HENRIK IBSEN
Zijn beteehenis als drama-dichter en
sociaal-hervormer
Zijn leven en werken
VIERDE BLAD
Henrik Ibsen in 1898
Het huls Arbins Gate 1 in Oslo op den hoek
ran Tramrnensveien. Hier troonde Ibsen In
den avond van zijn leven.
Voor den natlonalen schouw
burg te Bergen staat een
standbeeld van Björnsterne
Björnson. Naar een monument
voor Ibsen zal men er tevergeefs zoeken.
Dit verwondert den vreemdeling. die
deze stad in Noorwegen bezoekt en zich
herinnert, hoe Ibsen's naam met dien
van den schouwburg te Bergen voor al
tijd verbonden zal blijven. Maar is er
reden toot die verbazing? Ibsen. die den
Noren zoo dikwijls harde waarheden
heeft gezegd, stond veel verder van zijn
volk dan Björnson, de nationale dichter,
die zich ook bulten zijn dichterschap
midden in het Noorsche leven had ge
plaatst. Maar voor den schouwburg te
Oslo staan de beelden der beide dichters,
die aan den naam van Noorwegen luister
hebben gegeven als geen van hun tydge-
nooten. naast elkander zooals te Weimar
die van Goethe en Schiller. Ibsen en
Björnsonhet nageslacht zal hun
namen telkens te za men noemen als die
van Goethe en Schiller, al waren de
twee Noren, in aard en wezen en ook in
grootte even verschillend als de twee be
roemde Duitse hers (1).
Op 20 Maart zal Noorwegen en met
Noorwegen heel de wereld den dag
herdenken, waarop Henrik Ibsen, de
dichter, die als dramaturg den grootsten
invloed op zijn tijd heeft gehad en
wiens naam zeer zeker na dien van
Shakespeare en Goethe genoemd mag
worden, te Skiën, een klein stadje ten
Zuiden van Christiania werd geboren,
zyn werken zUn niet als die van zijn
beroemde voorgangers voor alle eeuwen
geschreven. Ja het Ls niet te ontkennen,
dat zij reeds aan het verouderen zijn.
Hoe dat komt?Ibsen was een strijder, een
polemist en aanklager, hij stond al
thans in zijn sociale en familiedrama's
als kampvechter midden in zijn tijd.
Hij viel de maatschappij, zooals zy toen
was, aan in haar grondvesten. Maar de
maatschappij is niet meer als in de da
gen van Tbsen. Wanneer Ibsen thans had
geleefd, zou hU dit is wel zeker
den strijd tegen gansch andere dingen
hebben aangebonden dan bijvoorbeeld
de vrijheid van de vrouw. Ibsen was in
een stuk als ..De Komedie der Liefde",
dat hij in 1862 schreef en waarin hij
fel ten strijde trok tegen veel, wat hij
in het huwelijk onzedelijk vond. zijn tijd
ver vooruit Maar de tijd is niet blijven
stilstaan, een werk als De Comedie der
Liefde draagt thans de sporen van een
vorige generatie en van een periode, die
voorbij Ls.
rbsen was in tegenstelling met
Björnson pessimist. Niet dat hij
klaagde of medelijden had met het tra-
gisohe mensch-zijn. Zijn pessimisme uitte
zich meer in toorn en verachting voor de
menschen. Het leven heeft evenals
het klimaat en het land op Ibsen's
karakter grooten invloed gehad. Toen hU
8 Jaar oud was. ging zijn vader, die heel
rijk was. failliet en van dien tijd af had
de familie Ibsen met armoede te kam
pen. Ib6en's jeugd werd heel moeilijk.
Hy leerde al zeer Jong. wat het wil zeg
gen alleen te staan. De beteekerüs der
beroemde woorden:
„De sterkste man Ls hy. die
alleen staat!" welke hij Stockmann in
..Een Vijand van het Volk" in den mond
legt. had hU ln zUn Jeugd reeds geleerd.
(1) Ibsen's eenige zoon Sigurd
is getrouwd met de dochter van Björn-
stjerne Björnson.
