De Bakermat
van het glas
HAARLEM'S DAGBLAD
ZATERDAG 30 JUNI 1928
VIERDE BLAD
Nijverheid en Kunst in Leerdam
Van de oude „Glashütte" tot het moderne grootbedrijf
De heer P. M. Cochius.
Een glasslijper aan het toerk.
Zooato ..Eindhoven" een wacht
woord is, dat ons uitzicht
geeft op gigantische pers
pectieven van vierkante gebouwen
complexen, op onafzienbare rijen arbei
ders. op mil li oenen schibterlichtjes, zoo
is „Leerdam" het wachtwoord voor een
ander perspectief waarin zich aan ons
oog in subtiele vormen het fijnstgelijnde
het edelst gemodelleerde glas in tal van
bizarre of eenvoudige gestalten voordoet.
Leerdam: Wie kent niet de unica die
zoo'n schitterende versiering vormen
voor ieder modern interieur? En juist
omdat wij stedelingen Leerdam voorna
melijk kennen door zijn schoone voort
brengselen op 't gebied der kunstnijver
heid, willen wij daarvan in dit artikel
aanvankelijk uitgaan enter inleiding aan
't woord laten niemand minder dan Dr.
H. P. Berlage die eens in een opstel
heeft uiteengezet dat het niet de schuld
was van de machine dat de machinale
producten van iedere uiterlijke schoon
heid droevig ontbloot waren. Neen de
ge«t van den tijd was de schuldige. Im
mers is het werktuig niet de oervorm
tan de machine en de machine het vol-
Een mamversiering, 'zooals Leerdam
haar maakt. (Vitrica)
maakte werktuig? ^Er is zegt Berlage
t— slechts een gradueel verschil en geen
principieel verschil tusschen de tal-
looze werktuigen die bij de ontwikkeling
van het ambacht zijn gebruikt. Tegen
over de charme van het onbeholpene
van het primitieve staat de charme van
het gave dat het vólkomene kenmerkt.
Hieruit volgt dat de machine wel de
gelijk in staat kan zijn een aesthetisch
gebruiksvoorwerp te vervaardigen. Van
den fabrikant zoowél als van den ont
werper als van den arbeider moet daar
toe echter een zekeren invloed uitgaan
die het product ten goede moet komen.
De leider der fabriek moet het even
wicht in stand houden tusschen de even-
tueele economische voordeelen en de
eiscben die de kunstzinnigheid stelt.
Omgekeerd zullen de technische kunste
naar en de werkmeester er voor moeten
zorgen dat het gebruiksvoorwerp een
schoonen vorm krijgt en dat de tech
nische uitvoering zoo economisch mo
gelijk geschiedt. Daarbij moet ieder
voorwerp aan zijn doel (de bruikbaar
heid) beantwoorden, en tevens moet het
steeds weer een anderen vorm (waar
aan het zijn waarde ontleent), aanne
men. Dergelijke motieven, die eerder al
in liet buitenland, met name Duitsch-
land, opgeld deden, leidden bij onze
Oostelijke buren tot het in het leven
roepen van den Duitschen Werkhond
en hier in Holland, op initiatief van den
directeur van „Leerdam", den heer P.
M. Cochius, tot de stichting van den
Bond voor Kunst en Industrie. Daartoe
zocht de heer Cochius samenwerking
met wijlen den beroemden de Bazel. Hij
was de eerste die met het ontwerpen
van eetserviezen, bloemvazen enz. werd
belast. Dr. Berlage roemt het glas ten
zeerste als gebrulksmateriaal. Het is
hard en broos Met scherpe instrumen
ten kan men het een bijzonderen vorm
geven, of het sierlijk bekrassen. Voorts
komt het voor als vloeibare massa, die
men in vormen kan gieten, waarna het
voor den dag komt (met behoud van
dien vorm en kleur, die er de schoon
heid aan schenken) in een aggregaat
toestand, die een broze kristalline massa
blijft. De kunst heeft de beide uiterste
mogelijkheden ter uitvoering genomen.
