholen voor fabrieksmeisjes en
iq9!^00*. fabrieksJ°ngens( de sedert
1845 bestaande 6chool voor bejaarden
(opgericht door 't Dep. Haarlem der
My. tot Nut van 't Algemeen). Zes brei-
•cholen, dertien bewaarscholen met
2621 leerlingen, de R. K. Mariaschool
voor Meisjes, de Zusterschool van het
Veromcagesticht en St. Jozefschool.
Voor het Middelbaar onderwijs: Hoo-
gere Burgerscholen met vijf- en drieja
rigen cursus voor jongens, Burger
avondschool, Meisjesschool voor Mid-
delbaar ön.l.mij. «et vijfjarigen cur-
sus School voor Kunstnijverheid, Am
bachtsschool, en Instituut Prins
h.??«o5ym",a8ium bevatte in Dec<™-
her 1893, vijf en zeventig leerlingen en
oen toehoorder.
HET FEEST OP 19 NOVEMBER 1863.
Wie van onze oudere stadgenooten
herinnert zich nog niet levendig de
feestviering van 19 November 1863 ter
herinnering van den gelukkigen om
mekeer van zaken in 1813
de?n Zt* eigenaa,diK« - aldus
deelt zeker geacht stadgenoot mede
Vier, e,.?nze stad lQen „het feest der
vrijheid eigenaardig te meer, omdat
die feestviering vooral den man gold
die meer dan iemand anders, in de ure
des gevaars voor de rust en veiligheid
van Haarlems burgerij had gewaakt-
den heer Mr. Johannes Enschedé.
Ten 12 uur werden de festiviteiten ge
opend met het houden eener groote pa
rade door de stedelijke schutterij en de
bezetting. De lieer Enschedé, als oud-
kolonel der rustbewaarders in Novem-1
her 1813, uitgenoodigd deze militaire
plechtigheid bij te wonen, bevond zich.
bij den sfaf en ontving de gelukweu-
schingen van de aanwezige burcelijke
en militaire autoriteiten, terwijl na af
loop der inspectie de troepen voor den
Haarlemschen held van 1813 defileer
den. Ongeveer te 2 uur had ten huize
van den heer Enschedé de plechtige
aanbieding plaats van het „Adres van
Hulde" van Haarlem's burgerij, dat.
vervat in een keurig gebonden album,
door meer dan 2800 burgers was onder
teekend. Het opschrift van die album,
m smaakvol pennewerk door onzen
stadgenoot P. van Looy vervaardigd,
luidde als volgt
„Op het 50e Gedenkfeest van Neer-
lands onafhankelijkheid brengen de
ondergeteekenden, burgers van Ilaai--
lom. Hulde aan Mr. Joli. Enschedé, dit
met voorbijzien van, persoonlijk ge
vaar, van den lóden November 1813 af,*
voor de rusten veiligheid van Haarlem
gewaakt en den 19den November de
voorloopige stadsregeering bijeen ge
roepen heeft.
„Zijne kloeke en edele houding in de
bange dagen van 1813 wordt met innige
erkentelijkheid herdacht door allen,
die het \aderland en de stad hunner
inwoning liefhebben."
Deze album werd den 79-jarigen ju
bilaris overhandigd door eene commis
sie van twaalf leden, die, bij monde
van jhr. L. J, Quarles van Ufford, na
mens de burgerij, een aanspraak hield,
die op alle aanwezigen een diepen in
druk maakte, en menig oog met tranen
van dankbaarheid bevochtigde, bij de
gedachte aan den zegen, welke het te
genwoordig geslacht genieten mag.
HAARLEM IN 1870.
Dit hoogst belangrijke jaar in de we
reldgeschiedenis is van weinig invloed
geweest op onze stad. Toch meen ik dit
merkwaardige jaar niet geheel stilzwij
gend te mogen voorbijgaan.
Met genoegen aldus deelden B. en 1
in het gemeente-verslag van dat
jaar mede vermelden wij. dat, toen
in de maand Juli, bij het uitbreken van
den Franseh-Duitschen oorlog, door Z.
M. den Koning; vier lichtingen der nati
onale militie onder de wapenen w°/
den geroepen, in vier dagen tijds allo
hier verblijf houdende verlofgangers
die lastgeving ontvingen, van reisgeld
voorzien en naar hunne korpsen ver
trokken zijn.
