Doorbreking van oude tradities
Makken en
muien pec meter1
zes systemen
één doelstelling
arbeidsbesparing
I Wat zij bouiwdein
Erbij
Huizen op lorries
Blokkenhuizen
ZATERDAG 2 5 JANUARI 1958
HET VALT niet te ontkennen, dat er na
de bevrijding met de woningbouw heel
wat geëxperimenteerd en in een enkel
geval ook wel eens geknoeid is. De door de
leden van de Vereniging van Systeembou
wers toegepaste methoden echter zijn zo
wel wetenschappelijk als praktisch be
proefd en voldoen ook aan de zeer strenge
soms zelfs overdreven voorschriften
van de overheid. Deze systemen behoren
dan ook tot het half dozijn, dat er van
vijftig methoden, welke sinds 1945 zijn toe
gepast, is overgebleven. Want onder sys
teembouw kunnen zeer verschillende pro
cédés worden verstaan, die eigenlijk
alleen met elkaar dit gemeen hebben, dat
zij tenminste veertig percent in de prak
tijk komt dit gemiddeld wel op de helft
neer op de mankracht besparen. Daar
mee houdt de overeenkomst tussen korrel-
beton en Muwi, tussen Rottinghuis en
B.B.B. dan ook op. De verschillende sys
temen zijn te onderscheiden in montage-
bouw welke bij het publiek het bekendst
is, omdat zij het meest spectaculair is,
stapelbouw en gietbouw.
AL DIE WONINGEN in Dordrecht bij
voorbeeld en er waren er al vele hon
derden gebouwd voor het thans lopende
vijfjarenplan behoren tot de laatste
soort. Bij de gietbouw ook wel mono-
lietbouw genoemd worden de aller
kleinste „elementen" toegepast, namelijk
tot korrelbeton vermalen gebroken puin,
cement en zand, terwijl bijvoorbeeld bij
montagebouw wanden en vloeren tot een
gewicht van drie ton worden verplaatst.
'Nog eèn verschil: het korrelbetonprocédé
sluit in zoverre aan op de traditionele
bouwmethoden, dat het op de bouwplaats
zelf wordt vervaardigd. Daarentegen is
prefabricage der elementen een kenmerk
van montagebouw en ook wel van stapel
bouw.
Het storten van wanden uit korrelbeton
betekent op zichzelf reeds een arbeids
besparing, maar het Aannemersbedrijf van
P. A. van Wijnen, dat deze werkwijze op
grote schaal toepast, heeft een aanvanke
lijk nadelige omstandigheid eveneens in
zijn voordeel weten om te buigen. Beton
immers moet gestort worden in een be
kisting. Deze bekisting vormt een betrek
kelijk kostbare factor, ook in arbeidsuren.
Bij Van Wijnen nu past men een gestan
daardiseerde, monteerbare bekisting toe,
zodat men in zekere zin van een combinatie
van gietbouw en montagebouw zou kunnen
spreken, ware het niet, dat deze gemon
teerde bekistingen na de ruwbouw geen
dienst meer doen en naar het volgende
blok verhuizen. Want daarin schuilt ook
een aanzienlijke besparing: de bekisting
welke uit in een frame passende schotten
bestaat, wordt achtereenvolgens gebruik l
voor de verschillende woonlagen van het
zelfde blok woningen en vervolgens op
dezelfde manier weer bij het blok dat
daarna aan de beurt komt.
Op de uitgestrekte bouwplaats in het
tochtige land van Dordrecht, waar alles
nieuwbouw of aanbouw is zover het oog
reikt, maakten wij kennis met een andere
eigenschap der systeembouwers: de zucht
om steeds verder te gaan met de industria
lisering en de vervolmaking van hun me
thoden. En het was de mensen van Van
Wijnen eigenlijk een doorn in het oog, dat
de laatste faze van hun procédé nog met
de hand moest gebeuren. Nadat de uit de
molens gekomen korrelbeton met motor
lorries naar de steigers was gereden moest
de specie toch nog met de handen de be
kistingen worden gestort. Gewone beton
wordt bij grote werken reeds lang gespo-
yy Voltooide Nemavo-Aireywoningev
naar een ontwerp van prof. ir. J. F
Berghoef te Nijmegen..
