Fa. ANTON OE ROOY
De tentoonstelling
van Boekdrukkunst.
EEN DRUKX EF.SSTAK I HG TE BERLIJN
Door de wilde staking der typografen
kondcci zoowel de Beriijnsche middag- als
Avondbladen Zaterdag riet verschijnen.
Alleen nog de ..Deutsche Zcitizng de
„Vorwiirts" cn het christelijke vakver-
«•'JiigingsorgaAn „Dc Deutsche" zijn ge
drukt. Ook in de baakbiljelteudrafcki!-
xljeit cn Tijksdrukkerijen wordt gestaakt.
Volgons bovengenoemd Wad ..Der Deut
sche" heeft he; depnrtetn-ciit van Ar'ocid
vertegenwoordigers der werkgevers en der
vakverenigingen uUgenoodigd, onmid
dellijk de onderhandelingen over de loo-
Don dor typografen te hervatten.
De communisten doen pngkigeu deze
Slaking een politiek tintje le geven. Zij
verspreiden liet stakingsparool: „Togen
der. papicrgcldzwendel".
IM GEZONDEN M ED E D EE LI N C EN
ii 60 Cts. per regel.
De geheele sorteering
is compleet.
ANEGANG 14
Tel- 560
Wij balasten ons met de verzending
naar alle werelddeaien.
Stadsnieuws
De officieeie opening.
Redevoeringen van Jhr. Mr. Dr. E. A,
van Beresteyn en Jhr. Mr. Dr. A. Röeli
Zaterdagmiddag weid ia tegenwoor
digheid van zeer vele genoodigden ia
dc rotonde van het Museum vaa Kunst
nijverheid cc Tentoonstelling van de
Ontwikkeling der Boekdrukkunst :n Ne
derland geopend door Jk:. Mr. Dr. A.
Riiell, Commissaris der Koningin in
dit gewest, nadat eerst de voorzitter,
van het tentoonsteliingsbestuur, Jhr.
Mr. Dr. li. A. van Beresteyn een inlei
dende rede had gehouden.
Rede-Jhr. Mr. Dr. E. A.
van Beresteyn.
Jhr. Mr. Dr E. A. van Bere
steyn Ineld de volgende rede
Als voorzitter van het Bestuur der
Tentoonstelling van de Ontwikkeling
der Boekdrukkunst valt mij de eer te
beurt, u allen hier'welkom tc mogen
hect.cn.
Dit welkom geldt in de allereerste
plaats u, mijnheer de Commissaris der
Koningin in de Provincie Noord-Hol
land. Het bestuur heeft het op hoogen
prijs gesteld, dat u wel zitting hebt
willen nemen in ons Eere-Comité en u
bereid -bobt verklaard, onze Tentoon
stelling aanstonds plechtig te openen.
Gij bobt daanne.de opnieuw het be
wijs gegeven, hoezeer u kunsten cn we
tenschappen ter harte gaan.
Ook u, mijnbeer do Burgemeester
van Haarlem, wensch ik in bet bijzon'
der op deze plaats te begroeten en u
de verzekering te geven, dat wij ten
zeerste waardeeren betgeen gij in het
belang onzer Tentoonstelling hebt ge
daan. Uwe zoozeer op prijs geslelde
medewerking stemt ook het bestuur
van het Museum hoopvol voor de toe
komst.
Toen het jaar 1S23 naderde, hebben
enkele belangstellenden in de boek
drukkunst zicli afgevraagd^ of in dit
jaar gebeuren moest, wat in lf-10 en
1823 was geschied, het Eeuwfeest
ditmaal dan het vijfde te herden
ken van dc uitvinding van de boek
drukkunst-. De Federatie van Boek
drukkerspatroons noodigde enkele
heeren uit, .haar te rapporteeren om
trent de mogelijkheid en wenschelijk-
hei<l van een luisterrijke viering van
dit Eeuwfeest. Een rapport daarom
trent werd ingediend, doch tob uit
voering kwam het niet. Zoo brak. het
jaar 1928 aan, zonder dat- dc plannen
ven eenigszins vasteren vorm hadden
aangenomen. Het scheen, alsof de
wensch van onzen ijvcrigen secretaris,
den heer Ketting, om in ieder geval
dc literatuur te verrijken met een ge
schrift, dat ons omtrent den stand
van liet vraagstuk, dat zoo vele ge
leerden bezighoudt, nader zon inlich
ten, niet in vervulling zou gaan. Er
kwam evenwel hulp opdagen. IIet be
stuur van het- Museum van Kunstnij
verheid trok zich de zaak. aan en nam
het initiatief tot het houden van een
Tentoonstelling. De Federatie van
Bockdrukkerspatroons zegde .baar
steun toe cn zoo kon in korten tijd de
Tentoonstelling lpt stand worden ge
bracht, die heden geopend wordt.
Do cerate vraag, die wij hadden tc
beantwoorden, was deze: zal de ten
toonstelling in hoofdtaak een histori
sche of een technische moeten zijn De
tegenstelling bleek gemakkelijk te
overbruggen. De voorstanders der his-
toriscko tentoonstelling begrepen,
dat bet niet- een Coster-tentoonslel-
ling kon worden en dat 1S23 gekqzen
kon worden, minder om bet vijfde
Eeuwfeest tc vieren vnn de uitvinding
door L. -T. Coster, dnn wel om het
feit tc herdenken, dat een eeuw gele
den het vierde Eeuwfeest was gevierd.
