mOLTOPECT
Het Vlaamse Volkstoneel en Johan de Meester
Madame
la Mode
Een sieraad van het landschap
maar ook energieverwekker
Meerderheid van het publiek
wil bestaand omroepstelsel handhaven
een psycholo,
ZATERDAG 17 JANUARI 1943
5
1 one e-l herin neringen eii toneeJportretten
Toen de Vlamingen in de eerste wereld-!
j oorlog een klein stuk van hun land nog in
hun bezit hadden en met leeuwenmoed
I verdedigden, werd er achter het front door
Vlamingen voor de soldaten komedie ge
speeld. Dat gebeurde door het Front To-
I neel err de zeer knappe dr. Oscar de Gruy-
ter was er de bezielende artistieke leider
van. Hij speelde er niet flauwe kluchten
of gemakkelijk te begrijpen stukken, maar
Stai'kadd van Hegenscheidt, Freuleken van
1 Roelvink en Warenar van Hooft. Welk een
repertoire voor eenvoudige soldaten! En
zij leefden mee tot het slot en juichten de
spelers enthousiast toe, als het spel gedaan
was.
I Uit* het Front-Toneel is na de oorlog het
Vlaams Volkstoneel, dat een zo grote in
vloed op het toneel in Vlaanderen heeft
gehad, geboren. In de eerste jaren was
dr. De Gruyler nog de ziel ervan, maar
toen De Gruyter in 1922 de directie van
j de Nederlandse Schouwburg te Antwer-
- pen overnam, ging .hij voor het Volks-
j toneel verloren.
Eerst nog een persoonlijke herinnering
1 aan deze zeer merkwaardige, knappe,
enthousiaste en wilskrachtige toneelhervor-
mer, die in Vlaanderen een plaats innam
ongeveer gelijk aan die van Willem
Royaai-ds in ons land. Vele Nederlanders
I hebben indertijd met dr.' De Gruyter en
1 zijn gezelschap in het openluchttheater in
Valkenburg kennis gemaakt. Ik heb dit
voorrecht niet gehad, maar ik mocht Hooft's
Warenar van het gezelschap van Antwer
pen bijwonen met dr. De Gruyter in de
hoofdrol op een schoolvoorstelling, die hij
op mijn verzoek in Maart 1924 te Haarlem
I heeft gegeven, een der mooiste opvoerin-
j gen van een Hollands klassiek blijspel, die
ik ooit heb gezien. Ik kon mij na die op
voering het enthousiasme van Barbarossa
begrijpen, die over De Gruyter na een
1 voorstelling in Valkenburg schreef, dat
I hij als acteur alleen maar met onze aller
grootsten. een Jan Musch in zijn beste
i ogenblikken en Louis Bouwmeester kon
worden vergeleken.
En thans kom ik weer tot het Vlaams
Volkstoneel terug. Het leidde na het ver
trek van dr. De Gruyter een kwijnend
bestaan en zou waarschijnlijk zijn verdwe-
nen, wanneer niet Wies Moens had be-
werkt, dat de regie aan de jonge Johan
de Meester werd toevertrouwd.
I Wat deze Nederlander als regisseur met
het Vlaamse Volkstoneel heeft bereikt,
j was wel zeer merkwaardig. De Meester's
regie was zo vol fantasie, fris. bezield en
gedurfd, dat het Vlaam§ Volkstoneel eigen-
lijk het enige werkelijk avant garde toneel
in Vlaanderen en Nederland in de jaren na
de eerste wereldoorlog kon wordfen ge
noemd.
I Johan de Meester was de eerste, die hier
I voorstellingen bracht, waarbij geheel ge-
broken was met de mooie, rijke of realis-
tische décors. Zijn tonelen bestonden
in navolging van het Russisch toneel uit
die tijd uit contvuctïeve bouwsels, soms
niet drie verhogingen, die aan houten ge
raamtes deden denken. Maar hoe verras
send waren de resultaten, die hij daarmee
wist te bereiken.
O, niet allen waren verrukt 'van De
i Meester's regie. Ik kan mij begrijpen dat
j I.ouis Moor, die uit de oude school kwam,
na de voqrstelling van Van der Velde's
Tijl door het Vlaams Volkstoneel in de
Stadsschouwburg te Amsterdam, locn hij
met mij de trappen afdaalde, het hoofd
schudde en voor het portret van Roobol
staan blijvend, met een zucht zeicle: Roo
bol, kerel, wees blij, dat je dood bent
en vanmiddag niet hebt gezien, wat ik heb
gezien".
