HET HEKSENWEGEN IN NEDERLAND.
De samenzwering der Bourbons, van Pichegru,
Cadoudal en Moreau.
Het einde van „le due d'Enghien".
125 jaar geleden
werd Napoleon tot keizer uitgeroepen.
18 Mei
1929
18 Mei
1804
ZATERDAG 18 MEI 1929
Pe terechtstelling van »Le Due d'Enghiejh".-
klassieke strengheid en luister hersteld. Met
voorliefde voor verarmde teruggekeerde aris
tocraten strooit Napoleon tal van baantjes
aan het hof, om zich heen. Zoo tracht hij
de verzoening tusschen de oude generatie en
de nieuwe maatschappij te bewerkstelligen.
Het nieuwe hof kost den staat 25 millioen
per jaar. Oude titels worden in eere her
steld. Verblindende glans omgeeft den kei
zerstroon. Dit alles is Napoleon niet genoeg.
Zijn kroningsfeest zal alles overtreffen. De
paus zelf zal daarbij tegenwoordig zijn. De
plechtigheid in de Notre Dame op den 2den
December van het jaar 1804 onderscheidt
zich in zooverre van de verwachtingen die
men daaromtrent koestert, dat Napoleon zich
zelf de kroon op het hoofd drukt
Ten teeken dat hij zijn macht alleen aan
zich zelf te danken heeft
Napoleon daalt tot de knielende Joséphine
neer en kroont haar, die marmer bleek en
verward, op dat merkwaardige oo^enblik
misschien dacht aan h:t vrij onaandoenlijk",
generaaltje van 1796, dat zij huwde
zonder liefde.
F. A.
dan een naam als van Iemand die te Oude
water gewogen was, genoemd (b.v. bij Kiese-
wetter, den Linnaeus der heksenprocessen).
De romantische afbeeldingen van zulk een
wegerij, hier en daar In tijdschriften gege
ven, zijn overdreven, 't Waaggebouwtje, thans
in restauratie, was ook toen veel te klein
voor zulke opera-scènes.
De heksenbeweging was niettemin op zich
zelve al tragisch-romantlsch genoeg. En heel
„oüwater" assisteerde dan bij den treurigsten
aller optochten; de aankomst door de Mont-
foorder- of door de Goutse-poort van een
van tooverij of heksery betichte onder ge
leide van een escorte van mannen met hel
lebaarden en getabberde afgevaardigden van
buitenlandsche magistraten, als een wande
lend gekkenhuis, als een betooverende waan-
stede binnenschrijdend, zich spoedend naar
turgemeesteren, schepenen en raden van do
eerzame Hollandsche kaas- en touwstad.
1729 Juni 1929
Frankrijk heeft aan Bonaparte zijn glorie te
danken. En Frankrijk, overtuigd dat deze
roem zich belichaamt in den persoon van
den Held, overtuigd ook dat het voortbestaan
van dien roem afhankelijk is van hem, be
noemt Napoleon voor den tijd van 10 jaren
tot Consul. In dit stadium van zijn opgang
toont de heerscher zich als een groot psy
choloog. Napoleon minacht de uitspraak van
een senaat. Hij beroept zich op het volk en
drie millioen Franschen roepen hem uit tot
Consul voor het leven„Consul a Vie". De
adelaar is dicht bij de zon. Consul a Vie is
een phrase. Het keizerschap is wordende.
Maar eerst moeten machtige factoren over
wonnen worden. De oude vijanden van den
13en Vendemiaire en den 18en Fructidor roe
ren zich. De Royalisten. De partij der Bour
bons heeft ondanks alles de hoop niet
opgegeven. In Londen smeedt men plannen.
De prinsen van Bourbon zijn op de hoogte.
De oude vechter Georges Cadoudal vertrekt
heimelijk naar Parijs. (Augustus 1803). Hij
zal de geestverwanten bijeenroepen en hen
voorslaan om Napoleon op straat te over
vallen en te dooden. Eén van de werktuigen
der Bourbons Pichegru is eveneens in
Parijs. Hij zoekt en vindt contact met gene
raal Moreau, die echter niet officieel tot het
complot toetreedt. Maar het schijnt dat de
Parijsche troepen van Moreau als het er op
aan komt de Royalisten zullen bijstaan. Doch
er komt een kink in den kabel. De politie ont
dekt alles. Tal van arrestaties worden gedaan.
Eenige gevangen genomen agenten verraden
alles, van az.