Zii wezen dc voorstanders der-tech
nische richting er op, dut een histori
sche uitstalling geenszins de moderne
technische uitsloot. Integendeel, dat
zij juist wonsebten," de ontwikkeling
der boekdrukkunst te demonstreeren
vanaf dc uitvinding tob op heden,
waardoor dus aan het- tegenwoordige
ccn belangrijke plaats ingeruimd kon
worden.
Bij afbakening van het terrein, werd
vervolgens besloten, dat wij ons niet
zouden bepalen tot den boekdruk in
engeron zin, doch ook aan de illustra
tie, nan de prentkunst, een pla.tts zou
den inruimeneen tentoonstelling
-vnii de drukkunst alzoo in ruimen zin.
Do uitvoerende commissie kwam
aldus tot con indorsing in drie hoofd
rubrieken1. de historische afdeeling
in engeren zin, waarin aan fester na
tuurlijk do hem toekomende belang
rijke plaats is gegeven; 2. dc afdee
ing floll-andacfce uitvindingen ep het
gebied vnn den plaatdruk3. dc ru
briek moderne techniek.
Op deze wijze wenschen wij de be
zoekers, waaronder ik hoop, dat vele
leden van het Congres der Boekdruk
kers, dat alhier zal worden gehouden,
uilen zijn, ©cn duidelijk overzicht en
inzicht le geven in de ontwikkeling
der drukkunst. Indien wij zulks berei
ken, dan bchooren wij in de eerste
plaats daarvoor onzen hartelijken
dank tc brengen aan de uitvoerends
commissie en in het bijzonder aan den
vóortvarenden voorzitter, Dr. U. P.
Burger. Zonder zijn krachtige leiding
en zijn jeugdigen ijver hadden wij het
zoover niet gebracht. Ik kan niet alle
leden der uitvoerende commissie per
soonlijk hier dankzeggen, doch ik
wensch toch niet te verzuimen, naast
Dr. Burger in do allereerste plaats
den heer Ketting, die het eerst het
denkbeeld heeft geopperd, cn tot het
laatst toe onvermoeid voor onze zaak
heeft gearbeid, te noemen- en vervol-
•ens ue heeren Modderman en Mou-
yn, die meer in het bijzonder zich
aet de inrichting hebben willen belas-
•Vervolgens wensch ik heb bestuur
an heb Museum van Kunstnijverheid
jnze- erkentelijkheid te betuigen voor
de gulle gastvrijheid, waarmede het
haar zalen en tentoonstellingsmeube-
leu te onzer beschikking steidc. Het
Museum toonde voor do zooveelste
al, dat het zijn roeping verstaat,
een cultuurcentrum voor de stad Haar-
te zijn. Spreker betuigde er zijn
ledwczcn over, dat mevr. do Jossehn
de Jong, de voorzitster van het be
stuur" van het Museum van Kunstnij-
erhe-id, door ongstcidheid verhinderd
was, aanwezig te zijn. Maar wat zou
den wij hebben kunnen doen, als niet
'n aantal vrienden der boekdrukkunst
de koorde der beurs hadden losgetrok
ken- Immers niets. De Gemeenteraad
van Iiaarlcm besloot op voorstel van
ii. en W. ons een voor dezen tijd be;
langrijke subsidie tc willen geven. U
wilt, mijnheer de Burgemeester, onze
erootc erkentelijkheid daarvoor wel
de leden vnn de beide colleges,
rvan u dc voorzitter zijt, over
brengen? De Federatie van boekdruk
kers, de Bond van Uitgevers en tal
an anderen volgden dit voorbeeld. Ik
breng hun voor dezen onmisbaren
n den dank over van ons be
stuur.
Eindelijk moet ik degenen, die heb
ben medegewerkt aan de samenstel-
v-Ti (Ten catalogus, hier openlijk
mijn hulde brengen voor het voortref
felijke werk, dat zij geleverd hebben.
De catalogus is thans niet, wat hij ge
woonlijk is: de opsomming van de ten;
toongestelde voorwerpen, meer of
minder uitvoerig beschreven, doch een
bundel opstellen over de historie en
<le techniek, waardoor de literatuur
een belangrijke verrijking ondergaat:
Een boekwerk, keurig verzorgd, na. in
de bibliotheek van den boekenvriend
mag ontbreken. Vergun, dat :k in
het bijzonder uw aandacht vraag voor
de interressante en scherpzinnige stu
die van den heer Bausch, onlangs in
het Tijdschrift van den Boekhandel ge
publiceerd. verkor.t weergegeven in
ïzen catalogus.
Dat velen ook buiten Haarlem deze
Nederlandsche Tentoonstelling zullen
bezoeken, is onze wensch. Wij willen
gaarne hier in het bijzonder de vaklie
den, de leerlingen der Nijverheidsscho
len, de bibliótheekleerljngen, ora
van de bibliotheekambtenaren, die
hun jaarvergadering eveneens hier zul
len houden, niet te spreken ontvan
gen en de deskundigen onder ods zijn
bereid, als gids op-te treden.