Maar wij, jongeren ik was toen ook
nog pas vijftig en dat noem ik nu jong
waren enthousiast. O zeker, niet alles wat
de Meester hier bracht met het Vlaams
Volkstoneel kon ik bewonderen zijn
Lucifer-opvoering bijv. was niet minder
dan een aantasting van Vondel maar
hoeveel voortreffelijks stond'daar tegen
over.
Zijn opvoering van Reinaert de Vos van
Paul de Mont was zo origineel, zo boorde
vol geestige vondsten en rijk aan fantasie
i prachtig en karakteristiek bijv. de kleu-
j rige dierencostuums en maskers! dat het
4 een vreugde was er naar te kijken, zijn
j Nieuwbakken Edelman Le Bourgeois
Gentilhomme een zo groteske transfor
matie in de tegenwoordige tijd, dat de mo
dernisering van Tartuffe, verleden jaar
I door Comedia gegeven onder regie van
Cor Hermus, daarbij vergeleken nog heel
j ouderwet; moet worden genoemd. Hoe
I suggestief was de opvoering van Tijl! Ik
zal nooit het visionnaire slot van het eerste
bedrijf van dit stuk vergeten, de verschij-
1 ning van de Vliegende Hollander, eerst
j vóór op het schip, een vfere spookfiguur
I in het witte licht en dan later als Tijl
I het schip betreden had het hijsen van
de mooie, geel-zwarte Leeuwen-vlag met
daarachter, groot en breed, het rode zeil.
I Tijl, fier en flink, midden op de voorplecht
met Lamme Goedzak en Brabo naast hem.
dat was een toneelbeeld, dat in zijn felle
kleuren en zijn symboliek tot ons sprak en
diepe indruk maakte. Het was waarlijk
geen wonder, dat vooral de toneelspelers
enthousiast waren n^ dit toneel, dat zo fris
en zo nieuw was.
Misschien zou het ons nu niet meer zo
enthousiasmeren, maar ik zou toch willen,
dat er bij het tegenwoordige toneel een zo
frisse geest was, als toen bij Johan de
Meester en zijn Vlaams Volkstoneel, waar
bij enige uitstekende krachten waren, zo
als Tilly vaij Speybrouck en vooral Staf
Bruggen, een prachtige speler, die mij ook
later in Uilenspiegel van Graverson
door zijn lenigheid, zijn rapheid van spel,
zijn bezield masker, zijn brandende harts
tocht en vurig temperament heeft medege-
sleept.
J. B. SCHUIL.
Bakkers hebben bezwaren tegen
het nieuwe bonnensysteem
De Nederlandse Bakkersbond te 's-Gra-
venhage heeft een telegram gezonden aan
de minister van Landbouw, Visserij en
Voedselvoorziening, waarin wordt ver
zocht om een onderhoud op korte termijn.
De Bakkersbond acht deze bespreking no
dig „in^het belang van een ordelijke dis
tributie van brood welke onmogelijk wordt
door hel nieuwe broodbonnen-systeem".
NOG MEER CAKE-KOLEN.
De Care heeft machtiging ontvangen
voor aankoop van een tweede partij anthra-
ciet van 1000 tQn voor verscheping naar
Nederland. (ANP-Aneta).
BORDETYIJK GEOPEREERD.
In dc toestand van de schrijver mr. F.
Bordewijk, die in de Rudolf Steinerkliniek
te Den Haag twee operaties heeft ondergaan,
is een lichte verbetering ingetreden,
sporen.
HOESTSIROOP
De voortvluchtige
P. N. Menten
Madame La Mode wordt
langzamerhand een bekende
verschijning in ons blad, al
hult zij zich telkens in an
dere wollen, katoenen of
zijden bevalligheden. Het
wordt tijd om haar eens te
introduceren met de eigen
schap, die zelfs haar vijan
den in haar bewonderen,
namelijk haar vrijmoedige
durf. Zij is. niet bang, die
Madame, en zij waagt het
vaak met een glimlach de
wereld te trotseren. Wie
anders dan zij zou' zich
hebben verstout, in verleng
de shorts of verkorte lange
broek hoe men het geval
ook noemen wil in het
openbaar te verschijnen?
