ZEVEN HEERLIJKHEDEN VAN OUD-SCHOTEN
Schoter Rechthuis was
oorspronkelijk kapel
Dansen in
ZATERDAG 3 DECEMBER 1966
HAARLEMS DAGBLAD OPRECHTE HAARLEMSCHE COURANT
9
Naar Akendam
Herinneringen
Bekende klank
Waterwegen
Middeleeuws
Protest
A nnexatie
- jt -mmm
Anekdotes
T ragiek
(Van een onzer redacteuren)
In het dezer dagen verschenen boek
„Zeven Heerlijkheden" over geschie
denis en volksleven der voormalige
gemeente Schoten wordt ondermeer]
aandacht geschonken aan het recht
huis op de Vergierdeweg. Dit is des te
interessanter, omdat de laatste maan
den in Haarlem enige deining is ont-1
staan over dit in desolate toestand
verkerende gebouw. Eind september I
stelden burgemeester en wethouders
van Haarlem namelijk aan de gemeen
teraad voor het huis te slopen en op
de vrijkomende plaats een jeugdhuis
te bouwen, dat tevens dienst zou kun
nen doen als bejaardensociëteit en
filiaal van de stadsbibliotheek. Aller
wegen werden toen protesten tegen
dit plan geuit, hetgeen resulteerde in
een aanhouden van de beslissing, die
nu nog niet genomen is.
Uitsluitsel over de leeftijd van het
rechthuis geeft het boek niet duidelijk,
maar als niet onwaarschijnlijk wordt
vermeld dat er in de veertiende eeuw al
een kapel heeft gestaan op de verhoging
van de Vergierdeweg, waarin ook de ge
meenteschool en het rechthuis waren -
of later zijn ondergebracht. „De kapel
is meerdere malen door schilders ver
eeuwigd, o.a. door Cornelis Pronk (1691
1759). Diens tekening welke als onder
schrift draagt: „St. Pieterskapèl en regt-
huys te Schooten buyten Haarlem 1729
laat ons een eenvoudig gebouwtje met een
topgeveltje zien. Het geheel maakt de in
druk van een boerenwoning tussen het ge
boomte gelegen", aldus staat in het boek
vermeld.
De ligging wordt in deze tijd nog met
nauwkeurig aangegeven. Wel worden er
allerlei beschrijvingen aangetroffen, waar
uit ondermeer blijkt dat ook dit gebouw
zoals zo vele in die jaren gebruikt
werd als herberg. Omstreeks de eeuwwis
seling worden de beschrijvingen iets dui
delijker, maar na 1750 wordt over de
taak van het gebouw als kapel niets meer
vermeld.
Ook nu zijn bij het pand nog aanwij
zingen te vinden dat het vroeger een be
dehuisje is geweest. „Men bouwde immers
vroeger zijn kerken bij uitstek op een
hoogte". Ook zijn er sporen van een
kerkhof aangetroffen. In het boek wordt
vermeld: „Men heeft er zelfs een graf
steen gevonden met het jaartal 1787 waar
uit dus blijkt dat het kerkhof nog lan
ge tijd door de Schotenaren is gebruikt.
Een oude inwoner van Schoten wist zelfs
nog te vertellen, dat na de eerste we
reldoorlog de begraafplaats in gebruik was
om erzelfmoordenaars op te be
graven". Deze oud-Schotenaar wordt met
naam en adres in een voetnoot vermeld.
Het is de heer P. Bergman uit de Eem-
straat in Haarlem-Noord.
Bijde uitgeverij Kruseman in
Den Haag is dezer dagen onder de
titel „Zeven Heerlijkheden" een
boek verschenen over de geschie
denis en het volksleven van Oud-
Schoten. Aan dit werk, dat onder
redactie van dr. Tj. W. R. de Haan
tot stand is gekomen, hebben mee
gewerkt A. Bicker Caarten, F. van
Geldorp, dr. C. van de Haar, drs. R.
C. Hekker, Cor Wiegel en dr. Tj. W.
R. de Haan zelf. Het eerste exem
plaar van het boek is vorige week
vrijdag aangeboden aan de burge
meester van Haarlem. Het boek is
voorzien van een voorwoord door
de in Schoten geboren en getogen
wethouder van financiën van de
gemeente Haarlem, de heer D. A. J.
Spek.
Zuid-Akendam, Hoogerwoerd, Schoter
bosch, Zaanen, Schoten, Schotervlieland en
Noord-Akendam.
