VIJFTIEN JAAR GELEDEN STORTTE HITLERS DERDE RIJK INEEN
Duits geweten zweeg nooit geheel
Oppositie
plannen tegen
beraamde steeds
Nazi-bewind
Georganiseerd permet
de machtsovername
onmiddellijk na
door de Nami s
Erbij 4
OP MAANDAG 30 APRIL 1945, 56 jaar oud, stak Adolf Hit-
Ier de loop van een pistool in zijn mond en vuurde. Enkele uren
later verteerden de laatste hectoliters benzine van het „Derde
Rijk" de resten van een man, die als géén tyran voor hem een
bloedig spoor door de geschiedenis had geploegd. In een orgie
van moord en zelfmoord beëindigden de leiders van nazi-Duits-
land hun aandeel aan de historie. Sindsdien wordt er nog prak
tisch dagelijks geschreven in het logboek van de Duitse
schande, waarbij de verbijstering over wat er in Hitler-Duits-
land is geschied blijft bestaan, terwijl daarnaast de vraag rijst
hoe het mogelijk was dat aan Hitiers misdadige politiek geen
halt werd toegeroepen door goedwillende en weldenkende Duit
sers. Hebben zij dan nooit het eigen huis willen reinigen, al die
jaren? Bestonden zij eigenlijk wel? Het propaganda-apparaat
van Hitiers partij heeft de openbare mening in de wereld op
dit punt even stellig en handig misleid als op ander gebied. Het
beeld dat Goebbels' propaganda-ministerie ophing van nazi-
Duitsland, was dat van een volk dat onverdeeld achter zijn
Führer stond en hem volgde, zowel naar het slagveld als naar
de gestapo-kelders, steeds instemmend ,,Sieg, Heil!" roepend,
De lont in het kruit
Halder bleef aarzelen
Hitler als vredesengel
Wedden op twee paarden
Een nest van spionnen
De Kreisauer Kreis
Een vredesprogramma
Vicieuze cirkel
VRIJDAG 2 9 APRIL 1960
PAGINA DRIE
Augustus 1933, rijkspresident Hindenburg
bezoekt het Tannenbergmonument, dat een
jaar later zijn laatste rustplaats zou zijn.
Achter hem loert de toekomst: Adolf Hitler,
Gauleiter Koch en Hermann Goring.
recteur was. Deze fabriek was één der
ontmoetingspunten voor de hoofdfiguren
van het verzet. In verschillende landen
wakije. Tot in september 1938 de con
ferentie van Hitler met Daladier en Cham
berlain, waarbij de westelijken beaamden
dat „de Sudetenkwestie geen Europese oor
log waard was" werkte de verzetsma-
chinerie koortsachtig en vond er een snel
le uitbreiding van het aantal samenzweer
ders, ook in de legerleiding, plaats. Zowel
militair als politiek was alles voorbereid.
De diplomatieke activiteit van de opposi
tie in het buitenland bereikte zijn hoogte
punt, want vóór alles wilde men de Brit
se garantie, dat een Duitse aanval op
Tsjechoslowakije automatisch een orlogs-
verklaring van de kant der Engelsen zou
opleveren. Dit immers zou Hitier een di
plomatieke blunder opleveren en zijn ge
zag in het binnenland ernstig aantasten.
Het volk wilde geen oorlog en het zou
zo meende de oppositie beslist revolte
ren, indien Hitier duidelijk als oorlogsdrij
ver te kijk zou worden gezet. Het bevel
voor een aantal op Tsjechoslowakije zou
automatisch het sein voor de staatsgreep
met behulp van het leger betekenen.
Onder leiding van generaal Beek
werden de militaire plannen voorbe
reid. Een divisie in Potsdam werd te
ruggehouden om het Berlijnse rege
ringskwartier te bezetten als het zo
ver was. De Berlijnse politie ook
in het komplot zou voor de orde op
straat zorgen. Een pantserdivisie on
der generaal Hoeppner zou in Türin-
gen Hitiers persoonlijke lijfwacht de
handen binden. Hitier zelf zou voor
een reeds gevormd tribunaal worden
gebracht en voor krankzinnig worden
verklaard. De attesten van bevoegde
psychiaters lagen al klaar.