In Juni van het jaar 1804 wordt Cadoudal
ter dood gebracht. Pichegru slaat in de ge
vangenis de hand aan zich zelf. Moreau
krijgt gevangenisstraf, maar wordt begena
digd en verbannen. Napoleon laat eenige
aristocraten die mede schuldig zijn vrij. Maar
hij zoekt een ander die voor goed, den Bour
bons schrik in moet boezemen.
Tevergeefs loert men op één der Engelsche
Bourbons. Aan de Fransche kust verschijnt
geen van hen. Dicht aan de Fransche grens
woont echter le due d' Enghien. Hij bezit een
kasteel nabij Wiesbaden. Het is zoo goed als
zeker dat hij met het complot niets te maken
heeft. Desondanks wordt hij op zekeren nacht
ontvoerd, hoewel hij zich op neutraal gebied
bevindt, en in eenige uren berecht en ter
dood gebracht. Tragisch eiijde van een leven!
Men heeft deze terechtstelling onomwonden
een moord genoemd. Napoleon zelf verdedig
de zich met de woorden: „Ik was verplicht
den Bourbons de schrik in te boezemen die
ze mij wilden bezorgen! En ook Napoleon's
biografen nemen het te dezen aanzien voor
hem op. Roloff bijvoorbeeld schrijft: „De
eigenlijke oorzaak was geen blinde haat. £ij
lag dieper."
Het nieuwe systeem, waarop het Frankrijk
van toen gebouwd was was verpersoonlijkt in
Napoleon. Zijn dood zou het signaal zijn voor
de komende wanorde: een wanorde waarmee
de Bourbons hun voordeel zouden hebben
gedaan. Napoleon zelf zeide: „Men wil de
revolutie verstoren in mijn persoon, ik zal
haar verdedigen, want ik ben de revolutie".
Le due d'Enghien was de vertegenwoordiger
van het oude regiem. Napoleon en hij waren
twee werelden. De laatste ging aan de andere
ten gronde."
In ieder geval is de strijd nu ten gunste
van Bonaparte beslecht. Doch de vrees van
Napoleon's aanhangers is nog niet gewe
ken. En onder den indruk daarvan besluit
men het Royalistische gevaar voor immer den
kop in te drukken door Frankrijkeen
nieuw regeerend vorstenhuis te geven.
Napoleon voelt er uiteraard veel voor om
tot keizer te worden verheven. Doch ook zijn
volk koestert dien wensch. Van talloozen ont
vangt hij dringende verzoekschriften om
Frankrijk een monarchie te geven.
En nu juist 125 jaar geleden den 18den
Mei 1804, slaan de wetgevende lichamen en
den Senaat Napoleon Bonaparte voor het
keizerschap te aanvaarden. Joséphine krijgt
'den titel van keizerin.
Om dezelfde tactische redenen die Napo
leon eertijds leidden toen hij zich door een
volksstemming tot Eersten Consul Voor Het
Leven liet uitroepen, doet hij thans
de vraag of hij den keizerstitel moet
aannemen en erfelijk doen verklaren, be
slissen door zijn onderdanen. Het resultaat
is verrassend. Napoleons politieke macht ver
andert zich door het keizerschap bijna niet.
Zeer merkwaardig is echter de metamorphose
die het Fransche hofleven ondergaat. De
oud-Fransche etiquette wordt in heel haar
was er iets uit het lichaam naar buiten ge
stroomd. Bij al deze ellende was het een
mooie dag voor de van hekserij beschuldig
den, toen de jonge Karei V in Polsbroek tus
schen Schoonhoven en Oudewater een der
gelijke wegerij incognito bijwoonde, naar
men meent op aandrijven van een geestelijke
Hij bemerkte toen dat de schout, die de proef
leidde, met het gewicht knoeide, zeker met
't oog op zijn aandeel in de te verwachten
verbeurdverklaring der goederen van „de
heks". Dit voorval bleef Karei vele jaren bij
Deze dag was de geestelijke geboortedag der
heksenwaag van Oudewater.
Karei werd niet bekeerd van ook zijn ge
loof in de mogelijkheid van hekserij en too
verij. Maar van misdadig bedrog was hij
overtuigd. Tegen het heksenwezen en hek-
senwegen. het psychisch stigma aller verle
den tijden, als zoodanig optreden en het
uitroeien wilde hij niet, maar zou hij ook
niet gekund hebben. Eer ware zijn vorsten
kroon gevallen. Maar hij had een andere, in
alle Kareis heerenlanden onbetwistbare
macht.