ten, korrelbeton nog niet, omdat dit de
kwaliteit niet ten goede kwam. De tech
nici van Van Wijnen geloven echter daar
nu ook een oplossing voor gevonden te
hebben en toen wij op hun werk arriveer
den waren ze volop aan het proefstomen
EEN MACHTIGE, schier onwerkelijke
gewaarwording! Temidden van steigers,
stellingen en funderingen vormden twee
grote betonmolens de kern van een bezield
bedrijf. Geen onnut gejacht en gehaast,
geen elkaar voor de voeten lopende bouw
vakkers, maar een gezond iverktempo op
het ritme van de onafgebroken materiaal -
produktie. De betonmolenaars behoeven
zich het hoofd waarlijk niet te breken over
de juiste samenstelling van het mengsel.
Op een wijzerplaat geven rode, gele en
blauwe strepen duidelijk aan, waar de
grens ligt voor de te verwerken hoeveel
heden puin, zand en cement. Een motor-
pomp joeg het lichte en poreuze korrel
beton daarop* voort via slangen en buizen
naar de bekistingen, die zich onder deze
ononderbroken aanvoer geleidelijk vulden.
„Dit is pas bouwen!" juichte een ingenieur
uit de grond van zijn hart, want al die
systeemmensen blijken net zo in vervoe
ring te kunnen raken bij een welgeslaagde
technische overwinning als bij een voorzet
van Abe Lenstra de ware voetballiefheb
ber. „Dit is pas bouwen!" Die kreet wordt
heel begrijpelijk wanneer men de schijn
bare stilstand ziet, welke maar al te vaak
grote woningbouwprojecten kenmerkt.
„Dit is pas bouwen!" is ook de vreugde
van de technicus die beseft, dat men in
de twintigste eeuw ook in de bouwerij niet
achter kan blijven bij de wetenschappe
lijke en technische vooruitgang welke op
zoveel andere gebieden werd geboekt.
DAT NEEMT NIET WEG, dat men bij
een geheel aan de gietbouw tegengesteld
systeem, zoals dat van de Groningse aan
nemer H. Rottinghuis, al evenzeer onder de
indruk komt van de efficiency, welke zo
wel tot arbeidsbesparing als snel bouwen
leidt. Zweert Van Wijnen bij de nietige
betonkorrel. Rottinghuis die zijn me
thode eveneens door eigen vakkennis en in
zicht vond werkt met betonelementen
van drieduizend kilogram als het moet.
Zijn samen met Van Hattum en Blanke
voort (die blijkbaar in de na-oorlogse wo
ningbouw ook wel brood zagen) gestichte
Haagse dochteronderneming Gembouw
dankt daar haar naam aan. ,,Gem" heeft
namelijk niets te maken met gemeente, zo
als sommigen wel eens denken, maar vormt
de afkorting van „Grote Elementen Mon
tage" het principe waarop het systeem
Rottinghuis berust. Wie kennis wil nemen
van de bij montagebouw gevolgde werk
wijze, moet altijd op twee plaatsen zijn: in
de fabriek, waar de elementen der toe
komstige woning worden vervaardigd, en
op de eigenlijke bouwplaats waar deze
worden gemonteerd.
In de schaduw van het nog altijd mo
derne fabrieksgebouw, dat de architecten
•Brinkmann en Van der Vlugt in de twinti
ger jaren voor een thee-en-koffie-„fabriek"
schiepen, is temidden van tal van andere
jonge industrieën in de Spaanse polder bij
Rotterdam het bedrijf van de n.v. Gem
bouw gevestigd. In een hoek van de grote
open werkplaats wijst de bedrijfsleider op
een verzameling betonnen wanden en vloe
ren, keurig op lorries in het gelid: „Daar
staan dertig huizen". Er komt een trailer
aan. hup doet een portaalkraan en de wan
den en vloeren worden met lorrie en al op
de vrachtwagen getild. Die rijdt spoorslags
heen om nog geen uur later op het werk
aan de Melis Stokelaan in Den Haag te
stoppen, waSr een portaalkraan weer hup
doet, waarop even later de lorries weg-
rammelen naar een andere kraan, die de
wanden en vloeren oppikt en ze behoed
zaam neerlaat op de vierde woonlaag van
een in aanbouw zijnd blok. Zo maken drie
trailers dagelijks vijftien slagen tussen fa
briek en bouwwerk. Op die manier wordt
in vijf weken tijds een blok van vier woon
lagen met. tweeëndertig woningen gemon
teerd: de rentebesparing op het geïnves
teerde kapitaal ligt voor het grijpen.