Omtrent doel en strekking onzer
Tentoonstelling heb ilc u thans eeni-
germate ingelicht. Ik mag nu wel den
heer Qommissaris der Koningin uitnoo-
dgen, over te gaan tot de plechtige
opening onzer tentoonstelling, waafna
tot de bezichtiging zal kunnen worden
overgegaan.
Rode-Jhr. Mr. Dr. A. Röoll.
Hierna sprak Jhr. Mr. Dr. A. Röcll
dc volgende openingsrede uit
„Ik zal, dames cn heeren, gaarne ge
volg geven aan dc door den voorzitter
van het bestuur dezer tentoonstelling
tot mij gerichte uitnoodiging, n
n-.sg niet nalaten tc verklaren, dat, als
ik mij tot hare opening bereid verklaar,
ik dit doe met allen schroom cn alle
bescheidenheid, welke mij passen tegen
over toehoorders, die, ware dc politie
ke omstandigheden anders geweest, op
een openingsrede .van Minister De
Visser zouden zijn onthaald, geworden.
Nu Zijne Excellentie echter begrijpe
lijkerwijs zijn toezegging -om deze ten
toonstelling tc openen heef; moeten
terugnemen, is het mij een voorrecht
met een kost woord te antwoorden op
heer dc voorzitter, zóocvca -dc voorge
schiedenis vaa deze tentoonstelling hebt
geschetst cn dc bcteekcr.is hebt uiteen
gezet van hetgeen zij tc aanschouwen
zal geven
Zij wordt gegeven ter viering van net
vijfde eeuwfeest, zoo al niet van dc uit
vinding vaa Leurcns Janszoon Costcj,
dan toch van die dor Boekdrukkunst.
Als ik mij nu mijne schooljaren voor
den geest terugroep cn mij. herinner,
boe in dien tijd het uit het hoofd lee-
ren van jaartallen voor vele scholieren
ccn kwelling was, herinner ik mij te
vens, dal er althans vier jaartallen wa
ren, waarvan liet onthouden ook
dc in dit opzicht zwakste broeders geen
moeite scheen tc kosten.
- Het waren dc slag bij Nieuvvpoort,
1600de inneming van den Briel, 1572
de uitvinding van do boekdrukkunst,
1423; cn Willem Bcukclszoon van Bier
vliet vindt hel haringkaken uit, 1387.
En nu is liet merkwaardig, dat, terwijl
de jichtige behandeling van het
banket, die op dc schooljeugd zooveel
indruk scheen tc maken, aan Willem
Beukelszoon nooit is betwist geworden
en er eerst in den allerjongsten lijd
eenige twijfel is gerezen, of hij die uit
vinding al dan niet in 1387 deed, over
de uitvinding van do boekdrukkunst,
die wellicht geacht mag worden'die van
liet haringkaken in bctcckcnis en be
langrijkheid te evenaren, reeds om
streeks 1500 ccn strijd is ontbrand, die,
na eeuwen te zijn voortgezet, nog steeds
niet heeft geleid tot de mogelijkheid,
om met wiskundige zekerheid vast te
stellen, dat aan Lourens Janszoon Cos-
ter dc palm der overwinning toekomt
en nog minder om met dankbaarheid te
constntcercn, dat mijne schoolmakkers
cn ik ons terecht het jaar 1423 als da
van dc uitvinding der "ooekdrukkuns
hadden ia het jicofd geprent.
Indien wij dus in 1023 nietteipin het
vbfde eeuwfeest herdenken,.doen wij dit
met dc bescheidenheid, waarvan ditmaal
©pre: oer feestviering getuigt en
die merkbaar afsteekt van den luister,
waarmede cp 10 en ri Juli 1S23 het
„Vierde E-euwgetiice'" van de uitvin
ding der Boekdrukkunst van stadswege'
te Haarlem met een twoeóaags'ch tees:
erd gevierd, toen onder meer zoo
als het luidt in de Gedenkschriften dier
ing, door Vincent Loosjcs bijeen
verzameld ea uitgegeven, de hoogge
leerde Van der Palm van den kan
sel der Groote- of St. Bavo's Kerk „voor
too talrijke schare, met onnavolg
bare duidelijkheid en ongezochte sier
lijkheid, met aangename bevalligheid en
•eerstaanbaren klem zijn treffende
feestrede uitsprak", nadat een met goud
bekroond- antwoord op ccne door de
Hollandsche Maatschappij der Weten
schappen uitgeschreven prijsvraag had
titgemaakt, dat Lourens Janszoon Ros
ier en geen ander de uitvinder der
boekdrukkunst was en een Commissie
uit den Gemeenteraad aan dat achtbare
lichaam had gerapporteerd, dat het
tijdstip der uitvinding tusschcn 1420 cn
425 en dus omstreeks Juli 1423 moest
allen.