Gok de oproeping en indeeling van
de reserve-schutters dezer gemeente,
waaraan eigenaardige moeielijkheden
verbonden waren, geschiedde binnen
een tijd van vier dagen de buitenge
wonc oefeningen in den wapenhandel,
met de nieuw sa'..ongestelde twee keur-
compagnicën of de ongehuwde actieve
en reserve-schutters, uitmakende 240
man. waaronder 8 officieren en 7 on
derofficieren, zijn toen aangevangen,
en tot in 't laatst van September voort
gezet.
Wat do inkwartiering van man
schappen en paarden, en het leveren
van transportwagens voor liet leger be
treft, hiertoe kan medegedeeld worden,
dat aan alle aanvragen kon worden
voldaan, dank zij de welwillende mede
werking der ingezetenen en van den
heer kolonel garnizoens-commandant.
In het geheel werden dit jaar te de
zer steile ingekwartierd 630 man en 310
paarden.
OPROER TE HAARLEM IN 1871.
Nadat in het „Verslag van den toe
stand der gemeente Haarlem over 1871"
lof wordt toegezwaaid aan het perso
neel van de politie en inzonderheid
aan den commissaris wegens hun ge
drag en activiteit, schrijft men hier
verder„Aangenaam is het ons deze
gunstige getuigenis na afloop van 1871
tc kunnen afleggen, nu de hulp en
dienst der politie in dat jaar dringend
noodzakelijk was. Tot ons leedwezen
toch moeten wij hier melding maken
van de ongeregeldheden, die in de
maand Junij van 1871 in onze anders
zoo rustige stad hebben plaats gehad.
Als aanleiding daartoe werd genoemd
het besluit van den Raad van 10 Mei
1871 no. 13, waarbij op grond van de
in naburige gemeenten in hevige mate
hecrschende pokziekte, terwijl zich ook
in onze gemeente verspreide gevallen
dier gevreesde ziekte voordeden, werd
bepaald, dat de kermis in 1871 niet zou
gehouden worden.
Dit besluit, door den Raad in het
welbegrepen belang van allen geno
men, doch waardoor, gelijk van zelf
spreekt, vele neringdoenden in hunne
middelen van bestaan getroffen wer
den, bracht de gemoederen bij den
aanvang van de week, waarin gewoon
lijk de kermis invalt, in eenige gisting.
De onrustige stemming werd niet ver
beterd, toen zich het gerucht verspreid
de, dat d« heeren Previnaire Co. ten
gevolge van gerezen moeielijkheden
met het Gemeentebestuur besloten had
den, hunne fabriek met 1 Juli 1871 te
sluiten. Dit besluit, officieel door de
heeren Previnaire Co. aan het ge
meentebestuur medegedeeld bij missive
van 23 Juni 1871, doch op een schrijven
van B. en W. aan de heeren Previnaire
Co. weder ingetrokken, had de reeds
door het besluit ten aanzien van de
kermis ontstemde gemoederen, nog
meer ontrust. Terwijl zich aan de avon
den van 26, 27 en 28 Juni hier en daar
samenscholingen vormden, kwam de
zaak aan den avond van den 29en Juni
tot eene uitbarsting, die strenge maat
regelen noodzakelijk maakte. Benden
volks liepen schreeuwende en oproe
rige liederen zingende door de straten
en voor de woning des Burgemeesters
werd de aandrang en ophooping van
volk zoo groot en kreeg de demonstra
tie zulk een dreigend aanzien, dat de
Burgemeester zich genoodzaakt zag de
hulp der militaire macht in te roepen.
Detachementen huzaren doorkruisten
daarop de gemeente, joegen de samen
scholingen uit elkander, zoodat 's
nachts te 1 uur de rust was hersteld.
De Burgemeester zag zich, na het ge
beurde, genoodzaakt op 30 Juni eene
verordening vast te stellen, waarbij op
straffe van gevangenis alle deelneming
aan volksoptochten en samenscholin
gen van meer dan vijf personen np de
openbare straten, wegen en. pleinen
van 's namiddags 7 uur tot des mor
gens 6 uur werden verboden. Ook de
volgende avonden was de opgewonden
heid nog groot, die zich door baldda-
digheden van allerlei aard, o. a. door
het hier en daar inwerpen van glasrui
ten openbaarde. Afdeelingen huzaren
doorkruisten nog gedurende de avon
den van 30 Juni, 1 en 2 Juli de gemeen
te, doch de orde werd niet verder ver
stoord.
DE STRAATVERLICHTING.