Zonder enige twijfel zou op 29 septem
ber, de dag van de opmars, de lont in het
kruit zijn geworpen. Er was aan alles ge
dacht en de staatsgreep was nog slechts
een kwestie van het uitgeven der nodige
bevelen. Op 28 september maakten ech
ter Daladier en Chamberlain hun Canos-
sagang naar München om met Hitler over
Tsjecho-Slowakije te pacteren en „de vre
de te redden". De wereld herademde,
maar het Duitse verzet zag prompt zijn ge
hele vernuftige plan in elkander storten.
Men overwoog nog een snelle arrestatie
van Hitier, maar hij kwam als door de
duivel gewaarschuwd niet van de Ober-
salzberg af.
De Britse regering verklaarde tegen-
HET ÏS welbeschouwd één der wei
nige propagandaleugens geweest die noa
lang na de oorlog werden geaccepteerd.
Wij zijn gaan gelo oen dat „de goede
Duitser" een uitzondering was die de
regel bevestigde. Al wassen de daden en
offers van tienduizenden Duitsers, die
tegenover de machtsaanspraken van de
staat tussen 193S en 1945 de volmacht
van hun geweten plaatsten, de talloze
misdaden tvelke door miljoenen anderen
werden begaan of toegelaten, niet af
de historie wil toch een eerlijk antwoord
op de vraag of de dictatuur ooit in staat
was of in staat zal zijn, de edelmoedig
heid volkomen te verstikken en auto
noom te heersen in de geest van een ge
héél volk. Hitier-Duitsland, is in dit op
zicht, een sprekend proefmodel geweest,.
Er heeft een georganiseerd, en wijdver
takt Duits verzet beslaan; reeds vanaf
1933 toen IHtler door achterbaks geknoei Zn stonden de leiders van öe opstand van
en politieke kuiperijen, door intriges en
partijverdeeldheid in zijn positie van
rijkskanselier werd. geschoven. Dit verzet
doorloopt alle schakeringen, van dubbel
hartigheid tot opportunisme; van defai
tisme (waarop in later jaren overigens de
doodstraf stond.) tot moedig en metter
daad reageren.
bronnen, want de oppositie beschikte over
eigen agenten in de meeste departemen
ten. Zelfs Hitiers tolk. dr. Paul Schmidt,
behoorde tot hen! Het departement van
Buitenlandse Zaken, eertijds beroemd om
zijn Pruisische precisie, was een com
pleet nest van spionnen voor het verzet
geworden. Zodanig, dat de regering naast
dit departement een eigen buitenlands bu-
van het Rijk dienden vroegere vakbonds- over de agenten van de Duitse oppositie:
,Wij konden helaas niet zo openhartig zijn
als u. Op het moment dat u ons inlichtte
hoofdkwartieren tot verzamelplaats. In
Keulen was dat bij voorbeeld het „Kette-
d.p. in 1939 voor de oppositie een welkome
aanleiding om de verzetsmachinerie weer
op gang te brengen. De eerste berichten
over het betrekken van de politieke hori
zon hebben de Britse en Franse regerin
gen destijds van de Duitse ondergrondse
ontvangen, maar met name de Britse re
gering nam de oppositie nauwelijks se
rieus. „Maakt u niet ongerust, mijne he
ren," kregen de gebroeders Kordt twee
diplomaten die ijverig voor de oppositie
werkten, hoewel zij in schijn tot de buiten
landse dienst van het rijk behoorden
van Lord Vansittard in Londen te horen:
„Ditmaal sluiten wij dat verdrag met de
sovjets".
Op het binnenlandse front lagen de kaar
ten gunstiger. De coördinatie tussen bur
gerlijk en militair verzet verdiepte zich.
Men had ditmaal echter geen generaal
Beek om leiding te geven aan een mili
taire staatsgreep. Doch zijn gelijkgezinde
opvolger, generaal Halder, scheen bereid
om de bevelen voor een militaire opstand
te geven, desnoods met voorbijgaan van
zijn directe chef, de zwakke opperbevel
hebber von Brauchitsch.
Halder verlangde evenwel een 100 per
cent garantie over een goede afloop. Hij
wilde weten of de westelijken een binnen
landse omwenteling in Duitsland niet zou
den uitbuiten; of de legergroepscomman
danten te velde het signaal voor de op
stand zouden gehoorzamen en of de bevol
king vóór een regeringswisseling zou zijn.