Zijn dus ditmaal dc fecstgcnooten
niet in zoo grooton getale van heinde
cn verre samengestrpomd als in 1S23,
toen „onderscheidene afdeelingcn va
de Schutterij en het Garnizoen ofidi
de wapenen verschenen, welke de orde
handhaven en het ppgtstniige van den
dag zouden vermeerderen", en overdek
ken niet „de jagten. boeiers en schepen
-an boertlieden het Spaarne, zoodat zij
daarop" ik citeer nog altijd Loosies
„ecne ongewone levendigheid ver
oorzaken, ia een soort van mastbosch
vormen" indien nog steeds' eenvoud
het kenmerk is van hel ware, is cr wel
licht reden ons te verheugen, dat, een
eeuw later, eeuw waarin de wetenschap
zoo geweldige vorderingen heeft ge
maakt en waarin de boekdrukkunst,
niet het minst in Nederland, zicii
buitengewone mate heeft ont-
ke.'d, de uitvinding, die meer dan ecni-
g.- andere iiasr invloed beeft doen gel
den op de- wereldhistorie, niet wordt
Itcidacht me, een vuurwerk, waarvan
de „uitwer-.isg even moeilijk valt te be
schrijven als de beschouwing vaa zuik
een fecstvermaak aangenaam en tref
fend mag heeien", of met lier-, eeuw
en feestzangen, maar met een tentoon
stelling, die getuigenis aflegt niet al
leen tan den erasi en de degelijkheid
der wetenschappelijke onderzoekingen
omtrent het nog steeds onopgeloste
vraagstuk, maar ook van c-e geschiede
nis der boekdrukkunst van haar wiege-
tijd tot op den huldigen dag en
hetgeen boekdruk- en prentkunst
hare nieuwste vormen ea procddö's te
lecrcn en te aanschouwen geven.
Zie ik -dus wèl, dan bestaat cr alle
reden om rechtmatige hulde te betui
gen aau degenen, die tot het houden
an deze tentoonstelling het initi:
hebben genomen en ben ik cr zeker
de tolk ie zijn van de gevoelens der hier
genoodigden, indien ik mij ook na
mens die allen aansluit aan de woorden
van dank, die door u, mijnheer de voor
zitter, zijn gebracht aan de Federatie
van Boekdrukkerspatroons cn haar ijve
rigen secretaris, aan het bestuur
hel Museum van Kunstnijverheid en
allen, die in het algemeen en in )ict
bijzonder door u werden herdacht, 1
hetgeen zij tot het aanvankelijk welsla
gen van deze technisch-historische her
denking hqbhen verricht.
Speciaal mag ik zeker in dit
Bah'd en op deze plaats de Haarlemsche
drukkers en uitgevers herdenken, die-
eeuw in eeuw uit in deze gemeente dc
Koster-traditie hebben voortgezet
van Haarlem- de stad hebben gemaakt,
die op het gebied der boekdrukkunst
ver buiten onze landpalen bekend
beroemd is. En ik geloof aan- de ver
diensten van het levende geslacht in
geen enkel opzicht te kort tc doen, in
dien ik op dezen gedenkdag een eer
biedig en weemoedig ecresaluut breng
aan de -nagedachtenis van Mr. Charles
Enschedé, dien zoo bij yïtstek des';
digen. en onvermoeider! vorscher naar
het nog steeds brandende vraagstuk de:
uitvinding, aan wiens groote scherp-
zinnigheid het te, danken i;. dat vele
duisterheden tot klaarheid zijn gebracht
en vele nieuwe gezichtspunten zijn ge
opend, die dat vraagstuk nader tot zijne
oplossing kunnen brengen.
M2ar ik mag, dames cn heeren, nici
langer vaa uw geduld vragen. Bij
ccre tentoonstelling mag het zwaarte
punt niet in het openingswoord zijp ge
legen, maar moet de aandacht in hoofd
zaak vallen op al het schoort cn merk
waardigs. tot bezichtiging waarvan
hier zijn bijeengeroepen.
Toch mag ik niet besluiten zonder
ook van mijn kant nog uw bijzondere
belangstelling te hebben gevraagd voor
den catalogus, cie u bij deze bezichti
ging niet alleen een veilige gids zal
zijn," maar die, beter dan in woorden
kan geschieden, u het bewijs zal leve
ren van den «ver en de toewijcsQL
waarmede deze tentoonstelling werd
voorbereid en van cc liefde cn de vol
harding. waarmede de beoefenaars
boekdrukkunst er naar streven de n
len weg te vagen, die nog steads het,
beeld van Lourens Janszoon Koster om-
floer seni
Indien 'dat doel eerlang mocht wor
den bereikt en indien deze Tentoonstel
ling hiertoe het hare mocht bijdragen,
zullen allen, die aan het bijeenbrengen
dezer verzameling de inspanning hun
ner beste krachten hebben gewijd, eerst
met recht de kroon op hun werk go
plaatst, zieri.
Met den oprechten wensch, dat liet
zóó ver moge komen, verklaar ik deze
Tentoonstelling van dc Ontwikkeling
der Boekdrukkunst in 'Nederland voor
geopend."
Nadat de voorzitter van het tentoon-
stcllingsbcstuur den heer Roell dank
had betuigd voor het uitspreken der
openingsrede, maakten dc aanwezigen
een rondgang langs de verschillende af
deelingcn der tentoonstelling.
Deplechtigheid werd o.a. bijgewoond
door Burgemeester en Wethouders der
gemeente Haarlem en vele raadsleden.
Voorts 'werden opgemerkt Mr. M.
I. Duparc. chef van dc afd. Kunstci
Wetenschappen van het Departement
van Onderwijs, Kunsten cn Wetenschap
pen Dr. P. C. Molhuysen, bibliothe
caris van de Kon. Bibliotheek te 's-Gra-
venhageMr. Dr. J. C van Overvoerde,
directeur van het gemeentelijk mu
seum (De Lakenhal) te Leiden; Mr.