Letteren en Kunst.
„Eigen Haard" van deze week be
vat een paar schetsjes: Het Kerstkindje,
door Miriam Irgen, en Pernietigend,
door Elsjec. Voorts: De Stadhouders
van Friesland uit het huis van Nassau,
door Mr. M. C. Nijland, met illustra
ties, Wapenoefening der schieloopers
of de bergen in Noorwegen in 1796,
door W. van Roekei, eene reproductie
van de schilderij: De aanbidding der
Herders van Bernhard Fabritius in de
„National Gallery" te Londen, met bij
schrift, een en ander over de Potten
bakkerskunst der Javanen, door J. E.
Jasper, adspirant-controleur B B, met
afbeeldingen naar foto's van H. Ver
snel, een starattooneeltje door Jeanne
II.en ten slotte het portret van den
heer Cornelis Stoffel, doctor honoris
causa, met een bijschrift van C. Hey-
man.
Mevr. Holtrop—Van G©ld*r.
neemt in beterschap toe. De toe
stand mag sedert Woensdag zeer
bevredigend genoemd worden.
Het behoeft zeker niet gezegd te wor
den dat de straatverlichting hier vroe
gen zeer primitief was. In het begin
dezer eeuw werden de hoofdstraten
door stads lantaarns en reverbères ver
licht De mindere straten en grach
ten waren nog van de oude oliepitjes
voorzien, die men in de wandeling
gloeiende spijkerknoppen noemde. In
de huisgezinnen was het gebruik van-
lampen nog lang niet algemeen.
De snuiter stond toen nog in vele
huizen op een snuiterbakje naast de
smeer- of vetkaarsen.
In 1835 richtte de Continental Gaz-
Association Company te Londen alhier
de gasfabriek op en reeds den In Jan,
1837 werd een gedeelte onzer stad door
gas verlicht. In Nov. 1846 sloot de stede
lijke regeering met bovengenoemde. C.
G. A. C. een verdrag, tot verlichting
der stad met 144 gaslantaarns, tegen
55 per bek.
De Gasfabriek breidde zich al spoe
dig meer en meer uit en kondigde daar
bij ook eene aanzienlijke vermindering
in den prijs harer producten aan. Spoe-
dig zag men dan ook met toenemende
vermeerdering de inwoners va» Haar
lem van deze zoo zindelijke, voordee-
ligc en veilige verlichting gebruik ma
ken.
In het laatst van het jaar 1851 on
derging de straatverlichting weder eene
belangrijke uitbreiding, door plaatsing
in de wijken aan de oostzijde van het.
Spaarnc en nog meer andere straten
van 61 meerdere gasbecs, waardoor
169 oliepitten kwamen te vervallen,
Vier jaar hierna (14 Febr. 1855) werd
het gas buiten het Groote Houthek op
liet. Plein aangebracht.
Toen in 1856 lipt einde naderde van1
het gesloten contract tusschen de gas-'
fabriek en de gemeente, werd dit we
der verlengd voor den tijd van 20 jaar
en wel tot 31 Dec. 1876. Alvorens deze
lijd (en einde zou zijn, zouden er ech
ter heel wat beraadslagingen in den
Gemeenteraad plaats hebben tot op
richting eener eigene gasfabriek, want
den lOn Maart 1875 besloot de Raad na
langdurige discussies, van het oprich
ten eener eigene gasfabriek af te zien
en met de Imperial Continental Gas-
Association eene overeenkomst aan te
gaan, waarop aan deze opnieuw con
cessie tot ultimo December 1902 ver
leend werd.
Zooals we weten werd in de Raads
vergadering van 18 Mei 1898 besloten,
aan de directie der bovengenoemde
Maatschappij mede te deelcn, dat de
gemeenteraad geen termen vond om
eenige overeenkomst betrekkelijk de
gasexploitatie in deze gemeente met de
voornoemde directie aan te gaan, en
ter zijner tijd de noodige voordrachten
aan den Gemeenteraad te doen betref
fende den bouw en do exploitatie eener
gasfabriek vanwege de gemeente.
(Slot volgt).
Gemengd Nieuws.
Berlijnsche knanen. die twee
maanden geleden met 3600 mark
aan de pleegouders van een hun
ner toebehoorende, verdwenen wa
ren, zijnte Assouan, ver in
Egypte aangehouden.
In Amerika is het den ingenieur
James Kesley gelukt een telefoon
zonder draad tot stand to brengen.