Natuurlijk vereist deze methode een ste
vige investering: op de consequenties daar
van komen wij nog terug. Maar het pro
cédé is toch veel flexibeler dan men opper
vlakkig zou denken. Het gieten van de be
tonelementen geschiedt in stalen mallen,
welke naar behoefte kunnen worden inge
deeld in een wisselend aantal elementen
van verschillende vorm en 'samenstelling.
Kozijnen voor ramen en deuren en ook
elektrische leidingen worden erin aange
bracht voordat het beton wordt gegoten,
dat vervolgens een hardingsproces van drie
dagen doormaakt. Betondeskundigen trek
ken een verrukt gezicht, wanneer zij de
kwaliteit en de afwerking der elementen
zien. die waarneembaar blijven: daaraan
wordt veel zorg besteed want beton is een
materiaal, dat zeer kwetsbaar is. Bij regen
en kou er kan tot vijf graden, onder nul
worden doorgewerkt worden deze ele
menten met aluminium toegedekt. Maar de
balkonkuipjes en de vergaarbakken voor
het regenwater, die in hel dak worden ge-
-fe Met behulp van een gigantische
portaalkraan wordt, een wand-
element. van hel systeem-Rotting
huis gemonteerd.
plaats gezet. Voortdurend klinken de sig
nalen van het kraanpersoneel: de wo
ningen worden er bij wijze van spreken
uit de grond gefloten.
SYSTEEMBOUW is een verre van mono
tone aangelegenheid: het is integendeel
een fascinerende zaak de menigvuldigheid
te ervaren van dat ene principe: de geïn
dustrialiseerde bouwmethode. Het systeem
B.M.B. dat op het ogenblik door het
Nederlandsch Bouwsyndicaat bij een com
plex van zeshonderdtwintig woningwet
woningen in Geuzenveld (Amsterdam-W.)
wordt toegepast is ook een voorbeeld
van montagebouw, maar dan montage van
de baksteen zelf. De initialen betekenen
dan ook baksteen-montage-bouw. Bij deze
methode wordt uitgegaan van de bakstenen
voor de buitenmuren, die machinaal ge
metseld worden in de fabriek zelf, waar
aan vervolgens de bijbehorende spouw
muur wordt bevestigd. Ook die spouwmuur
wordt geprefabriceerd uit korrelbeton. De
fabricage van deze muurelementen ge
schiedt aan de lopende band: het produkt
circuleert, de arbeiders blijven op hun
plaats. Lorries, waarvan het draagvlak
uit een baksteenpatroon van vier vier
kante meter bestaat, worden gevuld vol
gens de tekening voor elk afzonderlijk
muurelement. Zij rijden via de speciekraan
naar de trilplaat, waar de specie wordt
verdeeld en vastgezet in de voegen. Daarna
volgt het hardingsproces in de droogka-
mers. De montage van de muurelementen,
die dus inmiddels van de spouwmuur zijn
voorzien, gebeurt met. behulp varf een
torenkraan, tegenwoordig meer en meer
door een portaalkraan, net als bij Rotting
huis.
Het verschil tussen B.M.B. en Rotting
huis is vooral, dat bij de laatste methode
de „gaten" voor ramen en deuren in de
produktie mede zijn betrokken. De mensen
die B.M.B. voorstaan vinden dat onecono
misch. Daartegenover staat naar onze me
ning, dat de architectonische indeling van
de gevel bij B.M.B. van grotere invloed is
op de doeltreffendheid der methode. Welis
waar levert B.M.B. geen „cataloguswonin
gen" het systeem wordt zelfs met suc
ces bij utiliteitsbouw, zoals de VARA-
studio, toegepast maar aan de andere
.canl hebben vijf tekenaars twaalf .naan-
ELKE WIEK op woensdagmorgon om half elf nemen zestien geluk
kige woningzoekenden de sleutelt van hun juist opgeleverde
woningen in de nieuwe „Wielwljk" van Dordrecht In ontvangst.