-S, IT, Vening Mcincsz. griffier van de
Prov. Staten van Noord-Holland; Jhr. J.
P. van Deern, burgemeester v.'.n Heem
stede.
Binneulaui
Het vertrek van den
ex-Kroonprins naar
Duitschland.
Nadere bijzonderheden aan
gaande het vertrek.
Cs ex-Kroonprins van een behoor
lijken Duitschon pa3 voorzien.
Een manifest aan de bevolking van
Wieringen. 1
Uit nadere berichten is gebleken, dat
de ex-kroorlprins van Duitschland inder
daad het eiland Wieringen heeft verlaten
1 maar Duitschland is teruggekeerd.
Volgons oen madodoeling van het Haag-
,-hë Corr. Bureau, heeft de ex-kroonprins
het besluit genomen naar Duïtsohlamd te
te keei-fii, miidat de Duitsohe regeering
eenige weken geleden hem had to kennen
.'geven tegen zijn terugkeer geen bezwaar
maken cn nadat hij dientengevolge
in eon behoorlijken Duitsehen pas was
Het l'crslmrc.iu Vas Dï
at zoowel de Dultsehe als de Nederland-
the regeering reeds het eind van de voor-
latsto week toestemming hebben gegeven
>t het vertrok van den ex-kroonprins
aar Duitschland, Alle daartoe benoodig-
de formaliteiten zouden in. den loop van
deze week zijn vervuld. 1
Een Wolfftelcgram uit Berlijn meldt d.d.
10 Nov.:
Naar de „Vorwarts" bericht, zou de ge
wezen kroonprins zich in den loop van
der: dag naar Oels hebben begeven. De
Rijksregcering heeft in zijn reis naar
Duitschland toegestemd nadat hij de be
lofte had afgelegd zieh niet mc; de poli
tiek te bemoeien, doch zich uitsluitend
aan den landbouw te wijden.
De Bcrlijnsehe berichtgever van het
Hbld. meldt:
Ofschoon tegen het verblijf van den ex
Kroonprins in Duitschland van do zijde
der Duitsehe en Pruisische regeering geen
principieele bezwaren zijn geopperd, heeft
hij eich aan vele voorwaarden moeten on
derworpen, onder meer dat hij miet ie
Potsdam zal vertoeven en zich van elke
monarchistische agitatie onthouden.
Op 25 October werd hem het visum uit
gereikt door het consulaat-géneraal te Am
sterdam. Men Tekende er te Berlijn op.
dat hij tegen het einde van November zou
aankomen; zijn vervroegde komst heeft
in Tcgcerir.gskringen merkbare verrassin
gen» teweeggebracht.
Om halttwaalf Zaterdagmorgen i= de ex-
kroonprins de Nederlandschc grens over-
De ex-kroonprins vertrok -van Wieringen
:n gezelschap van zijn adjudant, majoor
von Müllner, cn don burgemeester van
Wieringen, den lieer Kolff. Laats tgc:
roomde heeft den ex kroonprins' tot' de
gteus begeleid; do adjudant reist mee naai
de plaats von bestemming.
De ex kroonprins zal ziin intrek nemen
o;> zijn bezitting te Oelils in Silezië. waar
heen hij regelrecht is. vertrokken. De ba
gage. welke hij in een volg-auto heeft
meegevoerd, bestaat uit de meest aioodza-
jkc-Iijke roisbenoodigdheden. Waaronder
eenigo co'stuums. Hot. overige van zijn be
zitting zal hem worden nagezonden.
Eon nota van do geallieer
de regoorlngon.
Op een tijdstip dat. de ex kroonprins
reeds cms land had verlaten, merkwaar
dige samenloop van .omstandigheden, Za-
terdagochlond kwart voor twaalven, heb
ben de gezanten van Frankrijk. België En
geland. Italië'en Japan aan. den minister
van buitcnlandsclle zaken, in opdracht v
hurt regeeringen, eeu nota overhandigd.
De minister van buitenlandsche zaken
beeft bij der„ gelegenheid uitdrukking ge
geven aan het standpuni der regeering.
Aan den gewezen Duitsehen kroonprins
werd na zijn komst voor den duur van
zijn verblijf in ons land een vaste woon
plaats aangewezen, maar de regeering mist
do bevoegdheid, om zijn vrijheid 't land
te veriateu, te verkorten eu zijn vertrek
ieiisiijk te beletten. De pos:
voormaligen Duitsehen kroonprins wordt
geregeld door de hier te lande geldende
wetgeving, terwijl overigens ten deze geen
internationale rechterlijke verpüchti
bestaan.
Eon manifest van
cx-ltroonprin..
De ex-kroonprins heeft het .volgende
manifest goricht tot de bevolking van
Wieringen
..Beste Wieringer vrienden.
.-Het doet mij leed. da: ik slechte schrif
lelijk afscheid van u kan nemen. Om geen
inijn terugreis naar Duitschland in aüe
stilte plaats vinden.
„Wanhopig, belaslerd en dakloos betrad
ik in November 191S uw eiland. Hieri
vond ik rust, en mcnschclijke deelxien
cn kwam ik tot mijzeiven.