De proeven werden genomen te
Mineapolis aan beide oevers van
de Mississippi op een afstand van
300 Meter en zijn, trots het on
gunstige weder, geslaagd.
Gevangen legers.
In den tegenwoordigen oorlog vangen
de Transvaiers veel Engelschen. Maar
in 1870 ging het nog meer grootscheeps
toe.
Den 31en Augustus 1870 werden bij
Sedan door de Duitsche troepen 25000
min gevangen genomen en den volgen
den dag gaven zich 83000 man Fran-
sche soldaten over, met 70 mitrailleu
ses, 400 veldstukken en 150 vestingka
nonnen. Ongeveer 14000 gewonde Fran-
schen lagen op het slagveld en 3000
ontsnapten naar België en legden de
wapenen neer. Onder de gesneuvelden
was ook een correspondent van het
groote Engelsche blad „The Times",
die te dicht bij de plaats van het ge
vecht gekomen was.
Den 27en October van hetzelfde jaar
gaf maarschalk Bazaine, nadat hij m
den omtrek van Metz verscheidene koe
ren verslagen was, zich met zijn gehee-
le leger over. Met hem gaven zich over
de maarschalken Canrobert. en Le
Boeuff. benevens 66 generaals, onge
veer 6000 officieren en 173000 manschap-|
pen, waaronder de keizerlijke garde.
Ook vielen den Duitschers hierbij 400
kanonnen, 100 mitrailleuses en 53 ade
laars of standaards in handen.
Het hof van assises te Gent heeft
den beruchten Hendrik de Jong
schuldig verklaard aan dubbelen
vrouwenmoord en hem bij verstek
ter dood veroordeeld. Men gelooft
dat de misdadiger naar Amerika
ontvlucht is.
Da oorzaak van hat vergaan
van do „Gneiesnau".
Algemeen wordt het vergaan van het
Duitsche opleidingsschip „Gneisenau"
op de reede van Malaga toegeschreven
aan het feit, dat er geen stoom in de
ketels was en de vuren uit waren.
Voor deze omstandigheden bestaan
geen voorschriften bij de Duitsche ma
rine. Bij de Engelsche zeemacht, zoo
wel als bij de Amerikaansclie daaren
tegen, bestaat het voorschrift, dat oor
logsschepen, die voor anker liggen,
hun vuren altijd moeten aan hebben.
Had de „Gneisenau" in deze omstan
digheden verkeerd, dan was zij waar
schijnlijk in de gelegenheid geweest,
de volle zee te bereiken er» het ongeluk
zou niet gebeurd zijn.
Olifantschildpadden.
De olifantschildpadden behooren
tot een geslacht van reuzenschild
padden, dat snel aan het afnemen
is en tot een spoedtgen ondergang
gedoemd schijnt te zijn.
In vrijheid vindt men de oli
fantschildpadden nu nog slechts
zeilschepen de eenzame Indische
eilanden om zich van versch wa
ter te voorzien, dan werd meteen
iiital levende schildpadden
aan boord genomen. De dieren
werden gemakkelijk opgeborgen,
konden zonder nadeel maanden
lang zonder voedsel, hadden dus
geen verzorging noodig en werden
geslacht, zoodra er gebrek aan
vleesch kwam, om in het dage
lij ksch en soms voor de gezond
heid schadelijke pekelvleesch eene
gewenschte afwisseling te bren
gen.
Op Réunion, waar in het begin
van de iSe eeuw overvloed van zee-
en landschildpadden was, zijn deze
dieren het eerst uitgeroeid en wel
zóó, dat geen spoor van hen is
even. Op Rodriquez en
Mauritius is het evenzoo gegaan.
Leguat, dat in 1691 Rodriquez be
zocht, zegt hiervan „Er zijn hier
zooveel schildpadden, dat men dik
wijls van twee- tot driehonderd
stuks tot een leger vereenigd kan
zien en men wel honderd schreden
over hare ruggen kan ioopen."
Van Mauritius zegt Grant om
streeks 1740 in zijne geschiedenis
van dit eiland hetzelfde. Niets van
al dien rijkdom is gebleven. Slechts
op Mauritius leeft, op de plaats der
artillerie-barakken te Fori Louis,
nog een eenig dier van eerbied
waard i gen ouderdom. In 1810 werd
dit dier in het verdrag, waarbij het
eiland van de Franschen aan de
Engelschen overging afzonderlijk
gemeld. Men schat zijn ouderdom
op minstens 200 jaren.