Als jongen reeds zag Ibsen, dat de men
schen tegen een arme heel anders zUn
dan tegen een rijke en hij begon al heel
vroeg het menschdom te verachten.
Op 15-jarigen leeftijd moest hy in eer.
klein stadje Grimstadt in eer.
apotheek pillen draaien, wat hy niet dan
met tegenzin deed. Voor de studie in de
pharmacie voelde hy niets. Hy interes-
reerde zich meer voor de letteren dan
voor de chemie en het was in zyn studie
tijd te Christiania. dat hij reeds met
Ejörnstjerne Björnson cn Jonas Lie een
weekblad oprichtte, waarin hij artikelen
en gedichten plaatste, liy zakte voor zyn
examen en de armoede werd nu bepaald
nypend. Ibsen leed in den letterlijken
zin van het woord gebrek. Heel zyn
jeugd was innerlijk zoowel als uiterlijk
één groote stryd. Het pessimisme groeide
by den dag. tot de revolutie van 1848
uitbrak, waarin Ibsen de bevrijding voor
het menschdom meende te zien. Hy
schreef zyn eerste drama C a t i 1 i n a.
waarin d; hoofdpersoon zün nietswaar
dige omgeving op de grootheid van vroe
gere tyden wyst en de revolutie predikt
Reeds dat eerste drama is als gedrenkt
in pessimisme. Het heele werk getuigt
van een zoo sombere levensbeschouwing,
dat men nauwelijks kan begrypen, dat
een 22-Jarige het. heeft geschreven. On
danks zyn onvolkomenheid geeft Catillna
reeds het bewijs van een zeer persoon
lijk talent en van een uitgesproken indi
vidualisme. Het is die laatste eigenschap
vooral, welke wü in heel het oeuvre van
Ibsen terugvinden.
He', succes van CatUlna was gering.
De kritiek sprak van een ongeequilibreerd
talent en de toekomst zag er voor den
dichter althans materieel heel
donker uit. Doch spoedig kwam de ken
tering. Dank zy den steun van den toen
zeer vermaarden violist Ole Buil kreeg
Ibsen zyn benoeming tot dramaturg aan
den schouwburg te Bergen, terwyi zUn
vriend en in veel opzichten zUn te
genvoeter Björnson dezelfde betrekking
aan het stadstheater te Christiania aan
vaardde. Tegelijk met die benoeming be
gint Ibsen's roemryke loopbaan als
tooneeldicnter. Want het was 'n verplich
ting voor den dramaturg om elk jaar een
stuk aan zyn schouwburg te leveren
Ibsen stond in dien tyd nog midden in
de romantiek. De oude Noorsche sagen en
volksliederen boden hem de stof voor zyn
drama's, waarvan ..Het Feest op Solhaug"
en .De Stryders op Helgoland" uit de
jaren van Bergen wel de bekendste
zyn.
In 1857 wisselde Ibsen met Björnson
van werkkring en in nobelen wedyver
schrijven de twee groote dichters hun
drama's voor het theater, waaraan zy
verbonden zyn.
Doch lang hield Ibsen het in Chris: i-
ania niet uit. zyn polemische natuur
bracht hem herhaaldelijk in botsing met
zyn omgeving en toen hy in 1862 ..De
Comedie der Liefde" publiceerde, uitte
de verontwaardiging der Noren zich niet
alleen in de kritieken maar tastte men
ook zyn naam en zyn persoon aan. Men
vond het noodig om in het particuliere
leven van den man. die zoo scherp me'
het huwelijksleven had gespot, te wroeten
Men viel hem niet ln front, maar in den
rug aan. Ibsen heeft later aan George
Brandes bekend, dat de felle kritieken
op ..De Comedie der Liefde" gemakke
lijk te verdragen waren, maar de ver
dachtmakingen en de persoonlijke aan
vallen n:ct. De kritiek in Noorwegen stond
niet meer objec?iof tegenover Ibsen. Zelfs
zyn Kroonpretendenten" een zijner
beste historische drama's dat r.a De
Comedie der Liefde in 1864 verscheen,
vermocht niet de kritiek gunstig te stem
men. Ibsen stond al vyandiger en vyan-
diger tegenover zyn volk cn toen dc
Noren in 1864 niet ingingen op zijn oproep
in zyn gedicht ..Een Broeder :r. Nood'
otn de Denen Sn den oorlog tegen Pruisen
te hulp te komen, besloot hij Christiania
te verlaten en verkondigde hy zelfs open-
iyk nooit meer in zyn land terug te
zullen keeren. Hy trok naar Italië en
zUn zwervend leven nu eens ln Rome
dan weer ln Mtinchen of Dresden ix.-
gon.