Wij hebben haar gevraagd
wat ter wereld haar het
idee aan de hand heeft ge
daan. Zij- zeide met die
hautaine beminnelijkheid,
waarmede zij haar wetten
pleegt te lanceren: ..Shorts
vind ik enigszins ongekleed,
een lange pantalon doet me
te mannelijk aan. - Deze
nieuwe dracht is specifiek
vrouwelijk en zeer gekleed.
Ook mijn vak is voor tach
tig procent empirischIk
wed dat de komende vacan-
tie duizenden vrouwen over
de hele wereld er uit zullen
zien als ik thans". Wijnwed-
den niet ?7iet Madame La
Mode want zij wint altijd.
DE HOLLANDSE MOLEN
Wind krijgen we
voor niets"
Er zijn veel liedjes over molens, ver
haaltjes over molens en schilderijen
van molens. Maar gaat de belangstel
ling voor de oude cultuurmonumenten
van ons land nog verder? Voor zeer
velen is de molen verstard tot een
idyllisch mijmeringsobject. De typische
bouwsels, die nog op vele plaatsen het
Hollandse landschap karakteriseren,
x kunnen, vooral nu, ook heel zakelijk
beschouwd worden.
Daartoe heeft dezer dagen een groep bin
nen- en buitenlandse journalisten een ex
cursie gemaakt langs verschillende molens
in Zuid-Holland op uitnodiging van de
vereniging „De Hollandse molen". In 1923
werd deze vereniging in het leven geroe
pen door mensen, die met zorg vervuld
waren over steeds toenemende slopings-
woede, waaraan de fraaiste molens ten
prooi vielen. Van de bijna zevenduizend,
die ons land aan het begin dezer eeuw nog
telde, zijn er nu nog slechts ruim dertien
honderd over. Aanvankelijkvoerde de
vereniging hoofdzakelijk het pleit voor de
molens uit folkloristisch en aesthetisch
oogpunt. Maar de overtuiging won veld,
dat het „minderwaardigheidscomplex",
hetgeen men de molen wilde opdringen,
geheel onverdiend was. Een goed gebouw
de molen gaat langer dan zeshonderd jaar
mee en er is geen machine, of zij nu ge
dreven wordt door stoom, olie of electrici-
teit, welke daar, wat haar levensduur be
treft, tegen op kan. Bovendien kan het
product dat de industriemolens (koren-,
olie-,hout-, papier- en gortpelmolens) af
leveren, zeer goed een vergelijking door
staan. met hetgeen andere machines ver
vaardigen. Speciaal het „molenmeel" heeft
het hart van veel bakkers veroverd-. In de
na-oorlogse' tijd van deviezengeknies kan
de vereniging tot het behoud van de mo
lens een dubbeldikke streep zetten onder
het nut van haar protégés. Steenkolen en
olién moeten immers grotendeels uit het
buitenland betrokken worden en wind
krijgt men voor niets. „Die komt je zo aan
waaien", zo drukte een der molenaars het
treffend juist uit.
Om de capaciteit van een windmolen te
evenaren zou men kostbare en grote ma-
Op de vraag van het Nederlands Insti
tuut voor de Publieke Opinie: „De Radio-
raad heeft voorgesteld, om de omroep in
ons land zo te regelen, dat één zender de
hele week een algemeen programma krijgt,
waar-in alle stromingen in ons volk tot
uiting komen en de andere zender voor
de verschillende omroepverenigingen be
schikbaar blijft. Waaraan geeft u de voor
keur: aan het bestaande systeem met de
omroepverenigingen de hele week op bei
de zenders óf aan dit voorstel met één zen
der algemeen programma en de andere
zender door de omroepverenigingen?"
Van de ortdervraagden die een mening
hebben over deze kwestie antwoordde 59
pet.: „voor het bestaande omroep-systeem".
Een-en-veertig procent wenste éen zender
voor een algemeen programma, de andere
voor de omroepverenigingen.
Vijf-en-dertig procent van de onder
vraagden had geen mening over dit vraag
stuk, voor het grootste deel bestaande uit
mensen, die geen radiotoestel of aanslui
ting op radiodistributie bezitten.
Een meerderheid voor het voorstel" van
de Radioraad, dus voor één zender Natio
nale Omroep, werd aangetroffen onder de
mannen en vrouwen, die Partij van de
Arbeid. Chr.-Hist. en C.P.N. stemmen.