Die van den harden toestand, ter bewer
king met het scherpe instrument en die
van den vloeibaren toestand ter verkrij
ging van de fijnste en nobelste vormen.
Berlage zegt:
„De geest van den tijd dringt naar
verruiming. De geheimzinnige ruimtelij -
ke mystiek met haar romantische be
koring wordt niet- meer geduld. „Meer
licht" is het parool. En var. dezen geest
is het glas het symbool. Het symbool
eener cultuur. De moderne bouwkunst
is bezig deze cultuur te openbaren en
de glasfabriek Leerdam zal in de toe
komst in deze openbaring een zeer be
langrijk aandeel nemen. Vele kunste
naars hebben reeds in den loop van den
tijd voor „Leerdam" gewerkt. Na den
dood van de Bazel hcoren* wij de na
men Copier, Lanooy. De Lorm, Ghrïs
Lebeau, Jaap Giading. Janzen en vooral
Berlage noemen.
De secretaris van de directie der glas
fabriek Leerdam de heer Karei Wascb
heeft in „Glas en Kristal" (W. L. J.
Brusse) en in het gedenkboek der fa
briek dat thans ter gelegenheid van het
50-jarig jubileum werd uitgegeven de
geschiedenis van de glas- en kristal-
fabricatie vastgelegd. En wij willen het
betoog gedeeltelijk volgen van die pas
sage af waarin staat dat de machine
voorgoed haar weg heeft gebaand in de
fabriek. Amerika gaf hierin de leiding.
De langzame groei van de glasmachine
vertoont een sprongvariatie en als in
1905 Owens zijn vol-automatische fles-
schenmachine laat dansen met een ca
paciteit van 25000 flesschen per dag is
dit een historisch moment van nog niet
te overziene beteekenis Na de materia
listische 19de eeuw treedt de eeuw van
het organisme in. Zoo ligt in de stilte
dei- weilanden het organisme .Leerdam",
en de directie van dit complex wendde
zijn stuwkracht aan. niet alleen voor
materialistische doeleinden doch even
zeer voor innerlijke verdieping. Inder
daad: zoo ontstond in de stille weilanden
een eigenaardige kletne-wereld-op-zich-
zelf. Van eenvoudig handbedrijf ont
wikkelde zich het bedrijf tot een groote
machinale industrie. De patriarchale
periode was een gemakkelijke, een rus
tige: de oorlog daarna leverde winsten
op. doch in de tweede helft van haar
bestaan, de naoorlogsche periode, moest
men een verwoeden struggle for life
leveren, die van de leiding schier hei
onmogelijke vergde. De fabriek leed
verlies. Doch de crises werden overleefd.
Onverwoestbaar optimisme, doorzet-
tings- en organisatie-vermogen gaven
den doorslag. Thans is men er bovenop.
IS Juni 1878 werd de eerste oven ont
steken. Drie dagen later werkte zij met
90 man personeel, Eén der oprichters,
de heer Jeekel was tevens burgemeester
van Leerdam. De hardglasfabricatie is
volgens het systeem La Basfcie in 1874
uitgevonden, m 1875 paste de heer Jee
kel het reeds toe. Reeds voor 1900 werd
voor Engeland, Mexico en overige Zuid-
Amerikaansche staten gewerkt, alsmede
voor enkele overzeesche klanten van Pa-
rijsche en Hamburgsche agenten. In
1S95 werd de derde oven gebouwd en in
1903 de vierde. Het aantal arbeiders was
tot 600 gestegen. De eerste ovens waren
de Boetius ovens van kegelvormig mo
del. Binnen in staan de potten voor
het smelten, straalsgewijs opgesteld.
Nog altijd in de zoogenaamde oude fa
briek waar men gobeletterie en électri-
sche ballons vervaardigt, is dit oventype
in gebruik. Voor het machinaal bedrijf
(eerst aan de Hoop, later naar de wit-
glasfabriek overgebracht: de zooge
naamde nieuwe fabriek) adopteerde men i
in 1905 de Siemens gaspotovens, in den
oorlogstijd oliewannen en in 1918 de Sie
mens gaswennenIn 1905 werd een oud
flesschenfabriekje overgenomen en daar
voor werd in de plaats gesteld de fa
briek „de Hoop", waar na veel tegen
slagen een rendeerend half automatisch
bedrijf tot stand kwam. Dank zij den
heer Cochius werd na 191S een eind ge
maakt aan allerlei verouderde toestan
den. Zoo ontstond het modern, streng
gecontroleerde efficient werkende, kort
om wetenschappelijk ingericht grootbe
drijf.