De eenige reuzenschildpadden
dezer Oostafrikaansche eilanden
zijn die van Aldabra waar de En
gelsche Regeering haar beschermt
en die. welke op de Seychellen
eene schuilplaats hebben gevonden.
Het is^ wetenschappelijk van
groot belang, dat op eenzame eilan
den in den Indischen Oceaan en
ver daarvan in den Grooten Oce
aan reuzenschildpadden leven, die
elkander bijna gelijk zijn. Zij zijn
te herkennen aan den langen hils
den kleinen kop en de donkere
bijna altijd zwarte kleur. Het hoo-
ge rugschild en de plompe nooten
kenleekenen haar als echte land
schildpadden, die vooral niet ver
ward moeten worden met de reu-
zenzeeschildpadden, waarvan de
zoogenaamde schildpadsoep bereid
wordt.
In de laatste jaren zijn verschei
dene malen levende olifantschild
padden naar Europa gebracht. In
1895 bracht Dr. Voeltzkow zes
schildpadden van Aldabra mede.
Zij leefden een jaar in den Ham
burger Zoölogischen Tuin. Het
zwaarste dezer dieren woog 103
kilogram.
Reeds in 1896 ontving de Ham
burger Tuin van Dr. Aug. Brauer
twee andere exemplaren, waarvan
het grootste 125 cM. lang, 80.5 cM.
breed en in rust 57.5 cM. hoog is.
Het weegt 250 kilogram. Beide
schildpadden leven op het oogen-
blik nog.
Einde April van het vorige jaar
heeft de Duitsche diepzee-expeditie
onder Prof. Chum, opnieuw een
aantal olifantschildn^idden van de
Seychellen medegebracht. Een daar
van, in het bezit van den Duitschen
Keizer, bevindt zich te Potsdam;
een is den Berlijnschen, twee zijn
den Breslauer Zoölogischen Tuin
toegewezen en een is te Hamburg
gebleven.
De Hamburger Zoölogischen Tuin;
bezit nu niet minder dan zes oli-
lantschildpadden van verschillende
grootte.
Men dient zijn eieren noch te
stoppen in gekookte stijfsel, noch
ze te besmeren met vet en ze te
wikkelen in papier. Men moet ze
evenmin met eiwit bestrijken en
ook niet met eiwit, rijstmeel en
gestampte haver. Het helpt ook
niet of men ze met eiwit en zaag
sel behandelt en ze dan voorzich
tig met de breedste zijde naar be
neden zet; en ze in gebluschte kalk
zout en salpeter te bewaren, is het
minst afdoend middel, zoonis oü
deze tentoonstelling gebleken is.
Laten onze kippenhouders en
eierenhandelaars dit nu uitknippen
en er hun voordeel mêe doen.
Eieren bewaren.
Kippenteelt en eierenhandel be
hooren tot de helaas vele zaken,
die in ons vaderland verwaarloosd
worden, ofschoon jaarlijks milli-
oenen eieren uit het buitenland
worden aangevoerd en wij. indien
wij slechts de moeite deden ons
goede vakkennis eigen te maken
daarin een belangrijke bron van
inkomsten en welvaart konden
vinden.
In het buitenland, waar men be
ter op de hoogte is, neemt men alle
mogelijke maatregelen om deze
belangrijke bron van volkswelvaart
zoo kwistig mogelijk te doen
vloeien.
Zoo heeft het Birminghamsche
landbouwerscomité op zijn laatste
ianiscuuupauuci» u«* «,v-0
op het noordelijk van Madagaskar tentoonstelling gelegenheid gege-
ïn den Indischen Oceaan gelegen ven een praktische proef te nemen,
eiland Aldabra. Op dc verder noord- d'io misschien zal bijdragen om
oostelijk gelegen Seychellen worden vele huismoeders en nóg meer
zij nog slechts in gevangenschap i eierenhandelaren in staat te stel-
Jehouden. Vroeger kwamen deze
schildpadden en eenige andere
soorten reuzenschildpadden ook
voor op de eilanden Mauritius,
Réunion en Rodriquez.
Het eerste bericht van reusach
tige schildpadden, zooals men zo
toen ter tijd van dergelijke af
metingen nergens op de wereld ge
kend had, brachten de Oostindie-
vaarders mede, die kort na den ont-
dekkingstocht van Vasco da Gama
de genoemde eilanden bezochten.