„De weken werden maanden, de m
Jen jaren. Reeds vijf jaar lang leefde ik
in uw midden. Gij boodt mij gastvrijheid
in uw woningen oen en liet mij deelcu in
uw vreugd en leed. Wij leerden elkander
kennen, begrijpen en waardeeren.
„Nu hel OOgehblik gekomen is, dat ik
vaar Wieringen afscheid neem, zou ik u
alien gaarne nogmaals de hand willen
drukkfen en u voor alles danken wat gij
mij gegeven hebt.Oneindig moeilijke ja
ren zijn het voor mij geweest, ver van het
vaderland en gezin, maar ze. zijn mij ver-
aanjenoamd en dragelijk gemaakt door
do vriendschap cn mensehelijk medege
voelen van de Wieringer bevolking.
„800 oioem ik dus afscheid van u en
wensch mijn eiland van ga-nscher harte
hel beste toe voor de toekomst, llebt dank
cn tot ziens.
Wilhelm."
Pijnlijke indrukken in go-
aliioorde kringen.
Uit 's-Gratetihage wordt aim de Telo-
graaf gemeld:
hl geallieerde diplomatieke kringen
blijkt men pijnlijk verrast door het bericht
omtrent het plotseling vertrek van den
ox-kroonprins. De respectieve regeerin;
zijn hnrorzijds onmiddellijk van een
ander op do hoogte gebracht. Men .verheelt
niöt do mogelijkheid van mieuwo stappen
van dn'zijde der geallieerde regeerü
bij de Nederlandsche,
Do Gezontenraad beeft' door don Duit
whin zaakgelastigde te tarijs bij de re
Duitsehe icgeering den terugkeer van den I
ex-kroonprins goedgekeurd heeft. De Duit
sche regeering zal hierop ten spoedigste
Hoe dit antwoord ral lui.len, is niet
twijfelachtig, daar dc Duitsehe regeering
reeds op 25 October, dat is dus ten tijde
da: de sociaal-democraten mog ia de re-
geeiing zaten, besloten had, den terug
keer van dea es-kroonprins toe le étaan.
Hoe do aftocht werd
voorbereid.
Een bijzondere correspondent van
de Tel. mélde van Zaterdag:
De Nederlaiiidsciie regoonng heeft
liet vertrek van don ex-kroonpnns
zorgvuldig eu in bijzonderheden voor
bereid. Bij het bezoek» dut wij van
avond aau Wieringen brachten, is
ons uit gebleken.
Om te beginnen heeft nir. J. B. Kan
in do laatste weken herhaaldelijk °l>
Wieringen met den ex-kroonprins ge
confereerd. Gisteravond kreeg sdhip-
per Bays, van de Wieringer postboot,
aan zijn woning onverwuents bezoek
van burgemeester Kolff. Toen deze zag
dat. de schipper menschen op bezoek
had, verzocht hij hem, even naar bui
ten te komen, daar hij ccn gewichti
ge medëdeeling voor hom had. Op
straat deelde de bEBgomoester den ka
pitein der postboot mede, dat hij den
volgenden ochtend om half vijf den
ox-kroonprins naar den vasten wal
011 moqten brengen. Dc burgemeester
,'oegde daaraan too ,,Gii nioogt hier
over met niemand spreken. Het is een
staatsgeheim".
Ter zell'der tijd werd door personeel
van do pastorie aan den chauffeur
Veldman van de firma Bruul, die op
Wieringen e<ïn auto-omuibusdtsnsi ex
ploiteert, Is kennen gegeven, dat hij
n \olgcnden ochtend het gezelschap
,n de pastorie naar de boot zou moe-
n rijden.
Vanochtend om' half vijf nam de
kroonprins in de pastorie van zijn
personeel afscheid. II ii lneld een klei-
ne'toerspraak en was zeer ontroerd. In
gezelschap van zijn „persoonlijk ge
leider", majoor Muldner von Mühl-
hcim, en van zijn secretaris, den heer
Berg, reed hij naar den aanlegplaats
van de postboot, waar zieh burge
meester Kolff en de brigadier van de
Wieringsche politie, Admiraal, bij het
gezelschap voegden. Allen begaven
zicrh onmiddellijk in de kajuit van de
postboot Door het ongewoon vroege
vertrekuur waren er geen andere pas
sagiers. Ook stond er niemand aan
den wal.
De stemmiug van het gezelschap wr.s
zeer gedrukt. Vooral de kroonprins en
majoor Müldr^r waren zeer nerveus.
Alvorens de boot "te verlaten drukte de
kroonprins den schipper de hand, zei-
do hem vaarwel eu schonk hem als
renir een portefeuille met. inhoud
en voorzien van een gekroonde W.,
erigeus de derde van dit soort, die
do kapitein in den loop der jaren van
den kroonprins heeft ontvangen.
Kort voor half vijf hadden een ma
chinist en een stoker van een stoom
gemaal te Ewijckshtis twee Dürkopp-
auto's met gedempte lichten in suizen
de vaart naar do haven zien rijden.
De roekeloosheid waarmede do wagens
werden gereden, trof henen ook maak
ten zij tot elkaar de opmerking dat
het nog geen tijd was voor de post
boot. Doch alles werd hun verrassend
duidelijk, toen zij een kwartier later
dezelfde auto's, thans met verblindend
voorlicht, terug zogen komen, en in
den voorsten den kroonprins zagen zit
ten, kaarsrecht en met de armen
dü borst gekruist.