Het was weer zijn grootmoedige
Vriend Björnson, die er voor zorgde, da',
aan Ibsen door de regeering van Noor
wegen een jaargeld voor folkloristische
studies werd toegekend. Maar veel be-
langryker dan de resultaten van zyn
studies waren de drama's, wzike hy aan
zyn volk en aan heel de wereld schonk.
Want nu volgden al zeer spoedig de
groote drama's elkander regelmatig op.
Brand en Peer Gynt vestigden zyn
naam ook buiten Noorwegen. Nog een
maal ln 1874 schrytt hy een groot
historisch drama ..Keizer en Gali-
leör" en dan slaat Ibsen een gansch
nieuwe richting in, niet alleen ln den
eard maar ook in den vorm van zyn
drama's. Van romanticus en mysti
cus wordt hy naturalist. Hij schryft nio.
meer in verzen, doch in proza. hU
breekt met de „terzijdes" en de alleen
spraken en hy toont zich in zyn sociale-
en familiedrama's, welke thans van hem
verschynen. de meest moderne onder de
modernen van zyn tijd. Maar onver
anderd blijft hy de strijder, de revolu-
tionnair, de man die aanklaagt en aan
valt.
zyn Poppenhuis Nora ontketen
de niet alleen in Noorwegen een storm
van verontwaardiging. Nog erger was
het met Spoken. Van alle kanten viel
men Ibsen aan. ..Een open riool", een
bloedende wonde, met opzet onverbon
den gelaten", beestachtig, misselijk, on
fatsoenlijk. krankzinnig. afschuwelijk,
stinkend. grove en gore onbehoorlijk
heidziedaar, zooals men over Spo
ken schreef, wy. die een Strindbcrg.
een Wedekind. een Schnitzler hebben
zien opvoeren, kunnen ons die woede en
verontwaardiging nauweiyks Inden
ken. maar laten wy niet vergeten dat
Spoken in 1880 het licht zag. In Noor
wegen weigerde men dat ..gore stuk" te
spelen en het moest nog jaren duren,
voordat het te Christiana tot opvoexing
kwam.
De algemeene verontwaardiging, wel
ke in Noorwegen en ook in Dene
marken na Spoken tot uiting kwam.
had geen ar.der gevolg dan dat Ibsen
zich onmiddeliyk aan het schrijven ze::e
van een nieuw tooneeiwerk. dat één
doorlooper.de scherpe aanval tegen de
domme massa was. Zóó groot was de
drang by Ibsen om te antwoorden, dat
hU, die anders steeds om de twee jaar
geregeld een nieuw stuk publiceerde,
reeds éér. Jaar na Spoken zyn vyand
van het Volk de wereld inzond. In u-gen-
stelling met Björnstjeme BJönsc.i.
die altyd beweerde, dat de meerderheid
steeds gelijk had. verkondigde hy
evenals Schiller in Wilhelm Teil dat
de sterkste man hy is. die geheel alleen
staat cn dat de compacte mccrdcrbe.d al
tijd ongelijk heeft. In geen van Ibsen's
andere werken is 7.yn 3anva! zóó direct,
zóó fel en zoo persoonlijk.