N'iet veel later kwam van de andere
zijde der aarde, van de onder den
equator gelegen Schildpadden-ei
landen in liet westen van Zuid-
Amerika, het bericht, dat daar der
gelijke kruipende dieren gevonden
werden, en wel in zulk een menig
te, dat men de nieuw ontdekte
eilanden naar de Galapagos de
Schildpadden noemde.
Van dit oogenblik begon de ver
nietiging dezer groote tweeslachti
ge dieren, daar zij voor de Oost-
Indievaarders een gemakkelijke en
waardevolle buit waren. Bezoch
ten deze zeevaarders met hunne
len, de noodige maatregelen te ne
men, dat een ei versch blijft.
Men had twee prijzen uitgeloofd
voor de beste voorzorgsmaatrege
len, die op dit punt konden geno
men worden en den len Augustus
jl. hebben niet minder dan tien
mededingers hun eieren ingele
verd op die tentoonstelling, welke
dus den geheelen zomer en herfst
door bewaard zijn en nu dezer da
gen, dus na een tijdsverloop van
vier maanden, onderzocht zijn.
De eerste prijs werd toegekend
aan een exposant, die zijn eieren
voorzien had met spek, zout en
turfmul. Den tweeden prijs kreeg
een ander, die ze insmeerde met
vaseline, ze daarna wikkelde in
katoen en ze zoo in zemelen ver-
Beide methoden schijnen bijna
even goed te zijn. Daar er even
wel teillooze recepten bestaan zal
het niet ondienstig zijn, de acht
andere behandelingswijzen ook
mede te deelen, met. de uitdrukke
lijke bijvoeging, dat ze bleken ge
heel verkeerd te zijn.
VI.
Het Tweed© JKeijerrijk.
1860—1870.
Met de vestiging der Italiaansche een
heid onder een vrijzinnig gouverne
ment ontwaakte in veie landen
van Europa een nieuw politiek leven.
Maar de kamp droeg geen revolutio
nair karakter. Na 1860 ging het
alleen om de practische toe
passing en doorvoering van de liberale
beginselen, die in 1848 hadden gezege
vierd.
Een troon alleen werd langzamer
hand ondermijnd die van Napoleon.
De kerkelijke partij vergaf het hem
niet dat hij den Paus had laten aan
randen. En de poging tot toenadering
naar de zijde der liberalen mislukte,
omdat de kleine concessies deze partij
niet verzoenden.
De standvastige houding van den
Paus, die niet. van het wereldlijk ge
zag afstand wilde doen bracht Napoleonl
wiens troepen Rome bezetten, nog meer
in het nauw. Eindelijk sloot de Keizer
in 18G4 de zoogenaamde September-con-
ventie, waarbij de Italiaansche regee
ring zich verbond de stad Rome en het
overgebleven gebied van den Paus te
zullen ontzien en zoo noodig te be
schermen; zelf zou zij haar zetel naar
Florence overbrengen. Van zijn kant
beloofde Napoleon III zijn troepen uit
Rome te zullen terugtrekken.
De Keizer verspeelde er zijn bondge
nootschap met Italië mede, en joeg de
geestelijkheid in Frankrijk er door te
gen zich in het harnas. Van nu af aan
voerde de geestelijkheid een stelselma
tige oppositie tegen allerlei regeerings-
voorstellen. Ook de Paus was meer ver
gramd dan ooit.
Bovendien gingen in Frankrijk al
lerlei elementen samen in het bestrij
den van de Mexicaansche expeditie.
Men weet hoe, nadat Amerika waar
in na den burgeroorlog tusschen Noord
en Zuid het Noorden, d. i. het absolu
tisme zegevierde op grond van de
Monroe-leer (Amerika voor de Amerika
nen) de terugtrekking der Franschc
troepen had geüischt, de korte regeering]
van Maximiliaan van Oostenrijk, met
diens dood door den kogel, eindigde.
Ware Napoleon's échec in Mexico nog
in evenwicht gehouden door triomfen
of materieele vcordeelen elders. Maar
zijn staatkunde leed overal schipbreuk.
In Pruisen had de oppositie den strijd
aangebonden. De weigering van het
gevraagde bedrag voor het leger was
het sein. Tot tweemaal toe ontbond de
Koning het Huis van afgevaardigden,
tot tweemaal toe keerde de oppositie
meerderheid even sterk terug. Door
welke concessiën de regeering haar ook
trachtte te bevredigen, haar verzet be
gon voortdurend opnieuw.