In November 1920 deed de crisis haar
intrede. De heer Wasch zegt daarvan
De toestand sinds eind 1920 valt het best
te karakteriseeren door te zeggen, dat
van de leiding voortdurend het onmo
gelijke werd gevergd, de vreemdste be
denksels waren noodig om de zaak aan
den gang te houden, een gedwongen fi-
nanciëele eieróans maakte iederen zij
sprong hoogst gevaarlijk.
Doch zooals gezegd" Men ontsprong
den dans. Dank zij taaie volharding.
Thans is men bezig de fabriek op ver
schillend gebied uit te breiden. Docli
het bedrijf gaat door, terwijl men bezig
is een groote Hermansen oven bij tc
bouwen.
In de fabriek.
Inderdaad, Leerdam is een mierocosmos
in de groene weilanden. Als de ui troep
teekens der industrie verheffen de hoo-
ge schoorsteenen zich boven de een
tonige vlakten. Vandaar is de overgang
naar de gewelven der fabriek een zeer
groote. En toch is de weg van den dijk
langs de slingerende Linge naar de op
slagplaatsen van de grondstoffen in het
sous terrain van de blazerij maar een
paar stappen. Dit sous terrain biedt
vooralsnog weinig interessants. Hier lig
gen de voorraden zand, potasch, soda
kalk enz., die nauwkeurig afgewogen
worden en van verschillende zuiverende
of kleurontrekkende stoffen worden
voorzien. De gemengde grondstof wordt
naar een verdieping hooger geëxpedieerd
naar den grootén peervormigen en van
schoepen voorzienen mengtrommel
waarin het kortweg genoemde en voor
smelting gereed zijnde „gemeng" tot
stand komt.
Zoo komen alle soorten witglas tot.
stand. Glazen, vazen, ballonnetjes, ver
pakkingsmiddelen. zooals jampotjes, kel
ken en kelkjes, schalen en bakken. U
ziet wel, dit is niet het ..Leerdam" van
de subtiele kunstvoorwerpen. En tcch
ontstaan zij ook in dit milieu, de tcere
brose extravagante en zoo uitzonderlijk
mooie „bloemenhuizen". Doch de fabri
catie van de glazen verbruiksvoorwerpen
is in ieder geval hoofdzaak. De artistie
ke smelt, om het zoo maar eens te noe
men. geschiedt onder persoonlijk toe
zicht van den kunstenaar-ontwerper
thans Copier, die bij het blazen en
knippen aanwijzingen geeft, kortom er
zijn geheelen zegenenden Invloed van
kunstenaar op uitoefent, zoodat het
cindproduot in zijn klare helderheid, in
zijn werkelijk kristalline zuiverheid in
derdaad adel van geest ademt
Na de blazerijen bezichtigen wij de
koelinrichtingen waarin het glas gelei
delijk aan steeds lagere temperaturen
wordt blootgesteld, tot het eindelijk de
normale kamertemperatuur bereikt heeft
waarna het zijn weg ter verdere vol
tooiing door de fabriek en dan door het
leven beginnen kan. Wij begeven ons
naar lager sferen Onder de ovens. Hier
in deze halfduistere ruimte is het snik
heet Boven ons zien wil door de reten
en naden tusschen de steenen de wit
gloeiende glasmassa. Vreemd zult u den
ken, doch niet zóó vreemd by nader in
zien. Immers, waar de lucht toetreedt
is het glas gestold, doch het is doorzich
tig als water en zoo zien wij dwars
door de kieren ce gloeiende massa. On
der de ovens staan de groote vierkante
kamers waarin gas en lucht beurtelings
volgens een productief wisselsysteem
voorgewarmd worden. Ten overvloede
wordt het plafond boven ons voortdu
rend door de ventilatiebuizen afge
koeld.