Ondanks alle verzekeringen van een goe
de afloop van de staatsgreep door de bur
gerlijke oppositie, bleef Halder aarzelen.
Hij ontwaakte pas uit de droom, toen de
opmars in Polen al begonnen was.
Wederom verloor de oppositie één van
haar troeven. Bij hernieuwd contact met
de geallieerden, die vanaf het moment van
de Poolse veldtocht in oorlog met. Duits
land waren, zouden de onderhandelingen
over een toekomstige vrede met een nieu
we Duitse, democratische regering niet
slechts als Duitse tegenprestatie de ont
ruiming van Tsjecho-Slowakije moeten in
houden, doch ook het opgeven van Polen.
Het belangrijkste deel van Polen stond
echter, op grond van Hitlers pact met Sta
lin, onder de beschikkingsmacht van de
Sovjet-Unie. Het maakte de situatie niet
weinig ingewikkeld.
Desondanks wilde generaal von Ham-
merstein, die weer een troepencomman
do in 't westen had gekregen, proberen
Hitler opzij te schuiven door hem bij een
bezoek aan het noordelijk Rijnfront te ar
resteren. Hitier rook echter onraad en ont
hief Hammerstein van zijn post.
Ier Haus" van de katholieke arbeidersbe- 0ver de plannen voor een staatsgreep,
weging. overwogen wij reeds het zenden van Cham
berlain naar Duitsland."
In 1938 leverde Hitier nieuwe stof voor
een binnenlandse omwenteling. De aanval
op Polen kondigde zich aan, terwijl in ge
heel Duitsland vreselijke progroms tegen
de Joden werden gehouden. Het is destijds
evenmin als nu nauwelijks vermoed, dat
Het verzet bestond tot 1937 hoofdzakelijk
in de geest en op papier. Het daadwerke
lijke, individuele verzet een moedige
reau moest oprichten, welk orgaan geleid preek van een dominee, of priester, een alleen in Berlijn ruim vijfduizend Joden
werd door Joachim von Ribbentrop. Goer-
delers buitenlandse reizen werden gefinan
cierd en gelegaliseerd door de Robert
Bosch-fabrieken in Stuttgart, van welke
onderneming Goerdeler hoofdvertegen
woordiger was geworden, nadat hij als
burgemeester van Leipzig wegens een pro
test tegen de verwijdering van het Men
delssohn-monument in die stad, was ont
slagen.
In het binnenland werd het agenten-
werk verricht door het korps reizigers van
eén fabriek in bierkannen in Berlijn, waar
van Wilhelm Leuschner, oud-vakbondslei
der en verklaarde vijand der nazi's, di-
vlammende rede, zoals die van Edgar met succes voor hun vervolgers verbor-
Jung, von Papens naaste medewerker, of gen werden gehouden, dat er grote proces
van dr. Erich Klausener in het overvolle sen zijn gevoerd, o.a. tegen de „Solf"-
Berlijnse stadion tijdens de katholieken- groep die Joden naar het buitenland smok-
dag in 1933 en 1934, protestdemonstraties kelde en van valse papieren voorzag dat
als in Sint Annaberg waarbij 130.000 men- er in talloze plaatsen demonstraties, her-
sen demonstratief zongen „Unser Führer denkingsdiensten en andere manifestaties
ist Christus" had echter reeds hon- die de afkeer van een brede massa wei
derden slachtoffers geëist. denkende mensen lieten blijken, werden
Voor een staatsgreep was evenwel het gehouden.
binnenlandse en buitenlandse klimaat ver
re van gunstig. Hitier speelde nog zijn rol
van vredesengel, totdat in de herfst van
1937 de generale staf de lucht kreeg van
Hitiers aanvalsplannen inzake Tsjechoslo-
De te verwachten aanval, op Polen en in
het. bijzonder Hitiers plannen voor een
non-agressiepact met Rusland, dat hem.
rugdekking uit het oosten zou geven in
ruil voor een groot deel van de buit, vorm-
20 juli voor hun rechters. Hier dr. Julius
Leber, vooraanstaand sociaal-democraat,
die een grote rol speelde in de Kreisauer
Kreis.