Voor voorstel Voor bestaande
Radioraad Omroep-systeem
zenders, onder de Hei-vormden is de ver
deling 57 pet. voor de Omroepvereniging
gen. 43 pet. voor het plan van de Radio
raad en onder de mensen, die niet bij een
Kerkgenootschap behoren: 35 pet. voor de
Omroepverenigingen, 65 pet. voor het
voorstel van de Radioraad.
De schoolopleiding, welke men genoten
heeft, maakt veel verschil. De velen, die
alleen de lagere school bezochten zijn in
grote meerderheid voor de Omroepvereni
gingen op beide zenders (65 pet.), van de
mensen, die H.B.S., Gymnasium e.cL be
zochten is 51 pet. voor het voorstel-Radio-
raad en van de kleine gt'oep, die universi
tair onderwijs genoot, stemt 64 pet. voor
het plan van de Radioraad.
De molen „De Hoop", die al meer dan
300 jaar relief geeft aan het landschap
bij Rijswijk.
chinos moeten aanschaffen: bij een flinke
wind is deze namelijk gemiddeld 200 pk!
De grote molen, welke het water van de
Googerpolder (287 bunder) op peil houdt
eti bij de excursie het eerst bekeken en
beklommen werd, is in 1715 reeds ge
bouwd. Terstond na de oorlog heeft deze
watermolen getoond waartoe hij in staat
was: de geïnundeerde landen (er stond 60
cm water op) werden in 310 uren leegge-
nialen! Door een vijzel wórdt het water
vijf meter opgevoerd en daarna op de
Ringvaart uitgeslagen. „Maar als er nu een
waterlast is en geen zucjitje wind?" zo
werd de molenaar gevraagd. ..Dan gaan
we met de armen over elkaar zitten", zei
deze, „maar dat komt weinig voor. Een
beetje wind hebben we in Nederland altijd
wel". En in dat „beetje" maakten de wie
ken al heel wat omwentelingen.
Het komt natuurlijk bij andere molens
wel voor, dat ze door hun ligging soms niet
genoeg wind vangen, maar in die gevallen
Kan er een motor in gebouwd worden, het
geen reeds verschillende molenaars deden.
Heus, het zijn geen conservatieve man
netjes op klompen die de molens naar de
wind „kruien"; in Wassenaar is de mole
naar tevens een graanhandelaar met een
grote omzet. Zijn prachtige molen moest bij
de gestadige uitbreiding van het dorp ver
schillende mfden verhoogd worden. Het
gedeelte boven de balie het hekwerk
dat om dergelijke molens heen loopt is
175 jaar oud. De eerste molen op deze plaats
bestond reeds in 1550.
In Leidsendam is een grote houtzaag
industrie gevestigd onder een enorme
„b<flie"-moIen. Ook daar wordt van de
windkracht geprofiteerd. Chronologisch
zijn de molens in verschillende typen te
verdelen; het oudste is dat van de stan
daardmolen. Hierbij bevindt zich de wo
ning van de molenaar in het draaibare ge
deelte van de molen: draait hij de wieken
naar de wind. dan draait dus zijn hele
hebben en houden mee!
De wipmolen, waarvan er nog verschei
dene in ons land voorkomen, vormt het
overgangsstadium.
De wipmolens zijn tevens de eerste
watermolens. Daarna kwam de kapmolen,
waarvan alléén de Kap gedraaid wordt en
welk type nog steeds gemoderniseerd
wordt door gestroomlijnde wieken, het
geen het effect belangrijk verhoogt. Bij een
flinke bries halen de wiektoppen snelhe
den van 160 km per uur.
„De Hollandse Molen" kan, gezien de
materialenpositic, uiteraard moeilijk gaan
bouwen, maar herstellen en restaureren
doet zij steeds meer. Uit de explicaties
van de technische adviseur ingenieur A.'
J. de Koning en dc heer Ykema een
journalist, die ook vlam heeft gevat voor
de zaak van de molens, en er binnenkort
in Amerika lezingen over gaat houden
bleek overduidelijk, dat het zakelijke be
lang, dat ons land bij draaiende molens
heeft, alle aandacht verdient. Immers: op
een molen spaart men kolen!
Restitutie kolenprijs
Maandag begint op de postkantoren de
terugbetaling van het te veel betaalde voor
brandstoffen. Die dag zijn in het gehele
land aan dc beurt: „A tot en met Be". In
geleverd moeten worden de bonnen 78 BV
en/of 81 BV van de brandsloffenkaart TB
707, waarop respectievelijk 2.40 en 1.60
uitgekeerd wordt.