Terloops zien wQ de generatoren die
de ovens van gas voorzien en de eleotri-
sche centrale, de bron van energie. Want
Leerdam is niet bij het étectrlsch net
aangesloten.
Een voorwerp dat geblazen is moet
nog een uitgebreide bewerking onder
gaan alvorens het afgeleverd kan wor
den. In de eerste plaats moet de glazen
kap die het voorwerp afsluit op de
plaats waar het glas aan den blaaspijp
Een luchtfoto van de K. L. M. van het fabrieken-complex in Leerdam.
Boe de kappen van Tiet glas verwijderd worden .Ieder glas passeert
draaiend een rij dunne gasvlammetjes waardoor de kap afknapt
Zoo zijn wy meteen een étage hooger.
in de oude fabriek terecht gekomen
waar de reusachtige Boetius ovens staan
die binnen in hun buik de veertien pot
ten bewaren, waarin de wit gloeiende
massa borrelt. Deze oude enorme ovens
zyn als geweldige verstarde monsters in
een angstwekkend samenstel van bui
zen, slangen, en stangen, wier flanken
besprongen worden door de glasblazers.
Iedere jongen haalt met ziin blaaspijp
uit de daarvoor bestemde gaten in den
ovenwand een taaie witgloeiende lang
zaam geel en dieprood wordende glasbal
die hij even uitblaast en opzwaait en in
den vorm plaatst om zooveel duizenden
ballonntjes per dag voor gloeilampen af
te kunnen leveren. Elders blazen de
maats hun glasklodder in den tumbler-
vorm en weer elders wordt de soepel -
taaie materie onderworpen aan de ver
schillende gecompliceerde stadia van de
flesschenmachine. Want men onder
scheidt geblazen en geperst glas: een
flesch wordt geperst, doch daar het eejj
voorwerp is dat naar boven toe nauw
toeloopt moet het in gedeelten met een
vorm en door middel van hcete lucht
geperst worden. En rondom den gewel
denaar, den Boëtius oven sist het en
hamert het en dendert het. loopen de
werklieden af en aan met de stroopige
materie die zij uit die heksenketel
doopen Ir. H. J. W. Reus die mij rond
leidt vertelt van het verschil tusschen
de oude ovens en de Nieuwe Siemens
gaswennen. Terwijl de oude. straalsge
wijs 14 petten in zich here;, voedt de
nieuwe Siemens oven lie: vuur over
één enkele bak. De oude heelt
het voordeel dat men er ver
schillende soorten glas in kan smel
ten, de nieuwe, dat het bedrUf er con
tinu in is. De Siemens worden direct
verwarmd- Over het gemang strijkt
het gloeiende mengsel van gas en heete
lucht. Zoo bereikt men ontzaggelijk hoo-
ge temperaturen.
zat. verwijderd worden. Tumblers, alle
mogelijke kelken en vazen immers zijn
afgesloten aan den bovenkant, door d.en
kap, zooals duidelijk blijkt uit de foto
die wij hiertjij gevoegd hebben. Als het
glaswerk gekoeld is wordt het dus naar
een andere afdeeling in de fabriek ge
bracht. Daar staan taüooze vreemdsoor
tige toestellen. Een platte draaiende
ronde schijf en op den schijf aan den
buitenkant, tal var. kleinere, ronde en
draaiende schijfjes waarop het glas ge
plaatst wordt. Ieder glazen voorwerp
passeert eerst een diamantje, dat een
kras geeft op de plaats waar straks
naaldfijne glas vlammetjes, 't werk zullen
voltooien. Op ieder draaiend schijfje
wordt een glas geplaatst en zoo cirkelen
zooveel glaasjes als er schijven zijn. langs
een rij scherpe dunne gasvlammetjes,
die op de plaats waar de diamant de
eerste fijne inkeping gaf een cirkel trek
ken. Even twinkelt het glas. het meisje
dat bij de machine staat tilt het -."an de
schijf af en gooit den kop die nu los ge
sprongen is in de afvalmand.