Het gerucht, van 's kroonprinsen ver
trek begon al gauw 'de ronde te doen
op Weiringen en te Ewijcksluis, doch
vöorloopig bleven de gebeurtenissen
nog met de grootste geheim zinnigheid
omhuld. Een passagier dï© tegen ach
ten met de postboot- overvoer, vond in
de kajuit een eindje sigaret, voorzien
van een gekroonde W, (het merk, dat
de kroonprins al jaren rookt); hij stak
het als souvenir bij zich. Toen hij den
kapitein echter vroeg of hij den kroon
prins had overgezet, hield deze zien
van den domme.
Tegen negen uur werd aan het tele
graafkantoor ie Ewijcksluis een tele
gram naar een adres in Den Haag
aangebodon. van den volgenden in
houd: „Piet, Jan cn Klaas in twe©
auto's vertrokken"
De indruk te Parijs.
Uit Parijs wórdt aan de Courant ge
meld
Ten jleele wegens dc geruchten om
trent den ex-kroonprins werd hier een
zeer drukke diplomatieke bedrijvig
heid aan den dag gelegd.
De gezantenraad, die informeel bij
eenkwam, zal morgen in eeu officieeie
samenkomst beraadslagen over de
maatregelen door de geallieerden te
nemen in zake den terugkeer van den
ex-kroonprins naar Duitschland en de
weigering van de Duitscho regeering
om de veiligheid van de jntergeallieer-
de militaire controle te verzekeren.
Er wórdt- op aangedrongen, dat door
den gezantenraad stappen zullen wor
den gedaan zoowel aangaande den te
rugkeer van den ex kroonprins als de
kwestie van de militaire controle. In
zake deze kwestie wordt gemeld, dat
de niet officfeele waarschuwing, die
Frankrijk pas aan de Duitsehe regee
ring gericht heeft, wordt opgevolgd,
door Strcsemann te eischen de letter
van het vredesverdrag op te volgen.
Vervolgens werd erop aangedrongen,
dat de ex-kroonprins nu. hij zich op
Duitsch gebied bevindt, als een der be
schuldigde oorlogsmisdadigers wordt
uitgeleverd aan de geallieerden, die
hem dan desgewenscht een bepaalde
verblijfplaats zullen aanwijzen.
Men heeft in Frankrijk de kwestie
van den ex-kroonprins niet bijster ern
stig opgevat, doch dezo meening is
veranderd na zijn bewering van op
zijn landgoed te gaan leven hetgeen
slechts als een uitvlucht wordt be
schouwd. Het spinnen van intriges
moet hem onmogelijk worden ge
maakt, cn aangezien heb initiatief no
pens hern van Engelscho zijde kwam,
is men to Parijs van meening, dab de
Britsche regeering ook thans de vol
gende stappen dient voor te stellen.
Naar Hindenburg?
B. T. A. seint uit Parijs d.d. 11
dezer: De „Chicago Tribune" seint
uit Berlijn, dat d6 ex kroonprins, tc
Hannover aangekomen, zich onmiddel
lijk naar maarschalk Hindenburg heeft
begeven, waar hij den nacht zal door
brengen. Daarna begeeft hij zich tiaar
Oehl.
Persstemmen.
De hoefijzer-redacteur van het Hbld,
schrijft onder meer:
De Duitsehe kroonprins is weg en
laannedoIs Nederland van een
Teenidelinz af. die, uit zuiver Ne-
d o r 1 a nd s c h oogpunt beschonwd,
toch altijd een „last i ge r"
A u s 1 k u d e r voor ons was.
Overigens heeft de kroonprins zich
tijdens zijn verblijf in ons land zeker
niet van ziin slechtste zijde doen ken
nen.
Hij heeft op Wieringen zich een
eenvoudig mensch onder de menschen
getoond, die zich weldra daardoor dc
sympathie der bevolking had verwor
ven. Zijn hartelijke afscheidsbrief
aan de eilandbewoners is ongetwij
feld onrecht gemeend. Eu wellicht
rijn «leze vijf jaren van afzondering
onder eenvoudige lieden, hoe bitter
ook in menig opzicht, voor den vor
stenzoon tenslotte toch nog weldadig
geweest.
Voor Nederland echter was de aan
wezigheid van dezen gast, wiens doen
cn la t eil rust eloos bewaa kt moest
worden, echter natuurlijk een last.
En men behoeft waarlijk geen ger-
manophobe te wezen om eenige vem
lichting te gevoelen nu hii is
Gelijk de kroonprins dat van zijn
kant óók wel zal doen.
Do N. E. C t. maakte Zaterdag
avond de opmerking, dat willen de
goallie.erden verhinderen dat do
ex-kroonprins zich in Duiteclllaud
gaat vestigen, rle eenige weg om oit
te beletten is, dat zii zieh v.-enden tot
Berlijn." „Daar moet aldus het blad
in dezo zaak de beslissing vallen.