Hierop wees hem, naar men meent, zijn
toenmalige biechtvader, een latere leeraar in
Salamanca. Hij kon het gewicht als louter
gewichtsmateriaal bepalen en omschrijven
en aan een bepaalde plaats en waag als
standaardgewicht binden. En juist dat ge
wicht was als zoodanig juridisch onaantast
baar in alle Karelsheerenlanden en een offi
cieel document van den magistraat der ge
wichtsvrijplaats dat het gewicht der ver
dachten in overeenstemming was met hun
postuur en structuur, vrijwaarde hen in alle
heksenprocessen. Alle rechters, \ook de
kwaadwillige, moesten buigen voor dit orda-
lium!
Natuurlijk heeft elke mensch het gewicht,
dat zijn postuur en structuur aanwijst, wan
neer hij niet in trance of extase is. En zelfs
ook dan nog heeft hij 't gewicht, dat hij on
der die omstandigheden hebben moet. Trou
wens in de allermeeste zoodanige gevallen is
het gewlchtsverschil, bij 't normale waakle
ven vergeleken, naar evenredigheid zeer ge
ring. Een gewone epileptische aanval, bij
haast Iedereen bekend, kan een gering ge-
wichtsverschll in zeer korten tijd veroorza
ken. Op bevel van zijne Keizerlijke Majesteit
werd nu de waag te Oudewater als het stan
daardgewicht houdende aangewezen. Dirck
Corneliszoon, tollenair ende rentmeester van
der Goude (Gouda) moest ter stede wicht
van der Goude wongen in de stede Waech te
Oudewater tegens die wicht derselver stede
van Oudewater in gelijke stucken. Ende is
bevonden mitten zelfe te accorderen 28 Fe
bruari 1547).
In tegenwoordigehid van Adriaan Louwe-
risz., Jacob Gerytsz. Moen, burgemeysters en
schepenen der stede van Oudewater, also
Frederick Jansz. Muntere en Jan Jansz. en
Pieter Speyert, Secretaris der selver stede.
De waaggewichten van Gouda en Oudewater
waren dus gelijk eervol genoemd. Deze ste
den hadden voor deze zaak Karel's vertrou
wen. Zij hadden het Troyaanscn gewicht,
van Troyes in Frankrijk. In de waag werden
kaas, hennep, touwsoorten en ook van hekse
rij beschuldigden gewogen. Maria Konings
uit Munsterland werd b.v. hier gewogen op
£4 Februari 1644, Leent je Willems, huysvrouw
van Jan Aertsz. van de Lange Linschoten in
1647, Jacobije Paulus uit Heerde in 1677,
Marritje Cornelis van Langerak in 1631, Sy-
billa Essers uit de Graafschap in 1694, Aal
tje Brouwers van Heybergen in 1694. Maasje
Faessen in 1710, Geertruyd van Beek van
Utrecht in 1711, Lysbet van Wout van Mont-
foort in 1713, Neeltje Pols van Bergambacht
in 1728, en als laatsten Klaas Arientsz. van
den Dool van Noordelois en zijn vrouw Neel
tje Kersbergen van Meerkerk op 21 Juni
1799. Niet van alle ge^ogenen zijn de namen
bekend gebleven. Vele boeken zijn verloren
gegaan, reeds bij den brand der stad in den
tachtigjarigen oorlog. Uit buitenlandsche
oorkonden der heksenprocessen wordt nu en
EEN MOEILIJK UITROEIBAAR VOLKSGELOOF UIT VROEGER DAGEN
Voorbereiding tentoonstelling
van authentieke bescheiden en
platen in de gerestaureerde hek-
senwagen te Oudewater.
door dr. A. C. A. HOFFMAN.
Het heksenwezen heeft universeel-histJ-
rische beteekenis.
De huidige paza-sclentia, het tegenwoordig
modern-medisch vorschen der hysteriologi-
sche wetenschap, tracht nog altijd meer en
meer de problemen van deze historische ver
schijnselensfeer in alle diepten en breedten
volledig te kunnen begrijpen. Er is thans nog
altijd geen algemeene, wetenschappelijke
leering, welke allen heeft overtuigd, dat op
dit geschiedkundig anthropologisch terrein
alles zou zijn verklaard. Men acht zich in dit
oozlcht heden nog verder van het doel dan
een derde van een eeuw geleden, toen ie
hysteriologische wetenschap nog een een
voudige hysterische, respectievelijk hypnj-
tische wetenschap gedacht werd te zijn. Toch
zag reeds Charcot den ernst van den toe
stand, en sedert is de physische structuur
der natuurwetenschappen tot een psychische
belichting geworden en van louter materia
lisme tot een nog half wazig nieuw-spiritua-
lisme overgegaan.