Daar de keten van glasproducten on
afgebroken is, is het getwinkel van het
knappende glaswandje ook onafgebro
ken. Doch nu is het werk nog tóet vol
tooid. De rand is oneffen en scherp. Alle
glazen gaan daarom op draaiende slijp-
steenen, die den rand vlak maken. Nog
Is dit niet voldoende. De rand moet
rond zijn. Daartoe worden de producten
nog cms door middel van een draaiende
schijf dcor de heete zóne geleid die
alleen den rand zoodanig verhit dat deze
optrekt en rond wordt.
Er zijn natuurlijk vele glas-modellen,
die door de grootte en vorm niet door de
heete zóne getransporteerd kunnen
worden. Deze worden dan ook apar:
verhit en rond bijgesmolten.
Doch nog is de cirkel niet gesloten.
Wat gebeur: met het glas. waarop figu
ren moeten worden aangebracht? Ook
hier onderscheiden wij weer twee
methoden. Ten eerste: men brengt een
dun waslaagje op het glas.
Zeer ingenieuze machines, waarin
aan het glas weer een draaiende bewe
ging wordt gegeven, teekenen door mid
del ven scherpe naaldjes lijnen en ster
retjes en guirlandes In het waslaagje.
Daarna krijgen de glaasjes een bad in
fluor waterstof, zij worden voorts gewas-
schen en het fluor waterstof heeft op
de plaatsen waar de waslaag door de
naaldjes is weggehaald, zijn werk ge
daan. De teekening is „ingevreten" in
liet glas. De beschermende waslaag
heeft het glas verder gespaard.
De tweede methode is die van het
slijpen. Het kristalglas circuleert daar
toe door een geheeie fabrieksafdeeling.
en ondergaat langs de razend snol
draaiende slUpsteenen een serie van be
werkingen. Bij lederen slijpsteen wordt
één onderdeel:je van het slijpsel „opge
bracht". De ééne werkman breng: steel
tjes aan. de andere bloemblaadjes, de
derde de inkeepingen op den voet, de
vierde de roosjes tusschen de guirlandes,
Als in hot volgende gietsel een on
zuiverheid Ir. de hals blijkt te zijn ge
raakt. knipt de glasblazer een grooter
stuk van de taaie halfharde massa af.
en hij staat op. zwaait de blaaspijp heen
en weer, draait hem wat rond en zie
daar stulpt de rand van den glasklodder
zich uit als een bloemblad. Twee secon
den later staat voor onze oogen en fraaie
wijde platte bak.
Dit is het edele handwerk.
Dit was slechts een greep uit veel
materiaal De ruimte is hier te klein om
nog uitvoerig in te gaan op de verschil
lende bijproducten die Leerdam vervaar
digt. Het granivor bijvoorbeeld, waarmee
in de ..Christloan Huygcns" zoo een
schitterend mee alk Ls gelegd, de glazen
bouwsteenen enz. Evenmin kunnen wij
hier een beschrijving geven van de so
ciale zorg voor de arbeiders, van do
stichting „Ons Huis", van de draaierij,
de smederij, de bankwerker!), fabrieken
op zich zelf. kortom alles, wat der mo
derne industrie is....
„Leerdamsche schoonen"
de vijfde dit, en de zesde dat, enz., to*,
liet geslepen kristal voltooid is en in 'n
zuurbacl gedompeld wordt om het zijn
glans terug te geven. En dan is er no;
de afdeeling waar het glas beschilderd
wordt met de hand, naar ontwerpen van
bekende kunstenaars: nadat het schil
derwerk er is opgebracht, gaat het
product in de moffel oven. Iiier geschied:
dus hetzelfde als «wat n de fabriek voor
gebrandschilderd glas gebeurt.