LIMONADE WAS TE PITTIG
Rechercheurs van de Haarlemse politie,
belast met de controle op de naleving van de
Drankwet hebben bij ccn limonadefabriek
vijftig kisten met 400 flessen sterke drank
in beslag genomen, die in strijd met de be
palingen voorhanden waren.
Aau prof. mr. P. Lictfinck, minister van
Financiën, is verleend het Grootkruis in de
Kroonorde van België.
Over Muziek
Gershwin
Kath. Volkspartij
24 pet.
76 pet.
Partij v. d. Arbeid
54
46
Anti-Rev.
34
66
C.P.N.
77
23
Christ.-Hist.
62
38
Partij v. d. Vrijheid
25
75
Het onderzoek in zijn zaak
word! voortgezet
Wij hebben uitvoerig medegedeeld hoe
I P. N. Menten uit Aordenhout, die in hech
tenis genomen is, in afwachting van de
behandeling van zijn zaak voor het Bijzon
dere Gerechtshof le Amsterdam, uit een
ziekenhuis in Wassenaar ontvlucht is. Dit
gebeurde op Maandag 22 December. Hoe
wel onmiddellijk maatregelen werden ge
nomen om hem opnieuw aan te hóuden-
hebben die tot heden geen resultaat opge
leverd.
Intussen vernemen wij dat de instructie
voor de raadsheer-commissaris doorgang
I vindt. Er moeten nog verschillende getui
gen gehoord worden. Nog geen beslissing
werd genomen over de vraag of er aanlei
ding bestaat, als Menten voorlopig onvind-
baar blijft, zijn zaak bij verstek te behan
delen. Dat dit mogelijk is blijkt uit de om
standigheid dat hel Bijzondere Gerechtshof
de zaak van de Haarlemse caféhouder F.
Slot zal behandelen hoewel ook deze voort-
Vluchtig is.
Onder Rooms-Katholieken is de meer
derheid voor de oude, bestaande omroep-
toestand het grootst (76 pet.), onder de
Gereformeerde ondervraagden is 72 pet.
voor de omroepverenigingen over beide
Vaarplan van dc „Oranje"
moeft gewijzigd worden
Tengevolge van de onlangs bij Gibraltar
opgelopen machineschade zal het m.s.
„Oranje" de reis naar Batavia met ver
minderde snelheid afleggen. Het vlagge-
schip van de Maatschappij „Nederland"
wordt nu met een vertraging van ongeveer
tien dagen op 2 Februari in Batavia ver
wacht, waarna het vermoedelijk op 8 Fe
bruari dé- terugreis zal aanvaarden. Om
streeks 6 Maart zal de Oranje dan de thuis
haven Amsterdam kunnen bereiken.
Verderè consequenties van de machine-
schade kunnen nog niet worden overzien.
Wel staat nu reeds vast, dat het eerstvol-
gendp vertrek van Amsterdam niet op de
oorspronkelijk vastgestelde datum van 12
Maart zal kunnen geschieden. Hetzelfde
geldt voor de daarop volgende afvaarten.
LEERLING-VLIEGERS UIT DE KOERS.
Twee Tiger Moths van de Rijkslucht
vaartschool stegen van het vliegveld Ypen-
burg op voor het maken van een navigatie-
vlucht naar het vliegveld Twenthe. Door
het slechte weer raakten beide toestellen
uit de koers en waren na verloop van
enige tijd wegens benzinegebrek gedwon
gen noodlandingen te verrichten. Het ene
toestel landde nabij Assen. Het toestel
bleef onbeschadigd. De andere Tiger Moth
raakte heel wat verder ivit de koers en
landde bij Oldenburg in Duitsland. Ook
dit vliegtuig bleef onbeschadigd.
wondermensen, die voor litteratuur,
toneel, radio en film gelijkelijk begaafd
zijn. Frankrijk had en heeft weer zijn
Sacha Guitry, Engeland zijn Noel Coward
en Amerika bezit Orson Welles. Jaren voor
de oorlog was zyn naam op ieders lippen
in de Nieuwe Wereld, toen hij in een
luisterspel zo suggestief een oorlog tussen
onze planeet en Mars beschreef, dat een
algemene paniek uitbrak.