HET WEDDEN op twee paarden was
sommige verzetsfiguren niet vreemd, doch
ook vinden wij in een groot aantal hoofd
personen uit het Duitse verzet de hoogste,
paradoxaal genoeg: veelal Pruisische,
tradities van trouw aan 't geweten be
lichaamd onder het motto dat. adel ver
plicht. Een kenmerk voor het Duitse ver
zet of zo men wil: de Duitse oppositie,
want veeleer nam het dit karakter aan
was over de gehele linie de zorgvuldige
en grondige organisatie. Dit was onver
mijdelijk, want van het begin af aan heb
ben de leiders niet in eerste instantie, ge
lijk in de bezette gebieden, het voeren
van anti-propaganda en het plegen van
van een machtsapparaat dat buiten de
controle door de nazi's was gebleven.
Automatisch viel daarbij het oog op het
leger, dat naast de kerken het enige Duit
se instituut was. dat nog enigermate auto
noom was gebleven. Het Duitse verzet
biedt dan ook het steeds terugkerende
beeld van opeenvolgende pogingen van lei
dende, met Hitier gebroken hebbende po
litici en vooraanstaande burgers, die pro
beerden om in de generale staf van het
leger medestanders te winnen voor het
idee van een staatsgreep met behulp van
het leger.
Dit was één facet, dat. reeds in 1933
zichtbaar werd, toen de toenmalige chef
der legerleiding, generaal von Hammer-
stein-Equord, bijgenaamd „de rode gene
raal". Hitier wilde arresteren, nadat een
vioegere poging van hem om door een
ontvoering van de rijkspresident, von Hin
denburg, de zaken toen het nog tijd was
een andere keer te geven, was mislukt.
Hammerstein faalde en werd door de pre-
sabotagedaden voor ogen gehad, doch het sident zelf ontslagen. De initiatieven tegen
volvoeren van een complete staatsgreep.
Het feit dat. de strijdorganisaties van de
I-fitler in de legerleiding werden overge
nomen door generaal Ludwig Beek, chef
nazi-partij in 1933 reeds driehonderddui- van het troepenbureau in hel ministerie
zend man lelden een aantal dat in 1934
was opgelopen tot twee miljoen! maak
te het noodzakelijk, dat een politieke om
wenteling welke de oppositie voor ogen
stond, moest worden bewerkt met behulp
van het. leger en vervolgens chef van de
generale staf, die in latere jaren hart en
ziel van het georganiseerde Duitse verzet
is geworden.
Reeds in het jaar van de „Machts-
übername" telde Hitier vele tegenstan
ders. Velen hunner, zeker in de legerlei
ding, meenden echter dat zij „die tromme
laar uit Bohemen" wel voor hun karre
tje zouden kunnen spannen, als hij al niet
zijn politieke carrière zou eindigen als een
mislukte blaaskaak. Van degenen die Hit-
Iers karakter beter begrepen waren er he
laas nog velen onbekend met elkanders
plannen en inzichten. Pas met het toetre-
den van de toenmalige burgemeester van dat andere verantwoordelijke personen in
REEDS IN NOVEMBER 1939 wilde Hitler zijn legers laten opmarcheren
tegen het Westen. Zijn plannen zaaiden schrik en ontsteltenis onder
de legerleiding, om verschillende redenen, waarvan de voornaamste
was dat Frankrijks legendarische militaire macht Duitsland zou ver
pletteren. Stafchef Haider scheen volkomen bereid om toe te slaan,
doch ditmaal stuitte hij tijdens een inspectiereis langs het westfront
weer op de onwil van de bevelvoerende troepencommandanten, die
voor een revolte in volle oorlogstoestand weinig voelden. Desondanks
zou Halder, geruggesieund door een steeds krachtiger burgerlijke
oppositie, wellicht hebben doorgezet als zich niet de tragedie had
voorgedaan, dat hij via de diplomatieke kanalen van de ondergrondse
volkomen aan elkaar tegenstrijdige berichten had ontvangen over de
houding der geallieerden bij een politieke omwenteling in Duitsland.