In dit licht rijst de oude historische hek
senwaag te Oudewater, die het 21 Juni a.s.
beleven kan, dat binnen hare muren dan
juist twee eeuwen geleden, dus op 21 Juni
1729, voor het laatst personen werden gewo
gen, dien dag een tweetal, die verdacht wer
den van tooverij en hekserij.
Wie in deze dagen langs den IJsel van
Gouda naar Oudewater gaat, ziet bij de
laatste winding van den rivierdijk het beeld
van de oude stede. De stompe kerktoren, ge
dekt met het Friesche zadeldak, rijst boven
'net groen der kruinen en het rood der daken
cn mediteert voor u over zijn afkomst uit het
cude bisdom van Utrecht, vóór hij overging
tot het Hollandsche graafschap. De uitge
bouwde beiaard verzilvert de lucht, langs
oude grachtjes over marktbrug en heksen
waag.
De mediteerende ziel overweegt, bij de
contemplatie dezer in haar dringende
schoonheid, hoe het kan, dat in dit schilder
achtige stedeke, dat als steeds te droomen
nilgt in wisselend spel van zonneglans en
schaduwschemer weleer het levenslot van
een mensch, soms van verre, van buiten de
grenzen gekomen, afhing van zijn lichaams-
gew:cht, dat hier moest worden gecontro
leerd en op schrift gesteld als „bewijs van
waarheyd" en onderteekend „met onze Stc-
dezeegeï door onzen Secretarius".
Wat was de beteekenis van dat heksen-
wegen?
Het geloof aan heksen is bijna zoo oud als
het menschelijk geslacht. Het berust hierop,
dat men meende en meent, aannam en aan
neemt, dat er menschen zijn, die door hun
psychische geaardheid in verbinding staan,
passief en actief of op beide manieren, met de
ongeziene booze machten eener bovenzinne
lijke wereld, en dat verbond in toepassing
brengen om den evenaaste schade naar
lichaam en ziel te willen en te kunnen toe
brengen. Het is merkwaardig dat in onze
eigen dagen een deel der wereldliteratuur dit
aloud beginsel opnieuw in vormen van letter
kundige schoonheid dramatisch tracht uit te
beelden.
Het wegen behoort tot de Godsoordeelen
of Ordaliën, die moesten richten in nog pro
blematisch geachte beschuldigingen van
tooverij en hekserij. Zij zijn bij de oudste
volkeren bekend geweest. Bewezen is dit tot
het tijdvak rondom 3000 jaar vóór onze tijd
rekening. Het wegen b.v. vinden wij weer
later, maar toch reeds honderden jaren vóór
Christus. In den kodex van Wischnu met 5
proeven w.o. de weegproef (Wegen tegen
steenen b.v., voorts het gloeiend ijzer, dc
koudwaterproef, de giftproef en de heilige
drank).
Merkwaardige historische gegevens zijn
bewaard gebleven omtrent het gewicht dat
vele verdachten zouden hebben gewogen
b.v. 13 verdachten, die samen niet meer dan
een half ons wogen, voor wie 't gelooven wil.
't Was in 't jaar 1728, in 't proces van Sze-
gedin.
Moderne occultisten wijzen op de proeven
van den beroemden natuurkundige Sir Wil
liam Crookes, genomen onder buitengewone
physische controle-voorwaarden, bij 't spi
ritistisch medium mej. Cook, die nu en dan
bijna de helft van haar gewicht verloor op
het oogenblik der manifestatie van het
gematerialiseerde phantoom,, de zooge
naamde mejuffrouw Katie King, die een ge
heel ander persoonlijkheid bleek dan het
medium zelf, dat tijdens die manifestaties
als dood neerlag, naar op de foto's „schijnt-
te-blijken". Men noemt dat fluïdaal-uitstroo-
ming of od-uittreding buiten het mediale
lichaam.
Het Christendom vond dergelijke gewichts
wijzigingen bij zijn ontstaan en groei bij alle
oude Heidensche volkeren als een der facto
ren van de physisch-psychïsche erfschat der
verleden eeuwen, als een der mysteriën van
den tempelslaap.