Zulk een man kon Hollywood niet onge
bruikt laten. Welles vroeg en kreeg carte-
blanche en „Citizen Kane" waarin hij
als scenario-bewerker, regisseur en hoofd
rolspeler optrad was er in 1941 het ge
volg van. Men kan rustig aannemen, dat
met deze burger de Amerikaanse kranten
magnaat Randolph Hearst, die door zijn
ijdele praalzucht en niets-ontziende wils
kracht meer de kwalificatie persproleet
verdiende, bedoeld wordt. Maar, al moge
s-v deze rolprent in de werke-
i T~"l i lijkheid een aanknopings-
H l\rn I punt vinden, hij gaat al
i i spoedig boven de anecdote
-s uit om een aangrijpende
karakterstudie uit te beelden. Dat gebeurt
niet door een logisch opgebouwd verhaal,
waarin ons de ontwikkeling van de jonge
Kane geschetst wordt, van het moment af
dat hij de bezitter wordt van alle trusts
en concerns, die met een goudmijn ver
bonden zijn tot het tijdstip, dat hij uit
machtswellust en doordrijverij voor zijn
tweede vrouw een compleet operagebouw
neerzet, waarin zij de gevierde ster moet
worden.
Er loopt in dit opzicht een merkwaar
dige parallel tussen de held van het ver
haal en de wijze waarop de schepper van
de film zijn gegeven behandelde.
Van alle bezittingen, die Charles Foster
Kane in de schoot zijn geworpen, heeft hij
eigenlijk maar voor één belangstelling: de
New York Inquirer. Want met een krant
kun je alles doen tenminste als je het
vermogen hebt het een tijdje uit te zingen.
Bij Kane komen moord en brand, roof en
fraude, nood en ontucht met drie koloms
koppen op de voorpagina. En het liefst van
alles zijn hem de schandalen. Een ogenblik
is men geneigd te denken, dat Kane een
voorvechter is voor de armen en onder
drukten, voor recht en vrijheid. Na twee
uur projectie weet men beter: Kane zoekt
in dit alles zichzelf. Heerlijk, dat gevoel te
hebben, dat iedereen van je houdt. Ja, dat
zou hij graag willen alleen in dit ene
opzicht kriigt hij zijn zin niet. Zo lijdt zijn
eerste huwelijk schipbreuk omdat hij
bij een verkiezing de nederlaag lijdt. En
zijn tweede huwelijk mislukt omdat hij in
zijn vrouw tegen beter weten in een ge
vierde operaster wil zien. En dan eindigt
dit leven leeg en holalleen in een
spookachtig lustoord.
Welles heeft voor deze biografie de stijl
van het pamflet gekozen: overrompelend,
snel, onlogisch, dikke woorden en grove
beelden, hier en daar een greep uit een
aan uiterlijke gebeurtenissen rijk bestaan.
De chronologie werd daarbij evenzeer
verwaarloosd als de wetten die voor de
compositie gelden en de maker hield zich
slechts aan het wezen van de film: het vol
houden van een nimmer verslappend
rhythme, waarin we onverbloemd en on
voorbereid met de meest verwarde gevoe
lens geconfronteerd worden.
En zoals „Citizen Kane" denkt: „met die
krant kan ik van alles beginnen", zo moet
Orson Welles overmoedig gedacht hebben:
„Dat hele gigantische, technische apparaat
staat mij ten dienste". Het aantal techni
sche kunstgrepen is legio. Het geluid ver
vult een geheel eigen rol. De echo wordt
toegepast tot de stemmen onnatuurlijk hol
klinken, bijvoorbeeld om de geestelijke
verwijdering tussen 'man en vrouw aan te
geven of om de nadruk £e leggen op de
poverheid van het verhaal van de huis
knecht, die een journalist „belangwekken
de" mededelingen doet over het intieme
leven van zijn meester.
De muzikale begeleiding van de ope
ningsbeelden, wanneer de camera over het
ijzeren hekwerk van Kane's paleis glijdt,
markeert de macabere en schrikaanjagen
de sfeer van het huis en zijn eigenaar.
De kunstenaar heeft op subtiele wijze
weergegeven, hoe de diepere grond voor
Kane's brute en willekeurige daden voor
altijd een gesloten boek zal blijven. Hij
laat een journalist stad en land afreizen
om iedereen die de krantenkoning gekend
heeft, te ondervragen naar de betekenis
van diens laatste woord: „Rozeknopje".