Ibsen's naam heeft langzamerhand
een wereldklank gekregen. Steeds groo
ier wordt vooral in Duitse hl and
zUn Invloed. Een nieuw woord Ibse-
nisme heeft zyn naam aan hem te
danken. De verschyning van elk nieuw
drama van den grooten Foor word:
ln heel de wereld als een gebeurtenis
beschouwd. En elk nieuw werk geef:
nieuwen luister aan zyn naam. Ros-
mersholm. De Vrouw van de Zee. De
Wilde Eend. Hoóda Gabler. zy worden
in alle landen -ospeeld. Ook op hoogen
leeft Ud behoudt hU de frischheld der
jeugd. Maar toch komt er weer een
kentering ln zijn leven. Hy keert na
een vryw.liige ballingschap van 27 Jaar
in 1891 naar zUn land terug en le-
gciUk wendt hy zich weer tot het sym
bolisme en het mysticisme, dat hy ech
ter op geniale w ijze me; het naturalisme
weet te vereenigen. Bouwmeester Sol-
ness. Kieme Eyolf en John Gabriel
Borkman zyn cr prachtige voorbeelden
van. Onvermoeid schenkt hy cok op
hoogen leeftyd de wereld zyn werken.
Maar toch heeft cr Innerlijk een ver
andering ln hem plaats gegrepen. HU ls
minder agressief, minder hard. moer
berustend! Pessimist blijft hy tot het
laatste toe. maar er klinkt een andere
toon ln zUn werk. Zyn laatste drama.
..Als wy dood en ontwaken", waarin hy
ln 1899 het probleem van den
mcnsch en den kunstenaar behandelt ls
als een epiloog. ..Liet Ik als kunstenaar
niet den mensch ln mU sterven?" laat
hij den beeldhouwer Rtl'oeck zeggen.
Is het niet, of hU aan het emd van zyn
lever, die vraag aan zich zelve stelt?
Het ls het laatste woord, dat bU als
kunstenaar spreekt. In 1906 stcrlt hU
en heel Noorwegen is in rouw om het
verlies van den grooten dichter, dien het
eens zóó verguisd en belasterd had. dat
Ibsen zUn land. hetwelk hij lief had bo
ven alles den rug toekeerde
Dat Ibsen zyn land ook ln zijn
ballingschap lief had. niemand, die
zUn werken kent. zal er aan twyfelen.
Laat hy Brand niet tot Agnes zeggen:
En nu sta "k waar de avond neerdaalt
Lang vóór nog de dag ten einde ls.
Tusschcn hoogen berg cn fjerd.
Afgeslote» var. de wcrc'.d.
Met een enkel streepje hemel
Maar k sla op geboortegrond'
Maar veel sterker nog zingt hy de
liefde voor zUn lar.d uit tr l et te-
dicht: ..BU de dulix-ndste verjaring van
Noorwegen's Eenheid", dat hy ln 1872
dichtte, cn waarvan Ik hier een doel
in een vertaling van Emmanuel dc Bom
laat volgen:
MUn volk. dat mU ln diepe schalen
schonk
Den blttren. doch gezonden drank.
die gaf
Den Dichter moed. waaruit zUn
ziele dronk
De kracht tot strijden, zelfs tot aan
het graf:
Mijn volk. dat mU in ballingschap
verdreef.
Met smart beladen, met gewonden
voet.
Dat op mUn steem met ïfwarte
lettrcn schreef:
Dit verre verte 2end ik u mUn groet.
Ik zend hem u, met dankbare
herdenken.
Met dank voor elke smart, elk
loutrend '.yden.
De planten uit de gaarde van myn
denken.
ZU wortlen alle ln den grond dier
tijden.
Dat hier de kiemen wasten.
blaadrcn lokten, vruchten.
Dat danken *U toch aan uw nevel
luchten:
De zon lost op. de nevel houdt het
heel:
Mijn land. heb dank. gU gnaft my
't beste deel.
mende tragedie? heeft geschreven.
schonk ons ook Midzomernachtsdroom
Driekoningenavond. De Vroolykc Vrouw
tjes van Windsor. De Storm, werken van
blijden levenslust. Ibsen niet aldus! De
enkele biyspe'.en. die hy schreef De
Comedie der Liefde cn De Bond der
Jongeren zyn zelfs gedrenkt ln pessi
misme En toeti sprak telkens weer uit
zyn werk het geloof aar. de hoogere roe
ping van den mcnsch. Hy vind- het ge-
nnddetde menschensoort klein, zelfzuch
tig. ellendig, hy hAAt de massa, maar b.y
gelooft toch ln den sterken mensch. die
alleen staat.