In het boek wordt allereerst iets be
schreven van de oudste geschiedenis van
Noord- en Zuid-Akendam. Vermeld wordt
onder meer: „De 16de april 1395 geeft her
tog Albrecht aan Simon van Zaanen de
ambachtsheerlijkheid Adickendam in
leen, na het overlijden van de vorige
ambachtsheer Willem van Scoten". In
1413 wordt al gesproken over het Lepro
zenhuis, dat thans nog aan de Schotersin
gel te vinden is in het Tehuis voor Be
jaarden.
Niet alleen van de heer Bergman staan
herinneringen in het boek opgetekend.
Een bekend oud-Schotenaar, de huidige
Haarlemse wethouder van financiën de
heer D. A. J. Spek, schrijft in zijn voor
woord bij het boek over het „grijze zand-
je" en de tuin van Bredius. Hij haalt er
varingen op over zijn jeugd, maar ver
meldt niet of ook hij appels heeft „ge
geten" uit deze tuin van Bredius, het
geen verderop in het boek als een ge
woonte van de jeugd uit de omgeving
wordt aangemerkt.
Het belangrijkste kenmerk uit de oude
geschiedenis van de zeven heerlijkheden
is de rijkdom aan grote boerderijen,
lusthoven en zelfs kastelen. Verscheidene
hiervan hebben een belangrijke rol ge
speeld in de vele twisten die ons uit die
tijd zijn overgeleverd. Akendam heeft tot
voor kort geleefd in de woordenschat van
de Schotenaar. Op 1 juli 1832 werd op
het landgoed Akendam de eerste dode
begraven en jarenlang heeft het als be
graafplaats gediend. „Iemand naar Aken
dam brengen" is in dit gebied lang een
uitdrukking voor begraven geweest.
Van de heerlijkheid Hoogerwoerd is niet
zo veel bekend. Dit is ondermeer gele
gen in het feit, dat een groot deel van het
archief der voormalige gemeente Schoten
is zoekgeraakt. In hoeverre het transport
van de archiefstukken in vuilniswagen
naar Haarlem hieraan debet is, blijkt niet
duidelijk. Aan het klooster der reguliere
kanunniken, waaraan de straatnaam Kloos
terstraat nog herinnert, wordt in het boek
grote aandacht besteed.
Het klooster dateert in elk geval uit het
begin van de vijftiende eeuw. „Toen tij
dens het beleg van Haarlem door Jaco-
ba van Beieren in 1462 de hele omtrek
van de stad werd verwoest, bleef het
klooster ongeschonden. Eveneens met de
opstand van het Kaas- en Broodvolk in
1492, toen Dirk Hamer prior van het
klooster was", aldus beschrijft het boek.
Ook tijdens het beleg der Spanjaarden
1572-1573 moeten de kloosterlingen het
rustig gehad hebben.
Ook het Huis ter Kleef, waarvan thans
nog een klein gedeelte terug te vinden is
in de stadskweektuin, wordt belicht, even
als het huis te Zaanen. In het hoofdstuk
buitenhuizen en boerderijen in Schoten
treft men nog tal van namen aan die nu
een bekende klank hebben. Thans bestaat
nog de Zwitserse boerderij in het Noor
dersportpark.
Zo worden tal van feiten en anekdoten
vermeld uit de zeven „heerlijkheden",
waaruit aan het einde van de achttiende
eeuw de gemeente Schoten is ontstaan.
„Deze voorgeschiedenis behelst een pe
riode van elf eeuwen, beleefd op een
stuk geestgrond tussen de huidige Schoter-
«ingel en de Slaperdijk". De namen van
de oude ambachtheerlijkheden hebben
voor de Haarlemmer van vandaag nog
een bekende klank, omdat er verschelde'
ne straten naar zijn genoemd.
Vanaf „Haarlems vrijdom" gerekend
waren de gehuchten achtereenvolgens:
Twaalf pagina's zijn gewijd aan de wa
teren en wegen in Schoten. De Delft, Jan
Gijzenvaart, Grote Beek, Spaanse Vaart
Schotervliet en Heussensvaart wofden al
vrij vroeg in Schotens geschiedenis ge
noemd. Alleen de twee eerstgenoemde wa
teren bestaan nog volledig, de andere zijn
verdwenen op hier en daar een pover
restje na.
De Delft blijkt niet altijd deze naam
te hebben gedragen. Tot 1437 werd het
water Vredesloot of Vreetsloete genoemd
Volgens een tekening die H. Tave-
nier in 1775 maakte bood het recht
huis aan de Vergierdeweg toen
slechts een karrespoor dit beeld.
De Jan Gijzenvaart is geheel door men
senhanden gegraven. Ze heeft haar ont
staan te danken aan Jan van Blancker-
oort Gysbrechtsz, di ein 1485 werd ge
boren en in 1508 huwde met Maria van
Assendelft. Ze heeft een belangrijke func
tie gehad bij het afgraven van de dui
nen en het zandtransport. Vandaar dat
op oude kaarten de naam Jan Gysen-
santvaert voorkomt.