Na lang zoeken blijkt het op een futiliteit
betrekking te hebben. De film eindigt dan,
zoals hij begon: met het „Verboden toe
gang" op het toegangshek tot het rots
kasteel „Xanadu". Het is alsof Welles ons
heeft willen duidelijk maken, dat uitein
delijk ons zieleleven een gesloten boek is.
Het komt ons voor dat de heren van
Hollywood Welles ook iets hebben duide
lijk gemaakt. Want de films, die wij reeds
van hem zagen Jane Eyre en De Vreem
deling mogen op zichzelf uitsteken bo
ven het gemiddelde, dat de Amerikaanse
filmindustrie pleegt af te leveren, zij mis
sen toch de bezieling en de durf van deze
eersteling. Goede films en goede zaken
gaan nu een keer moeilijk samen. En het
is niet te loochenen, dat Orson Welles met
„Citizen Kane" wel iets eist van zijn pu
bliek. J. H. B.
Krantenkoning Kane temidden van zijn
tastbare macht.
Het is al weer ruim tien jaar geleden
dat in Amerikh dc componist George
Gershwin stierf. Hij was toen 38 jaar oud
en de muzikale wereld wist dat hij niet
behoorde tot de moderne amuscmcntsver-
vaardigers die zich telkens herhalen, maar
dat zijn muzikale productie zich ontwik
kelde en een nieuw werk van Gershwin
een verrassing kon betekenen. Wereldbe
roemd werd hij met zijn ..Rhapsody in
blue", het bekende orkeststuk dat door
Paul Whiteman in 1924 voor 't eerst werd
uitgevoerd. Er was toen in dc illusies van
musici als Whiteman en Ellington ccn
zeker punt van overeenkomst met de wijze
van ontwikkeling in het muzikaal gedoente
van de jonge Gershwin. Dc basis van deze
jazz-orkesten (om nu maar de algemene
naam te nemen) was evenals dc grondslag
van Gershwin's componeren fundamen
tcel verschillend van de klassieke en mo
derne muziek in Europa. Voor vele serieuze
Europeanen betekent dit een principiële
veroordeling dier Amerikaanse muziek,
want alles wat in dc grond goed is zou
dan aan die muziek moeten ontbreken.
Maar dit is een gevaarlijke redenering. De
oer-oude wijze van musiceren op Bali
bijvoorbeeld verschilt nog veel dieper van
't muziek-maken in Europa en hoewel
deze muziektaal voor Europeanen veel
moeilijker verstaanbaar is heeft toch ieder
ontwikkeld mens in Europa het besef dat
het musiceren der bewoners van Bali een
volmaakt ernstige en voor de serieuze
kant van het leven dier mensen een hoogst
waardevolle betekenis heeft. Het verschil
op zichzelf mag dus geen veroordeling
oproepen. Iets anders is of dc afkomst der
natuurlijke muzikale elementen: melodie,
rhythme on harmonie voor principiële
verwerping in aanmerking komt. En nu
is het gek genoeg dat vele Amerikanen
die er zich geen gewetensvraag van ma
ken om negers met de nek aan.te zien of
zelfs de nek om te draaien op even
zeer gewetenloze wijze profiteren van
muzikale eigenschappen die sommige
serieuze elementen onder de negers
bezitten; ik bedoel dat een groot
deel van de amusementsmuziek niet
een ontwikkeling maar een ontaarding is
van de primitieve negerniuziek.
Zonder een overweging over moraal
komt men met een beoordeling over deze
zaak niet uit. Ik zou niet durven beweren
dat de negers immoreel zijn. maar ik zou
evenmin durven vaststellen dat de amuse-
ments-behoefte der Amerikanen, mitsga
ders die van talloze Europeanen. nog
vlekkeloos was vóór deze welgeklede wit-
gezichtcn zich met de Jazz bezig hielden.
Anderen mogen uitmaken waarom de
rhythme-verschuiving de syncope in de
muzikale beweging zo algemeen aan een
behoefte ging voldoen bij de mensen die
gewoon zijn zcér veel te dansen. Ik vind
dit niet zo'n eenvoudige zaak; in ieder
geval is het een zeer belangrijk verschijn
sel, niet om de dansers, maar om het
rhythme.