Ibsen was revolutionnair. maar niet
revolutior.nair ln den zin zoonis w*U dat
woord meestal verstaan. Ibsen was geen
..politicus", hy heeft zich nooit by een
party aangesloten, ja. hy haatte zelfs
alle partyen en de partijleiders Laat hy
Thomas Stockmann in ..Een VUand van
het Volk" niet reggen: ..Partyleiders
kan tk niet uitstaan:Van dat soort men
schen heb Ik ln mijn leven genoeg ge
kregen. Ze zyn net ais bokken in een
Jonge aanplanting. zy doen overal
kwaad; een vrU man slaan zy ln den
weg! Het UefK zou Ik zier.. dat men ze
uitroeide evenals ander schadelyk Re-
dlerte!" ..Waar het op aankomt"
zoo schreef hy eens in Decem
ber 1870 ..rint is dc revoltcerlng .in
den menscheiykcn geest" Hy wilde den
mensch loswringen uit alle afhankeiyn-
hcld. ..Dat ls." zoo schreef George
Brandes ln een van zyn voortreffelijke
studies over Ibsen „x U n rerolutlc
De techniek in Ibsen's drama ls on
overtroffen en alleen te vergelijken by
die van Schokespeare Techn'.tch was
hy de meester van allen uit zyn tyd.
HU glr.g ln de techniek zelfs ver uit
boven de beroemde Fransche toonccl-
sohryverf,. die ln die dogen nog zwoeren
by ..la piëce bien faite". Het ls be
kend. dat Ibsen zeer minutieus en con-
•sch ntleus werkte en hij elk van zUn
stukken eerst ln ontwerp maakte om
het daarna nog twee bewerkingen te
laten ondergaan, alvorens hU het
keurig in het net geschreven en zonder
één doorhaling afleverde. De bouw
van Ibsen's stukken ls van oen zeker
heid. een hechtheid en zuiverheid, dlc
nog steeds groote bewondering wewt.
In Die Neuc Rundschau" eehryft Ernst
Hciiborn over Ibsen's techniek"
..Men ziet In Ibsen's tooneeiwerk dc
noodzakeiykheid van eiken pUlcr voor
het heele gebouw, men beseft dc krui
singen der steunsels cn dat zij elkaar
op het vooraf bepaaVl. dramaturgisch
berekende punt snijden Het toonechtuk
van Ibocn heeft lets van toegepaste
wiskunde. Het heeft de schoonheid der
betere en zuivere iyn. ..Het ls op lite
rair gebied wat de modeme bouw in ge
wapend beton voor onzen ty'j bc-
teekent."
Mevrouw Tartaud. die wel onze meest
talentvolle Ibfcn-speelster mag wor'en
genoemd zei mU eens: ..Hoe meer Je
Ibsen spoelt, hoe grootcr Je bewondering
\oor hem wordt. Elke zin. elk woord. Ja
elke komma ls verantwoord cn heeft bc-
teekcnls by hem. Daarom moet Je Je by
Ibsen ook precies aan den tekst houden.
En met intuïtie alleen komt men er by
hem nooit! Elke rol la psycholngi.seh
too zuiver en minutieus opgebouwd, dat
Je alleen met scherp intellect gecompli
ceerde vrouwenfiguren n'.s Nora me
vrouw AJvlng. Rebecca West en .Jledd*
Gabler tot ln al hun diepte kunt
pellen."
Tot eenzelfde conclusie komt ook L.
Simons ln zUn bekende studie over den
grooten Noor.