In dezen hachelijken toestand nam
Otto von Bismarck de opdracht aan een
nieuw Ministerie te vormen. Onver
vaard greep hij het Huis aan.
Zoodra hij zich verzekerd had dat
onderhandelingen niet baten zouden,
liet hij de uitgaven alleen ter goedkeu
ring aanbieden aan het Heerenhuis,
waar zij goedgekeurd werden. Deze on
gewone en ongrondwettige wijze van
handelen werd eenvoudig verdedigd
door een beroep op de grondwet zelve,
die niet voorzag in het bezwaar van een
geschil tusschen de Staatsmacht in
zake de dekking van de Staatsuitga
ven. Drie jaar lang hield Bismarck den
strijd vol, intussciien met den Koning
werkend vcor Duitschland's eenheid
en de grootheid van Pruisen.
In Weenen was het gouvernement na
1860 in groote moeielijkheden geraakt,
liet prestige van de regeering was door
de nederlaag verzwakt, en do liberale
hervormingen die zij aanbood leden
schipbreuk op de verschillen tusschen
Duitschers en Hongaren.
Verzwikt door de aanhoudende twis
ten kon zij inderdaad niet het middel
punt zijn van een grooten Duitschen
Statenbond, en Bismarck verklaarde
rondweg als zijne meening dat Oosten
rijk zijn zwaartepunt behoorde te
verleggen naar de hoofdstad van Hon
garije.
Weer breken er stormige dagen aan.
Denemarken zag zich Sleeswijk en Hol
stein ontrukken. Oostenrijk sloot zich
hij Pruisen aan door het drijven van
Bismarck.
Bij het verdrag van Gastein in 1865
behield Oostenrijk I-Iolstein en Pruisen
Sleeswijk. De Deensche oorlog had den
Bond uit elkaar gerukt. Het verdrag
van Gastein was niets dan een wa
penstilstand, tegen den wil van Bis
marck gesloten. Hij wilde den oorlo
en door den oorlog de oppermacht van
Pruisen in Duitschland. Zoo geschied
de. Oostenrijk zag zich bij Sadowa en
Königgratz verslagen.. 23 Augustus
werd te Praag de vrede geteekend, en
hiermede was de Duitsche bond opge
lost. Hij maakte plaats voor een N.-
Duitschen Bond onder opperhoogheid
van Pruisen.
Wat het binnenland betreftHet ver
zet tegen den Koning cn zijn vermete-
len Minister was door den oorlog be
dwongen. Pruisen's politiek had het
merkwaardig resultaat niet kunnen be
reiken zonder dat de staatkundige toe
standen in het buitenland daartoe had
den meegewerkt. Rusland had ziel
strikt onzijdig gehouden.
Keizer Alexander II bleef wcliswa|
autocraat, maar toch toonde hij in ine
nig opzicht den weg der hervorming t
willen inslaan.
Echter deed de Poolsche opstand vi«
1863 Alexander de politiek van zijn eer
ste regeeringsjaron verlaten; en he
stelsel van het absoluto gezag keerd
met 1864 terug.
Engcland's onzijdigheids-staatkund
van dezen tijd kostte het land voorloo
pig zijn prestige, maar het had gelegen
beid tot ontwikkeling. De reform vai
1867 maakte een groot aantal gezetei
burgers uit den arbeidersstand tot kle
zers. Het was hun tc doen oin meer vrij
heid voor de krachtig groeiende trad*
unions. Het eenige wat Bismarck no
overschoot was Frankrijk te weerhon
den van inmenging, gebruik makend
van de constante weigering van 0os
tenrijk om Venetië aan Victor Emanui
af te staan, polste hij aan de eene zijd1
de Italiaansche Regeering over een vei
bond, dat tegen Oostenrijk gericht zo
zijn, aan den anderen kant overleg
hij in de bijeenkomsten te Biarritz pe
soonlijk met Napoleon III groote plai
nen tot wijziging van de bepalinge
van hot Weener congres, waarvan h(
bedoelde Pruisisch-Italiaansche ve
bond een onderdeel was.
Pruisen had veel succes met den oo;
log tegen Oostenrijk, en Frans Jozi
wa9 weldra gedwongen Venetië af t
staan. Napoleon had de kansen km
nen keeren. maar hij weifelde en hiel
zich eindelijk stil.