Voor dat de „Rhapsody in Blue" in
Europa beroemd werd waren band-presta
ties van Ellington hier al bekend en aan
veel muziekliefhebbers ontging het zek,er
niet dat er in dit musiceren nog iets an
ders was dan alleen maar ordinaire bewe-
gings-leverantie aan schuifelaars. Er was
'n zekere symphonische prestatie zowel in
de samenstelling der composities als in de
samenstelling van het orkest. Wie aan
dachtig de zaak aanhoorde kon op den
duur vaststellen, dat zowel 't een als het
ander principieel uitging van 't orkest,
of als men wil van de vereen-
zclving van de componist met hot orkest.
Wanneer nu dit orkest (of de band) een
gescharrel was dan zou daarmee dit prin
cipe veroordeeld moeten worden, maar
deze orkesten waren muzikaal naar klank
vermogen en technische beschikbaarheid
geenszins onwaardig; integendeel, het
klankverschijnsel en de mogelijkheden
bij Whiteman en Ellington bijvoorbeeld
waren zeer bijzonder. Maar de romantische
gesteldheid der componisten, dirigenten
en overige uitvoerders was anders dan
wat wij erkennen als het wezen der
meester-dichters van verleden en heden
in Europa.
Dit symphonische element emancipeerde
zich in Gershwin's muziek voor een groot
deel van de moderne dans-conventie, en
hoewel de componist niet voortdurend en
regelmatig op deze weg vooruitging, zijn
er toch enige malen werken van hem
verschenen waarin dit karakter op de
voorgrond treedt. Ik denk hierbij aan zijn
piano-concert dat hij in opdracht van de
„New York-symphony" schreef, aan het
aardig-vitale stuk „An American in Paris"
en aan de tweede Rhapsody. Een zekere
mate van tweeslachtigheid is aan dit com
poneren niet te ontzeggen, maar feitelijk
is de oude invloed van de Jazz hier na
tuurlijker dan de bewuste aanwending van
Jazz-effecten in vele Europese, ernstig-
kijkende werken. Wat enigszins misstaat
in een symphonie van Pijper is bij
Gershwin een organisch onderdeel van
een muzikale organisatie.
Gershwin schreef zeer vele composities
van de gebruikelijke lichte soort, waarvan
mij slechts enkele flarden bekend zijn; hij
schreef niet minder dan zeventien „mu
sical comedies", die alle in Amerika een
formidabel succes waren en waarschijn
lijk nog zijn. Dit grote succes is natuurlijk
geen waarborg voor de betekenis van hun
karakter. Ik weet niet in hoeverre de com
ponist ook in deze werken zich persoon
lijk emancipeerde. Wat ons in de hier be
kende composities interesseerde is de in
dividuele zelfstandigheid bü het gebrui
ken van een materiaal dat voor zo'n over
groot deel het eigendom is van de platste
en duurste dansende wereld. Wat bij een
artist van belang is, is niet in hoeverre
hij conventioneel is, maar in hoeverre hij
zich onderscheidt.
HENDRIK ANDRIESSEN.
STAKING IN LIVORNO.
In Livorno is een algemene staking uit
gebroken om de regering te dwingen maat
regelen te nemen tegen de aldaar heersende
werkloosheid.
Agenda voor Haarlem
ZATERDAG 17 JANUARI
Stadsschouwburg: „Naar het U lijkt". 7.30
uur. Rembrandt: „Sinbnd the Sailor". 14 j„
2.00. 4.15, 7.00 en 9.15 uur. Palace: „Waterloo
bridtre". 18 j.. 2.00, 4.15, 7 00 en 9.15 uur.
Luxor: ..Gevangenen van het verleden", alle
leeft 2.0n 4 15. 7 0(1 en 915 uur. City: „Er
Vrm: ee~ vrend vanavond" 18 15. 4.30.
7 0O en gis uur Sp.i:,mp. PJo'-doiland". 18
i.. 2.30 7.00 er. 9.!.r, m:- Frans rials: ..Bad
Bascomb" 14 i. 130. 7.00 en 9 15 uur.
ZONDAG 18 JANUARI
Stadsschouwburg: „Naar het U lijkt", 7.30
uur. Luxor Theater: Haarlems Kunst Ge
meenschap „Mayerling". 11 30 uur Bioscopen:
Middag- en avondvoorstellingen.
MAANDAG 19 JANUARI
Gom. Concerterelio1!-.'. i ;:<i Jo
Vincent. 8 uur. Bioscopen: Middag- en avond
voorstellingen.