Wat een voordeel had moeten zijn na- het aureool van onbeschadigde martelaar De ivrede president van het Volksgerechts-
melijk het veelvuldig contact van de op- had willen bezorgen doorkruiste Kordts hof, dat de hoofdfiguren van „20 juli"
positie met de buitenlandse mogendheden plan. De gestapo, de ware toedracht van vrijwel zonder uilzondering ter dood
verkeerde hier in een nadeel. De enige de aanslag niet geheel doorziende, begon veroordeelde. Dr. Roland Freisler werd
een onderzoek naar de herkomst van de door Hitler waarderend „Unsere Wyszins-
gebruikt.e bom en kwam terecht bij Osters hi" genoemd, nademaal hij uit de rijen der
leverancier.
Hoe geladen de atmosfeer in Duitsland
toezegging waaraan Halder houvast had
werd hem mondeling overgebracht, terwijl
de stafchef reden had om te vermoeden
dat de verzekering van een „geweer bij
de voet" van westelijke zijde hem wat po- was in die jaren van Hitiers politieke en
sitiever werd overgebracht dan zij in wer
kelijkheid was bedoeld. De civiele op
positie had zo haar methoden om weifel
moedige generaals een hart onder de riem
militaire successen, blijkt wel uit het feit
del er in 1939 ruim 21.000 politieke ge
vangenen in de concentratiekampen van
het Derde Rijk zaten zonder uitzonde-
te steken..! Een bijkomstig nadeel was, ring Duitsers.
In deze tot slachtplaats verbouwde ruimte
van de Berlijnse gevangenis Plötzensee
werden de hoofdfiguren van het Duitse
verzet na het proces „20' juli" als vee ter
dood gebracht opgehangen aan slacht
haken. Op Hitiers verzoek werden de
executies gefilmd.
Leipzig. Karl F. Goerdeler. tot één der
eerste oppositiekernen, werd het mogelijk
een begin van een netwerk te spinnen,
waarin de draden van politiek, burgerlijk
en militair verzet samen kwamen met de
lijnen die via verschillende regerings
diensten en de militaire inlichtingendienst,
de „Abwehr" (waar men mannen als ad
miraal Canaris en generaal Hans Oster
als vertrouwelingen had) naar het buiten
land liepen.
Goerdeler, die vele relaties in het. bui
tenland, Engeland, België, de Ver. Staten,
de legerleiding onder het. motto „van uit
stel komt afstel" op militair-technische
gronden een voortdurend verschuiven van
de data der operaties in het Westen van
Hitler wisten af te dwingen, waardoor het
karakter van eeh acute noodtoestand aan
de situatie in eind 1939 werd ontnomen.
Zo waren er tot in 1940 geen daden ge
steld die iets positiefs opleverden. De wan-
Begin maart 1940 klonken er opnieuw
hoopgevende geluiden. Generaal Thomas,
plaatsvervangend commandant van het
thuisleger, dat werd aangevoerd door de
corrupte Fromm, die in juli 1944 één der
voornaamste oorzaken was van het ineen-
hoop nabij, besloot Erich Kordt de di- storten der revolte, wilde de generaliteit
plomaat die ook de oppositie in bet buiten- tot dienstweigering bewegen en hij dacht
land gewichtige diensten had bewezen, zelf aan een arrestatie van Hitler met behulp
van het Berlijnse garnizoen. Het leger zou
regime overnemen. Zijn
van de „Abwehr" zou voor deze helse ma- streven stuitte echter op de ontmoediging
chine zorgen, doch een onverwachte aan-
te handelen. Hij wilde een bom in Hit-
Zweden en het Nabije Oosten had, was Iers hoofdkwartier plaatsen. Generaal Oster vervolgens het
naast anderen voor de oppositie de rei
zende ambassadeur. De inlichtingen die
hij de buitenlandse regeringen (via vrien- slag op Hiller in de „Bürgerbraükeller" in
communisten voortkwam.
zijn toeren een huilde als een kind toen
hij Goerdeler bekende er genoeg van te
hebben.
De burgerlijke oppositie stond alleen
- en kon weinig anders meer doen dan
fatsoenshalve de data en uren van de
Duitse aanval op de Westeuropese lan
den aan de betrokken regeringen me
dedelen. Na deze grote terugslag duur
de het lange tijd, eer de politieke op
positie de generaals weer met kans
kon benaderen. De generaals hielden
zonder uitzondering een militaire tegen
slag, die Hitiers prestige als oorlogs
genie zou aantasten, voor noodzakelijk.
Zo'n tegenslag liet op zich wachten tot
1943, het jaar van Stalingrad en., het
jaar van de mislukte aanslagen op
Hitier.