Het volksgeloof in het heksenwegen was
onuitroeibaar en machtiger zelfs in dit op
zicht dan het religieus geloof. Wee dan ook
later de van hekserij betichte persoon, wan
neer 't gewicht minder was dan met ..pos
tuur ende structuur siner persoonlickheit"'
zou behooren te concorderen". Dan kwam
een kwade geest in zijn of haar proces. Dan
21 Juni 1729 werd het laatste certificaat
van weging uitgereikt: „Wy Burgemeesteren,
Schepenen, en de Raden der Stede Oudewa
ter in Holland, doen cond en certificeeren
mits deezen, ten verzoeke van Claas Aricnsz
van den Dool, geboortig te Noordeloos, oud
omtrent 37 jaren, kortagtig en eenigsins
spitsig van lighaam. hebbende blaauwe
oogen, hoog bruyn van vel en hair, en Neel
tje A. !ens Kersbergen, geboortig van Laker-
veld, oud omtrent 31 jaaren, matig van
postuur en hoog zwanger, bruyn van vel,
t'aauwe oogen, man en vrouw, woonagtig
op den Dool onder Meerkerk, dat op huyden
voor ons verscheenen zijn d'Heeren Dirk
van der Lee en Gerrit Ingen van Liesveld,
Schepenen dezer Stede, mitsgaders Jan Ra-
cante, geswooren Waagineester, dewelke ten
verzoeke van de Requiranten verklaarden
waar en waarachtig te zijn, dat door den
voorn. Waagmeester Jan Racante op ernsti
ge instantiën van de Requiranten, in pre
sentie van de voorn. Heeren Schepenen en
andere notale persoonen, op Huyden den
voorn. Klaas Ariensz van den Dool in desc
Stede Wage met de ordinaire balance en op-
regte Troyaansche wigte, gelijk men altoos
in deeze Stede Waag gebruykt, is gewoogen,
nadat Philip van der Werff, Geregtsbode de
zer Stad had verklaard, dat denselve Klaas
Ariensz van den Dool door hem was ont
kleed. schoenen en koussen mitsgaders an
dere kleederen uytgetoogen, en zulks alleen
in zyn hemd, zonder dat hy eenige zwaarte
van gewigten by zig had, en is denzelven
persoon bevonden zwaar te weezen een hon
derd twee en twintig ponden".
Daarna wordt de vrouw gewogen, waarbij
de stadsvroedvrouw Jacomijntje moet assis-
teeren. Deze wqog 12 pond minder dan haar
man.
En dan vervolgt dezelfde schepenakte;
„Certificeeren vervolgens wy, dat de voor.
gewigtc met d: natuurlyke proportie des li-
chaams van de requiranten beyde zeer wel is
accorderende bevonden cn alsoo zy daar van
verzogten onze opene brieven van certifica-
ti- om dezelve te dienen, daar en zoo zulks
behoord, hebben wy haarlieden 't zelve niet
kunnen nog willen weygeren, dit alles zonder
bedrog, en in bewys van waarheyd hebben
wy deze met onze Stede Zeegel en onderte
keningen van onzen Secretaris bekragtigt op
den 21 Juny 1729".
Volgens Soldan werd de laatste van hek
serij verdachte persoon te Oudewater in 1754
gewogen. Onze Dominé Bekker, de schrijver
der „Betoverde waereld", op dit terrein do
Nederlandsche evenknie van den Duitschen
pater Spee, schreef in 1693. dat men in de
laatste twee jaren verschillende personen to
Oudewater gewogen had en dat die wegerij
maar aldoor plaats vond.
Toen was het heksenwegen gedaan. De ge
wichten in de Heksenwaag te Oudewater,
welke nog heden aanwezig zijn. werden 21
Juni 1729 historisch, Dominé Balthazar Bek
ker en de Duitsche Pater Jezuiet Spee had
den de openbare meening verlicht en hun ar
beid had vrucht gedragen. De gewichten van
Oudewater hadden hun zegenrijken cultuur-
arbeid verricht. Karei V en Oudewaters ma
gistraten hadden honderden menschen ge
red van den vreeselijksten folterdood. Wijs
heid had waan ten goede geleid. De laatst
gewogenen waren beschuldigd van tooverij
door 't „booze-oog", hekserij over stallen,
land en vee. De Fransche dichter Ronsard
had, zonder hen te kennen, reeds vroeger
zulk een beschuldigde in een als vers heerlijk
oud-Fransch gedicht bezongen, krachtig cn
tevens naïef: „Tu est la fraveur du village",
„Gij zijt de schrik der boerderijen. Een ieder
sluit voor u zijn stal, beducht, dat door uw
tooverij en het land of vee 't besterven zaL
Ik heb uw oog driemaal zien lichten
Waarschijnlijk zal bij de herdenking van.
den cultuurdatum 21 Juni 1729 in de geres
taureerde heksenwaag te Oudewater een ten
toonstelling zijn van authentieke bescheiden
en platen op aanstaanden eersten Zomer
dag.
Pc kroning. Dc schilder David werkte 3 jaar over dit schilderij, waarvan élk der figuren
fongeveer. 200). een portret is. David moest al deze personen doen poseeren en ze daarna
volgens dc wetten der etiquette rangschikken