„Over de wegen door de zeven heer
lijkheden, moeten wij ons geen al te gro
te voorstelling maken", deelt de schrij
ver mee. „Het zijn niet de wegen die
wij thans kennen, want zelfs eenvoudige
klinkerwegen waren vroeger hoogst zeld
zaam. In het allergunstigste geval waren
het veel bereden wagensporen, die door
het veelvuldig gebruik enigszins verhard
waren. Bij langdurige regenval veran
derden zij in modderpoelen, waarin de
wagens bleven steken."
Als voornaamste wegen worden vermeld
de Heerweg van Haarlem op Alkmaar
(waarvan de Vergierdeweg een onderdeel
vormde), de Middenweg, de Kleverlaan,
het Schotervoetpad en het Assendelver-
voetpad. De Middenweg wordt omschre
ven als de oudste en oorspronkelijk be
langrijkste weg van het land van Scho
ten. „De naam luidde vanouds Middel
wech. Hij begon aan de Kleverlaan en
wel vlak achter de opzichterswoning op
de hoek van de Schoterweg.
Over de Vergierdeweg wordt een be
schrijving van Adriaan Loosjes uit het
begin van de negentiende eeuw aange
haald. Daarin staat: „Deze weg is zo
laag, en heeft zoodanig eene toezakkmg
van water dat hij alleen in het hartje van
den zomer droog ligt. Men is het gantsch
niet eens over de onkosten, die op het
droogmaken van deze weg loopen zouden,
schoon het zeker te wenschen ware, om
dat hij in den winter voornamelijk, als
hij zeer vol water staat, een zeer onaan-
I gename weg is. En toch alles wat na
net Noorderkwartier den koristen weg
wil rijden, moet men door denselven".
•■flipt'. ->
?Mm
'UriV'
De Kleverlaan wordt als een zeer oude
weg beschreven. Men veronderstelt dat
de weg een heel oud pad is geweest, dat
mogelijk tot in de middeleeuwen terug
gaat. Reeds in 1590 wordt de weg ge
noemd als eigendom van de heren van
Brederode. Eeuwenlang was het slechts
een zandpad, dat pas in het begin van de
negentiende eeuw een soort verharding
kreeg in de vorm van schelpen. In 1841
werd de weg nogmaals verbeterd met
grint en nog veel later werd hij pas be
straat.
De gemeente Schoten, die in feite ont
stond in 1798 toen alle heerlijke rechten
werden afgeschaft, is in 1812 door Napo-
jleon bij de gemeente Spaarndam ge
voegd. In 1817 kreeg zij haar zelfstandig
heid terug. De burgemeester uit die tijd,
Vorsterman van Oyen, protesteerde toen
tegen de aanstelling van een schout door
de gemeente Haarlem. In het boek wordt
dit protest als volgt beschreven:
„en ik als schout van Schotervlieland
en Zaanen zoud onder zoo een Schout
moeten staan die mogelijk geen naegel
eygendom alhier bezit en ik die bijna
1/8 der ongebouwde eygendommen der
gehele gemeente Spaarndam bezit, die
mogelijk niets in de gemeentelasten be-
taald en ik die thans 1/18 van alle ge-
I meentelasten betaald zoud onder zoo een
Schout staan die de Vr. inkomsten met
heeft der Stadsheerlijkheid als mijn ka
merdienaar alleen van mijn trekt."
Vorsterman van Oyen heeft acht jaar
de raadsvergaderingen voorgezeten in het
oude „Regthuys" aan de Vergierdeweg.
De gemeente telde toen 315 inwoners,
van wie er 139 in Schoten zelf woonden.
Zuid-Akendam telde 86 inwoners, Hoger-
woerd 11, Schotervlieland 48, Zaanen 19
en Schoterbosch en Nooid-Akendam elk 7.
De Rijksstraatweg zag er in 1916 heel anders uit dan nu. Deze foto herinnert aan de mobilisatietijd
In 1833 werd een deel van de gemeente
Schoten, „Het Zieken" genaamd, door
Haarlem geannexeerd. Toen elf jaar
later de stadsuitbreidingen nog groter
vormen gingen aannemen werd Haar
lems noordgrens verlegd tot aan de Spaan
se Vaart, vlak achter de huidige kweek
tuin. Op 23 november 1906 besloot de ge
meenteraad van Schoten tot de bouw van
een nieuwe raadhuis het huidige poli
tiebureau aan de Rijksstraatweg.