Meent men in Duitschland, den ex-
kroonprins hel verblijf in zijn vader
land te kunnen ontzeggen, dan is de
zaak uit. is althans' de moeilijkheid,
die zij voor de Entente-mogeuclhede-
den thans biedt eraan ontnomen. Al
zal het voor den prins dan moeilijk
ziin, te weten te bomen, waarbij dan
wèl- zal- kunnen verblijven. Hier te
iande zal hii wel niet als een welkome
gast worden beschouwd. Want, nog
nog eens. de ex-kroonprins was hier
wel geen gevangene, wiens bewaking
wij in liet belang van andere mogend
heden op ons genomen liadden, doch
toch een vreemdeling, die gevaarlijk
geacht was. en wien wij daarom ui
ons belang eene bepaalde verblijf
plaats hadden aangewezen. Eu qp
zulke vreemdelingen zijn wij niet
bijster, gesteld. Zijn zij eenmaal weg,
dan wordt hun niet- spoedig ten twee
de male toegang vcrleend-
'In de Tol. schrijft mr. H. Louis
Israels onder meer:
Heeft do Nederlandsche regeering.
toen zij in hare nota van 2 Maart
1920 was gedaan en in dat stuk. dat
met het oog „op de internationale
veiligheid" en daarvoor „alle afdoen
de voorzorgsmaatregelen te nemen",
niet. een verbintenis met de geallieer
den aangegaan, die ook den kroon
prins bel reft?
In die nota zelve is alleen sprake
van „den gewezen keizer", evenals
in de nota van Clemenceau van 15 Ja
nuari 1920, waarin de uitlevering van
den ex-keizer werd gevraagd en in
welk stuk van zijn zoon niet wordt
gesroken. De nota van 2 Maart was
het antwoord op de tweede vraag der
geallieerden betreffende de uitlevering,
die wclko in de door Lloyd George
ouderteekende nota van 14 Februari
1920 was gedaen en in dat stuk, dat
ook uitsluitend spreekt.van uitlevering
van den keizer, komt de zinsnede
voor: „De mogendheden zouden er de
N.edorlandscbe regeering aan willen
herinueren, dat dezè, indien zij voort
ging zich niet ie bekommeren om de
tegenwoordigheid van de keizer-
1 ij k 0 familie op haar grondge
bied zoo dich't bij Duitschland, r'eclit-
streeksche aansprakelijkheid op zich
zou laden".
ileb komt mij echter voor dat, ook
iu het verband met hetgeen onmiddel
lijk hierop volgt, deze uitdrukking
•geen betrekking heeft oj> den kroon-
pi'iira, doch op den keizer en de kei
zerin, daar hun zoon een ander ver
blijf had, veel verder van de Duitsehe
grens en bovendien de geheele nota
overigens handelt over den vader.
De gezanten der geallieerden heb
ben gisteren, toen de kroonprins
reeds lang over de grens was, een
vriendschappelijke nota aan onze re
geering overhandigd. Tegen mijne ver
wachting schijnen de groote mogend
heden dus wel bezwaar te hebben te
gen zijn vertrek, maar het 'fcou mij
ten hoogste verwonderen, .indien zij',
nu de zaak reeds anders geloopen is,
hierop terugkomen, want een bepaal
de schennis der Nederlandsche belofte
is niet gelegen in het feit, dal onze
regeering het vertrek niet heeft tegen
gehouden.
De „Evening Standard' drukt het
nieuws van het vertrek van den ex-
kroonprins uit Nederland af onder liet.
opschrift „Nederland neemt eeen noti
tie van de geallieerden". Het blad
schrijft verder, dat de ex-kroonprins,
door Nederland te verlaten, den
wensch der geallieerden absoluut heelt
genegeerd, hij heeft hierdoor tevens
een uitdagende houding tegenover
hen aangenomen. De Duitsehe en Ne
derlandsche re-geeringen hebben vol
gens liet blad vandaag beide verklaard
dat zij zich geheel vrij achten ten
aanzien van de bewegingen van den
ex-kroonprins, die is vertrokken niet
tegenstaande <fh scherpe waarschu
wing. welke de geallieerden tegen zijn
terugkeer naar Duitschland hebben
gegeven.
De „Evening News" onthoudt zich
nog van commentaar. Het blad merkt
op, dat hij sedert de abdicatie van
den ex-keizer een min of me-sr onwel
kome gast der Nederlandsche regee
ring op het eiland Wieringen is ge
weest. I-Iet blad voegt eraan toe, dat
hij zich daar bezig heeft gehouden
met het schrijven van zijn mémoires
het smeden van hoefijzers en met in
triges. IIij was een banneling uit
Duitschland, maar geenszins een ge
vangene. De eenige wettige grond van
do geallieerden, waarop de terugkeer
van den ex-kroonprins naar Duitsch
land verboden was, was, dat zijn naam
voorkwam op de lijst der oorlogsmis
dadigers. Dezer dagen nog publiceerde
do „Evening News" een.bericht, waar
uit bleek, dat de gezantenraad den ex-
kroonprins nog steeds als een oorlogs
misdadiger beschouwt.
ONZE BANKBILJETTEN.
Van eon onzer meestbevóegd© auto
riteiten op dit gebied heeft de N. R.
Ct. vernomen, dat stellig ruim een
derde van onze lieele bankbiljettencir-
culatiq op het oogenblik in Duitsch
land is. Dat wil zeesien, dat onze in
Duitschland iu omloop zijnde bank
biljetten, ten bedrage van 300 a 350
millioen gulden, gemeenlijk de tien
voudige waarde bezitten van al de in
omloop zijnde Duitsehe.bankbiljetten.