De verzetsgeest leefde echter ook lang
(Foto; Landesbildstelle Berlin) den) deed toekomen, had hij uit de beste München een stunt van de SA, die Hitier
van de generaals die de bevelen hadden voor die tijd. Het buitenlandse contact
moeten geven. Spoedig daarop brak Halder richtte zich, via de A.P.-correspondent.
met de oppositie. Hij was volkomen over Louis P. Lochner. in Berlijn speciaal op
de Ver. Staten die in 1941 nog niet in oor
log met Duitsland waren en via de com
munistische ondergrondse op de Sovjet-
Unie, welke in tegenstelling tot de wes
telijke landen de Duitse geestverwanten
aanmoedigend tegemoet trad, opleidde en
steunde. Na 1945 heeft de Sovjet-Unie daar
van de vruchten geplukt.
Onder de niet communistische oppositie
bezon men zich op de toekomst. Een merk
waardige en unieke dicussiegroep was in
dit opzicht de „Kreisauer Kreis", een
groep van vooraanstaande geleerden, poli
tici. kunstenaars, geestelijken en mensen
uit 't vakbondsleven, die zich op het land
goed Kreisau van Helmut J. Graaf von
Moltke verenigd had, en studeerde over
een regeringsprogramma voor de tijd die
na de ineenstorting van het nazi-regime
zou volgen. Er mocht geen regeringsva-
cuum ontstaan, zo redeneerden zij, terwijl
het tevens in hun bedoeling lag een nieuwe
staat te scheppen die de naam „democra
tie" waardig was.
De idealen van de Kreisauer Kreis wa
ren bijzonder edel van gehalte. Eén ervan
was de absolute geweldloosheid, om wel
ke reden deze groep alhoewel zij nauwe
relaties onderhield met de kringen van
Goerdeler, Beek, Oster, Gisevius en vele
anderen een moordaanslag op Hitier
geen geschikte methode vond om er de de
mocratie mee te beginnen.
Dit heeft hen evenwel de bloedwraak der
nazi's in de grote processen van 1944 niet
bespaard. Zij vielen voor idealen, die in
onze ogen misschien naïef lijken, niet de
moed en de overtuiging van ware marte
laren. Het is onmogelijk om niet ten diep
ste ontroerd te worden bij het lezen van
hun laatste brieven en bij het horen van
hetgeen zij zeiden voor zij op de wreedste
manier ter dood werden gebracht.
De Kreisauer Kreis was als het ware
„het geweten" van het Duitse, georgani
seerde verzet, dat zich intussen bezigheild
met het op papier scheppen van de naoor
logse staat. Regeringsposten waren al ver
deeld onder de hoogstaande figuren uit de
oppositie, radio-proclamaties die direct na
de omwenteling zouden worden uitgezon
den waren geschreven, een regeringspro
gramma dat o.m. voorzag in berechting
van de oorlogsmisdadigers, ontruiming
van de bezette gebieden en vredesonder
handelingen op basis van christelijke mo
raal was opgesteld en het wachten was
alleen op het geschikte moment om op te
treden.
Een moordaanslag op Hitier, mede ten
einde het leger te ontslaan van zijn eed
van trouw aan de Führer, waaromtrent
het nog steeds scrupules koesterde was
in de oppositieplannen vanaf 1940 bijna
permanent verdisconteerd. Men wilde op
recht het eigen huis reinigen.
Evenwel was ook nu een voorwaarde,
dat Duitslands tegenstanders tijdens de
grote schoonmaak geen gebruik zouden
maken van de interne moeilijkheden. In
dit opzicht kon de oppositie een gerecbl-
vaardigd wantrouwen koesteren, want
langzamerhand was het westelijke stand
punt zo, dat men het vertrouwen in welke
Duitse regering dan ook. had opgezegd en
dat men eerst weieens daden wilde zien
voor er over eventuele vrede kon worden
gesproken.
Onderwijl verlangde de oppositie van de
westelijken een misschien té groot opti
misme teneinde de verlangde daden te
kunnen wagen. Een vicieuze cirkel, welke
pas in 1943 na de eerste grote militaire
nederlaag werd doorbroken door opeen
volgende pogingen om Hitier te doden.
„Laat maar komen wat komen moet", be-
(Vervolg zie pagina 4)