Italië was ongelukkig geweest in de
krijg, en moest zich dus neerleggen b
Pruisens vredesonderhandelingen. V
netië werd aan Napoleon III afgestaa
die het vervolgens, na volkssteramin
aan Italië afstond maar dit land vn
het genot van de winst vergald nietc
wapenen hadden Venetië aan het Rij
gebrachthet was een geschenk aa
een overwonnene. Nooit vergaf het vo!
Napoleon dezen smaad. y
Niet Frankrijk maar Pruisen wa
thans de toongevende mogendheid
Europa geworden. Het kon niet uitbl
ven of beide landen moesten weldi1
den strijd om de hegemonie aanbinde
Oostenrijk kampte erger dan oi J
met binnenlandsche onlusten, en b 8
;evolg was de scheiding in Duitschec
Hongaarsche landen, slechts door de
gemeenschappel ijken monarch ven -t
nigd. Overigens zijn sedert beide lai
den geheel zelfstandig. Voor Pruis* c
leverde het verdeelde land geen gevai
meer op. .3
Italië zou Frankrijk evenmin ste j
nen en bovendien was de Luxembui
sche quaestie toen door tusschj
komst van Bismarck verhinderd wei
dat Koning Willem der Nederland!
het groothertogdom aan Keizer Naf
leon verkocht eene nieuwe verna
ring voor Frankrijk. Dat gevoel uil
zich in scherpe uitvallen tegen Pn 1
sen. E
De zieke, zwakke Napoleon III vil
niet welken weg hij zou inslaan «JJ
zijn land tevreden te stellen. Hij dag
concessies aan de liberalen, en hield -
een oogenblik later mede op, na aa
dringen der clericalen. Het was slecl
in schijn dat tijdens de tweede gro
tentoonstelling te Parijs het Keizen
nog eens in vollen luister schitterde,
Onder zulke omstandigheden b
haalde Garibaldi zijn aanslag op Roi
Napoleon zag dadelijk, dat hij mo
helpen, wilde hij niet geheel breken!
de clericalen. En hij stuitte dan o
spoedig bij Mentana het verder vol
ukken van Garibaldi, daarmede
wereldlijk gezag van den Paus i
rend maar zich stellend tegenover
lege e ring van Victor Emanuel.
Overal verloor Frankrijk veld. I
bijv. in de quaestie der aanhecht f
van België aan Frankrijk. Onverwaj
werd het publiek verrast met de tijd
dat een Fransche maatschappij j
schillende spoorlijnen had overgi
men. Door een handigen zot wist f
Belgische kabinet echter het Fran!
spel te doen verliezeneen snel ie
diend en onmiddellijk aangenj i
wetsvoorstel verbood eiken, verl i
van spoorwegen, die zonder goedl
ring van de regeering was geslö 1
Ook deze laatste teleurstelling wer I
Frankrijk aan Pruisen geweten.'
haat groeide, maar medestanders 1
den niet gevonden worden. Het Kei
schap begon zich zwak to gevoe
Tusschen de twee vuren van het ul
montanisme en het radicale liberal!
geplaatst, zocht het tevergeefs naar
"ast standpunt om tegen beide veil
wezen. Nog eenmaal gaf het plcbf! l
den Keizer: eene glansrijke over
ningde volksstemming verkla
zich met 7 milliocn tegen and©
millioen stemmen voor het libt
Keizerrijk. J j
De Paus had inmiddels den strij
gen het liberalisme voortgezet o; I;
ooconomisch concilie te Rome (18
'70) werd het leerstuk der onfeil
heid met groote meerderheid aan;
men. De eindstemming over het o
baarheidsdogma viel samen m
oorlogsverklaring van Frankrijk
Duitschland 19 Juli 1870. Aanle
daartoe was de candidatuur va
prins uit het Huis van Hohenzc
voor de Spaansche troon.
Men kent den uitslag. Frankrijk
haast overal geslagen, do Keize
vangen genomen, en de Duitschei" !i
ten Parijs binnen. Nog voor het
we bewind, onder Thiers de vredes
waarden kon samenstellen, brac l
gevaarlijke Parijsche commune
gemoederen in beweging. Eerst i
laatst van Mei, na een verwoed ge
met de troepen was de rust berst
Met den val van het Keizerrijk
ook Frankrijks overwicht Ol
Europa.
Naar het Historisch Gedefl
van Dr. F. J. L. Kramer, uitgavj
het N. v. d. D.