Dat is al vele maanden zo en dat zal, misschien zelfs in een nog
wat verhoogd tempo, nog enige jaren zo blijven. Want in
Dordrecht worden week-in week-uit de voordelen van de systeem
bouw op lange termijn in de praktijk bewezen. De inwoners van
andere steden, ook en speciaal in Kennemerland, die met eigen
ogen kunnen waarnemen hoe de laatste hand wordt gelegd aan
een complex van zeshonderdzes arbeiderswoningen, terwijl men
alweer volop bezig is met de uitvoering van een ander project
van niet minder dan achthonderdzesennegentig woningen, hebben
wel enige reden tot naijver en tot nadenken wanneer zij daarmee
de gang van zaken In hun omgeving vergelijken. Voor de systeem
bouwer uit overtuiging vormt het Dordtse voorbeeld een levend
bewijs van hoe het moet en hoe het ook kan. Maar het is niet
het enige, zij het wel een uitzonderlijk geslaagd voorbeeld. Grote
en kleine gemeenten doen hun voordeel met de geïndustriali
seerde woningbouw. De hierboven geno.emde aantallen woningen
in Dordrecht maken deel uit van een totajJplan van zesentwintig
honderd woningen, dat in elk geval in vijf, maar wellicht zelfs in
vier jaar zal worden gerealiseerd. Den Haag laat eveneens twee
duizend woningen in vijf jaar In systeem bouwen. Een eerste
complex van ongeveer vijfhonderd woningen is nagenoeg gereed,
de bouw van een volgend van vijfhonderddertig huizen is in volle
gang. Zoals het in Dordrecht en Den Haag gaat, is het ook
gebeurd in Schiedam en Vlaardingen, in Arnhem, Nijmegen en
Amsterdam, in Groningen, Enschedé en Rotterdam, of gaat het
daar nog geschieden. Na een oriënterende reis langs de diverse
fabrieken en bouwplaatsen zijn wij bereid de stelling te onder
steunen, dat aan de systeembouw de toekomst behoort te zijn,
met name voor wat betreft de in het algemeen in meer dan één
woonlaag uit te voeren woningwetbouw en zeer hoge woonge
bouwen in het algemeen. Zo boud spreken de systeembouwers
zelf intussen nog niet, rekening houdende met hun huidige capaci
teit voor twintigduizend woningen per jaar en vooral met het nog
steeds in ons van nature conservatieve land heersende wantrouwen
jegens alles wat niet op de ervaring van generaties kan bogen.
directie van het Bouwsyndicaat hoopt na
dat men ook de schoorsteenelementen
heeft kunnen systematiseren zelfs een ar
beidsbesparing van vijfentwintig percent
te bereiken. Voorts haalt men een bezuini
ging van tachtig percent op bekistings
hout. Deze zeshonderdtwintig arbeiders
woningen vormen het eerste object van
een continucontract voor tweeduizend wo
ningen. Daarvoor werden in Amsterdam
al vijfhonderd huizen volgens dit systeem
gebouwd. Het tweede project van het con
tract zal ongetwijfeld de voordelenvan
de baksteenmontage duidelijk doen spre
ken, omdat men dan met een zelf gekozen
architect kan werken. Men kan met B.M.B.
wel alle mogelijke ontwerpen uitvoeren,
maar het economisch rendement is, gelijk
gezegd werd, het grootst bij een zo nuttig
mogelijk gebruik van het baksteenpatroon
van de lorrie.
Dc fabriek van deze baksteenelementen
heeft van 1950 af vier jaar in Rotterdam
gestaan, toen werd zij naar Geuzenveld
overgebracht en vandaar zal zij naar Os
dorp gaan. Elke verplaatsing van de fa
briek kost vijfenveertigduizend gulden. Dat
lijkt heel wat, maar wanneer men rekent
dat per bouwplaats ongeveer duizend wo
ningen worden gemonteerd, komt dat ge
middeld op vijfenveertig gulden per wo
ning, hetgeen natuurlijk een minimaal be
drag uitmaakt. Daartegenover staan de
voordelen der geïndustrialiseerde bouw èn
het feit, dat een dergelijke mobiele fabriek
op een gratis terrein staat. Om de capaci
teit van deze „muren per meter" fabrice
rende industrie te illustreren: dagelijks
wordt vijfentwintig tot zeventwintig ton
korrel voor de binnenwanden en vijftien
ton voor de spouwmuren verwerkt.