Volgens het boek stond vlak bij dit
nieuwe raadhuis, dat het oude Rechthuis
verving, de burgemeesterswoning. Hier
zou de laatste burgemeester van Scho
ten, mr. Heerkens Thyssen, hebben ge
woond. Haarlemmers uit die tijd herin
neren zich echter dat mr. Heerkens Thys
sen, die wethouder in Haarlem was en
dit na zijn benoeming tot burgemeester
van Schoten in 1923 ook bleef, in Haar
lem is blijven wonen.
Tal van anekdotes staan voorts in het
boek vermeld. Zo treffen we het verhaal
aan van pastoor Antonius Franciscus
Schuurkamp, die van 1856 tot 1890 pas
toor in Schoten was. Hij zou de macht
hebben de wind te doen draaien en ro
vers stokstijf aan de grond genageld heb
ben. Ook had hij de naam spoken van
de Delftlaan te hebben verjaagd.
Ook worden herinneringen opgehaald aan
de brugwachter Walter, die aan de
Spaarndamseweg halverwege Schoten en
Spaarndam huisde. Lang is zelfs de uit
drukking „We zijn haast bij Walter" ge
bezigd als men aan wilde geven, dat men
bijna halverwege de weg naar Spaarn
dam was. De „boot van Bus" blijkt in
vroeger jaren ook bij iedereen in Haarlem
en omgeving bekend te zijn geweest. Met
de boot die 's nachts om kwart over
twee vertrok, kon je naar de veemarkt in
Purmerend. De uitspanning De Kikkert
bij de Vrouwehekbrug herinnert veel
ouderen aan vrolijke dagen ui' hun jeugd
jaren.
Deze tekening van het Klooster der Reguliere Kanunniken is in het boek op
genomen volgens het onderschrift naar mr. G. W. van Oosten de Bruyn, „De
stad Haarlem en haare geschiedenissen, 1765".
door de bouw van een gasfabriek, die
steeds te klein bleek te zijn ondanks vele
uitbreidingen, kwam men in grote geld
zorgen. In de eerste wereldoorlog moeten
zich de afgrijselijkste tonelen in Schoten
hebben afgespeeld en kwam de gemeen
te in een kwaad daglicht te staan, wat
zich tot jaren na de oorlog voortzette.
Hieraan kwam in feite pas een eind bij
de annexatie op 1 mei 1927.
In het hoofdstuk dat de titel „Tragiek
van Schoten" draagt, wordt uitvoerig in
gegaan op de laatste dagen van de ge
meente en op enkele aspecten die mede
tot de annexatie hebben bijgedragen. Om
streeks de eeuwwisseling was de gemeen
te Schoten een rustige agrarische ge
meenschap van nog geen duizend inwo
ners. De kern lag nog boven de Jan Gij
zenvaart. Van de vele lusthoven beston
den nog slechts „Het Klooster" en het
„Huis te Zaanen". De Rijksstraatweg was
nog een smalle weg met hier en daar
een paar huizen en over de Jan Gijzen
vaart lag een smalle houten brug.
Op 1 december werden de eerste plan
nen aangekondigd die tot het einde van
de gemeente Schoten zouden leiden. De
Binnenlandse Exploitatiemaatschappij te
Haarlem had bouwplannen op de gronden
van „Het Klooster". Bij gebrek aan des
kundige ambtenaren kon de gemeente
Schoten het plan niet goed beoordelen en
deed ze afstand van deze gronden. De
maatschappij legde zelf rioleringen en
wegen aan en langzaam maar zeker
drong Haarlem in het Schotense gebied
binnen.
De gemeente Schoten bleek niet in staat
voldoende voorzieningen te treffen voor
de sterk groeiende bevolking. Met name
Beatsociëteit Ekestos:
Zaterdag 3 december, 20 uur: Dans
avond m.m.v. „Clarks". Zondag 4 de
cember, 14 u.: Dansen m.m.v. „The
Canyons"; 20 u.: Dansavond m.m.v.
„Different 5".
Sociëteit Haerlem (Sportpark Klever
laan), zaterdag 3 december, 20 uur:
Jazzavond m.m v. Hugo van Buysen.
Casa Club (Molenaerstraat), zaterdag 3
december, 20 u Dansavond m.m.v.
„The Mirrors"
Beat 66 Hogenbijlclub (Muiderslotw.),
zaterdag 3 december, 20 u.: Dansavond
m.m.v. „Sea Side Section Number
Six".
Sociëteit Renovum, zaterdag 3 decem
ber, 20 u.: Cabaretavond.
Daddy's Club (Hildebrandzaal), zaterdag
3 december. 20 u.: Dansavond m.m.v.
„The Shoes".