Hoe voortreffelijk wist Ibsen ook zyn
dramatische effecten welke hU even
min als elk waarachtig tooneelvhryTer
versmaadde voor te bereiden Men
denke slechts aar. het slot van het
tweede bedryf van Een Poppenhuis, als
Nora de Tarentella danst om Hetmer
ervan te weerhouden den voor haar too
noodlottlgen brief van Kromtadt te le
ren. Hoe ontxagiyk knap ls het tragi
sche moment in Spoken voorbereid,
wanneer mevrouw Alving hoort, dat
Oscar ln de eetkamer met Rcgtna
stoelt en zU als verstard neerzit en
fluisterend regt: ..Spoken! Het paar uit
de serre waart weer om!" Met welk een
mee* terhand schreef hy met Oscar's
biecht naar dat gruwzame slot toe.
wanneer de w»?nr.n Oscar overvalt.
Het heele eerv.c be.tryt Klein*
Eyolf da: eindigt rr.tt den dol van
Fyolf ls kortwr-s geniaal van bouw
en uitwerking. Er. r.r.o widt men tel
kens weer ln schier allr* stukk< n \nn
Ibc-pii getroffen door zyn woorgalco.*
techniek. zUn superieuren bouw.
Men bel. den ..kop" van Ilvn
maar even aan te tien om in hem den
somberen pessimist te herkennen Er
Is" too schreef George nmr.drs
..let* ln zyn oog. dat hem dwingt r-.»rt
te zien. iets krUgshaftlpt. oproe*:g«. wi!4
zwaarmoedigs d.rp :r. zyn wezen!'"
Maar dar. :-chrlJft Brand.*? ook o\ r
ztjn ghmlach. /yn gord.ten fUnen
glimlach, die door het masker van liet
gezicht beer.."" ut e» het bev clyk
maakt, waaruit ai hf: hartelijke. !nn
dat diep in Ibsen's nel 1st. iemand tege
moet komt. Hy heeft zoo n moo.en glim
lach. er. me-, d.en glimlach, met crj en
handdruk zegt'hU zooveel, dvt 1" n.
ln woorden zou willen of kunnen
gen
Met dien hartciyken. Inniger g' h
heeft hU de vrouwen gezien. Wan'. ö»r*
sombere mensch heeft me*, warme llefd*
vrouwenfiguren geteekend van zco zeld
zame goedheid, van zoo groo'.e zacht
heid al? bUna geen andere d rhter. Tk
denk hier aan /yn Agn- in Brand. n
Solvejg ln Peer Oynr. zijn Hw-anhlld in
.De Comedie der Liefde" En horvet
eerbied moet hy voor de vrouw hebben
gehad, die een Nora, een mevrouw Al-
ving in Spoken een Rebecca '.n
RoMperrholm eer. Eillda Ir. De Vrouw
van de Zee. een Hllde in Rouwmeciter
Solnr.z. kor. scheppen By Ibsen won do
vrouw het bij nu altyd van den man.
Hierin verschilt hy wel zeer v.xn 8trin1-
berg. die bUna alle ellende van d< v. ••••ld
aan de vrouw meende te mogen toe
schrijven
He; zijn de vrouwen In de eerst*
plaat*, die met dankbaarheid den n.vim
zullen mogen noemen van den dichter.
wier.4 honderdsten geboortedag wy op ?9
Maart zullen herdenken. Want Ib*en la
heel zUn leven geweest de s'rydr voor
de vrijheid van de vrouw.
Het is niet tnogeiyk ln een beknopt
dagbladartikel Ibsen's ontzaglijk oeuvre
ook zelfs maar ecnigszins grondig te be
spreken. Een heel blad zou daarvoor
nauwelijks voldoende zyn. Ibsen was
wy schreven het reeds pessimist HU
was van een somberen ernst Een Sha
kespeare. die toch woariyic «ok be klem-
Vlnkelgaten 17. Oslo. Het huis. tcaar- 1903. Ibsen met zijn lijlarts op een rijtoer door Oslo. Links het A'atioialc Ibsen's geboortehuis rechts van
in Ibsen in zijn studententijd woonde Theater. In het midden Ibsen's standbeeld, van den beeldhouwer Ste- kerk, in het vlaaitje Skirn.
phan Slndings. Op den achtergrond de universiteit.