Volgens de in dit artikel ge-
noemde systemen werden tot 1
I januari 1957 de volgende aantallen
woningen gebouwd: f
Nemavo-Airey5385 1
B.B.B7100
Baksteen-Montage 1600
Korrelbeton7173 I
i Muwi3403
Rottinghuis1713 1
Voor 1957 kan het aantal ge
reedgekomen systeemwoningen
worden geschat op ongeveer vijf
duizend. Aan 't einde van het af
gelopen jaar hadden de leden van
de Vereniging van Systeembou
wers ongeveer dertienduizend wo
ningen in uitvoering.
HET DERDE en laatste voorbeeld van
montagebouw is (nog) niet in Haarlem,
maar in elk geval op korte afstand, name
lijk in Slotervaart (Amsterdam-West) in
aanbouw te zien. Wij bedoelen het systeem
Nemavo-Airey, het enige van de in dit ar
tikel behandelde systemen, dat. door de
leek aan de buitenzijde onmiddellijk kan
worden herkend. Want gaat de hiervoorge-
noemde vorm van montagebouw van de
baksteen zélf uit, bij korrelbeton, bij Rot
tinghuis en bij de nog te noemen methoden
Muwi en B.B.B. wordt de baksteen (al is
het maar op de halve breedte) nog voor de
ommanteling gebruikt van de gegoten, ge
monteerde of gestapelde constructie.
Nemavo-Airey (hetgeen wij zeggen, dat
de Nederlandse Maatschappij voor Volks
huisvesting het Engelse, enigszins gewijzig
de Aireysysteem toepast) daarentegen ge
bruikt alleen nog stenen voor de binnen
muren. De buitenmuur is dadelijk herken
baar aan de be onplaatjes van 62 ',j bij 37
y Men behoeft geen metselaar te zijn
om een muur uit Muwi-blokken te
kunnen stapelen. In de zijkanten ziet men
de gaten, waardoor een vlechtwerk van
betonspecie het. gebouw zijn sterkte zal
neven. Dergelijke gaten zitten ook in de
mven- en onderkant der Muwi-blokken.
monteerd, mogen er zijn. Ook gecompli
ceerde elementen, zoals de wanden in de
vorm van een parallellopipidum voor de
trappenhuizen worden vooraf in serie ge
fabriceerd. Alle wanden en vloeren zijn
gegarandeerd warmte-isolerend en water
damp-absorberend en de constructie is bo
vendien nog zo, dat Hilversum I van de ene
buurman Hilversum II van de andere niet
stoort.
HET ARBEIDSPOTENTIEEL wordt in
het systeem-Rottinghuis in hoofdzaak naar
de geïndustrialiseerde faze verschoven:
tegen zeventig tot tachtig arbeiders op de
fabriek in de Spaansepolder, welke een
capaciteit van achthonderd woningen per
jaar heeft, werken er slechts tien aan de
montage op de bouwplaats, waar de enor
me portaalkranen elk voor zich twee
honderd woningen per jaar voor hun re
kening nemen. Wanden en vloeren wor
den er door de rijdende kraan op hun
Ook bij Nemavo-Airey wordt het accent
voor een belangrijk deel verlegd van de
bouwplaats naar de fabriek, waar d«
bouwelementen vooraf in serie worden
vervaardigd. Die gloednieuwe fabriek, ge
heel dicht en verwarmd, een unicum in het
bouwvak, staat aan de Omval in Amster
dam. Dertig bouwvakkers „nieuwe stijl"
verwerken daar dagelijks twintig ton zand,
cement en grint tot zevenhonderdvijftig
belonplaatjes per dag en duizend betonstij-
len per week. Eén man bedient de zuig- en
persinstallaties, die het zand en het grint
uit de bunkers buiten het fabrieksgebouw
naar de twee molens met een capaciteit
van driehondervijfenzeventig liter elk voe
ren, hij bedient de silo met de twintig ton
cement, hij mengt deze grondstoffen te
zamen en voert ze af naar de stortgoten.