Dw speciale aandacht vragen wij voor
een uiterst Ingenieuze machine, die u n
u hier in principe zullen trachten ie
schetsen. Op den platform ligt een
groote in ijzer gegoten lijnteckenir.g. De
man die de machine bedient kan me:
een wijzer de lijnen dier teekening vol
gen. Door de beweging die hij hierdoor
met den wijzer maak:, komt een zeer ge
compliceerd stel hefboomer. en raderen
en stangen in beweging, hetgeen weer
tot gevolg heef: dat tallooze stempels
voorzien van fijne naaldjes, gelijktijdig
op de glazen met was overdekte óbjecten
„aanvallen" en cr de teekening op aan
brengen. die de man aan liet platform
met den wijzer ..naieekent". Dit toestel
heet de Pantograaf omdat het mogelijk
ls daarmee 24 glaasjes tegelijkertijd van
een d?ssln te voorzien. Men kan de in
ijzer uitgevoerde teekening op het plat
form natuurlijk steeds door een andere
vervangen.
De afdeeling van de fabriek die wij
nu beschreven is niet de minst interes
sante. Het is er minder warm. minder
romantiek, minder kleurig aan in de
glasblazerij waar de mannen met de
zwaaiende blaaspijpen rondom
gloeiende oven krioelen, waar de heete
lucht in den persvorm sist, waar de ge
neratoren een benauwende walm uit- i
stralen en waar boven alles uit de kre- j
ten en uitroepen van de glasblazers
klinken. Het is hier licht, cn hoog van
ruimte. In de lucht zweeft het twinke
lende geluid van knappend glas. het
rulschcn van immer draaiende slijpstee-
nen het tikken en klikklakken van de
pantografenDe overgang van
hier naar de zwoele blazerü is groot. WIJ
brengen u er nog éénmaal heen. Daar zit
bij een kleine oven met één pot een oude
glasblazer. Een vaardige. Hij maakt een
gekleurde glazen pot. Zie hoe hij de
glasklonten zwaait en rolt. De blaaspijp
gaat dan van hand tot hand. Van den
man die hem In vorm op grootte en
dikte blaast, naar d«n ouden glasblazer
die met een schaar er de hels met onge-
loofelijke behendigheid aanknipt. Dan
reedt weer een andere kameraad nader
Hij zwaait een violet gloeiende druppel
boven den zoo juist gevormden kan. D.'
glasblazer neemt den druppel over en
plaatst hem op de bulk van de kan. Hij
draait en zwaait wat met zijn gereed
schap en zie daar ligt met een elegant
curve het oor op den kan getooverd. Me:
drie, vier soepele bewegingen wijzigt de
blazer nog wat aan eer. danken vorm.
Dan is de violette kan klaar.
Laat in den middag klimmen wij weer
don dijk op die langs de Llrge kronkelt
Daar ligt Leerdam, Een oud verweerd
geval in de bocht van d? rivier. Stil cn
uitgestorven. Iti r.lles het tegendeel van
dien zenuwknoop. dien sr' v,v:r-!el.
dien accumulator van energie die eenl-
gc honderden meters verderop ligt.
Welk een tegenstelling: Midden in hot
stille Hollandse he grasland die opeen
stapeling van fabriekscomplexen, die
opcenhooping van energie. d:o Jachten-
d .t haast cn dat altijd jagende tempo.
Hier zijn 1400 werkers die zich scha
ren rondom de machtige smeltovens,
waarvan dc antieke „Glashfttte" de
oexvoxm is.
Welk eer. evolutie van GlashuetN
glasfabriek. Eer. symbool feitelijk
..efficiency".
Zooals de heer Copijn zegt in
gedenkboek: ..VÜftig eeuwen duurt
spel nu al. het kleurige sp-1 van
„plukken" der vurige bollen, van
zwenken der slanke stelen cn hot ade
men tot broze bloemzoo heeft het
graclelijke balnnceeren met den vurigen
hal ook ons getroffen. Doch dat spel
heeft zich ook aan o:v, geopenbaard als
een hardnekkigen strijd, d:- de Basel's
bekerwoord: „Worstelend waakzaam"
raar maakt en doet hopen en geiooven
in dat andere bekerwoord var. Berlage:
.Den nieuwen T:jd" De nieuwe tijd. die
zeker deze Ned-lindjche Jndustr.e wel
gevallig zal z'.jn
P. A.
tot
van
het
nat
hot
het
Dc glasblazer. Het glas bevindt zich
juist in den vorm,