Het mag zes, zeven graden vriezen: de fa
briek van Nemavo-Airey draait, goed ver
warmd en glasdicht, met een fraaie kan
tine cn een prachtige wasruimte, onver
stoorbaar door. Via de stortgoten komt het
bijna vloeibare beton op de transporltafel,
waar de aluminium modellen der plaatjes
worden gevuld en telkens met vier tegelijk
worden getrild om tenslotte een verhar
dingsproces van acht tot vijftien uur te on
dergaan. Een analoog proces ondergaan de
betonstijlen in wisselende afmetingen.
Die produktie is op het ogenblik be
stemd voor de bijna zevenhonderd wonin
gen welke in Slotervaart naar een waarlijk
groots ontwerp van professor ir. J. F. Berg
hoef worden gebouwd. Blokken van zeven
woonlagen wisselen met hun donkere
betonplaatjes op sprekende wijze af met de
lage blokken van vier verdiepingen in
blanke platen.
Vier atelierwoningen in rode beton
plaatjes en een woongebouw van twaalf
(ages vormen daartussen levendige plek
ken die de nog vaak gehoorde opvatting,
'at systeembouw tot een saai stadsbeeld
zou leiden, duidelijk ontzenuwen.
den werk gehad- aan de omwerking van het
genoemde project in Geuzenveld, dat aan
vankelijk traditioneel zou worden uitge
voerd, voor de baksteenmontage.
HOE MEER aantallen van dezelfde
soort, elementen men nodig heeft en hoe
minder gecompliceerd deze zijn, des te
voordeliger werkt de baksteenmontage-
bouw. De „montage" beslaat uit het inmet
selen van losse bakstenen in de uitspa
ringen der voorvervaardigde muurelemen
ten, waardoor deze met elkaar worden ver
bonden. Tezamen met de schokbetonvloe-
ren wordt reeds een arbeidsbesparing van
ruim veertig percent verkregen, maar de
fa De Rotterdamse architect E. F. Groos-
man toonde een opmerkelijke voorkeur
voor het systeem-Muwi: deze maisonnettes
ontstonden naar zijn ontwerp aan het
Wiboutplein te Schiedam.
centimeter. Die plaatjes worden geschroefd
op een licht skelet van betonstijlen, dat
weer rust in een frame van stalen dwars
balken. De plaatjes worden niet alleen ge
schroefd, maar ook gekit ten behoeve van
de waterdichtheid. Vervolgens gaat er een
isolatieplaat achter en tenslotte komt er
nog een binnenmuur van drijfstenen tegen.
De vloeren worden eveneens uit elementen
gelegd.
HET WORDT TIJD, dat wij onze rond
gang langs deze huizenfabrielcen besluiten
met een gang naar de stapelbouw. Met een
korte vermelding van de B.B. Blokken
(sj'steem B.B.B. van Bredero's Bouwbedrijf
in Utrecht), moet worden volstaan. Daar
mee worden bouwmuren gestapeld van
holle stenen van licht beton, die verbonden
worden door een spacievoeg. Ook werkt
men met geprefabriceerde vloeren en bin
nenwanden. Deze terloopse vermelding be
tekent geenszins, dat het B.B.B.-systeem
minder belangrijk is. Het staat met ruim
eenenzeventighonderd voltooide woningen
samen met Korrelbeton aan de spits van
alle methoden.
Het systeem Muwi, dat op hetzelfde prin
cipe berust, heeft echter nog belangwek
kender aspecten. De stenen zijn niet alleen
hol, maar ook door gaten in de vier zijden
met elkaar verbonden. Bij het stapelen van
een muur passen die gaten precies op en
naast' elkaar. Is men tot étagehoogte ge
vorderd de stenen liggen dan nog steeds
los, maar ze zijn al niet meer te verwrik
ken dan worden eerst de vloerelementen
op draagbalken van voorgespannen beton
gelegd. En daar komt de stortploeg met
haar „japanners" (zoals de stalen voor dit
doel gebruikte kruiwagens heten) al aan.
Men laat de specie in de gaten der blokken
lopen, die zich daarop niet alleen verticaal,
maar ook horizontaal in de blokken ver-
Zie verder pagina 5
