Het gaat me
om de vervreemding
Eimert Pruim:
Zwitserse kerkenbond voor
verruiming dienstweigering
D
Mens moet op creativiteit
worden aangesproken
F
w
ff;
Alternatieve
kerkdienst
Juvenali volgt
Nikodim op
OJQq'q
'oOff'/
F
Saterdag 5 augustus 1972
Erbij
16
(Van onze correspondent)
Luther
Getuigenis
Marx
Politiek geloof
r
ÓL
o
o
Vooronderstelling
O
O
Wat dat politieke geloof in
houdt? Voor Eimert Pruim en
vele anderen het volgende: „Dat
je jezelf en elkaar afvraagt
waar de God van Israël ook in
het heden handelt in de richting
van zijn Rijk en bezig is in en
met de polis (dorp, stad, wereld,
politiek), waarbij je jezelf en
anderen oproept in die bewe
ging mee te doen".
Zijn dagelijks brood verdient
hij als cursusleider van het vor
mingscentrum Den Alerdinck,
in de omgeving van zijn woon
plaats. Tevens is hij redactie
secretaris van het maandblad
Voorlopig („Evangelisch com
mentaar bij de tijd”). Met hem
voerden wij een dezer dagen
een gesprek, waarin het heden
daagse inzicht naar voren komt
dat geloof naar de traditie joods
en politiek geïnterpreteerd dient
te worden.
Over de zin en onzin van de
kerkdienst wordt tegenwoordig
nogal veel gepraat. Het blijkt,
gezien de hoeveelheid boeken en
rapporten die daarover is ver
schenen, dat het eeuwenoude
zondagse fenomeen in bijna alle
grote kerkgenootschappen op
zijn retour is. Wijlen de her
vormde hoogleraar A. A. van
Ruler heeft eens gezegd, dat de
wijze waarop de moderne mens
de huidige godsdienstige en ker
kelijke situatie ervaart, tot uit
drukking komt in onder meer
het feit, dat het woord Gods een
nietszeggend woord is gewor
den: God als de grote afwezige,
als degene, van wie men in het
wereldgebeuren niets merkt.
Volgens een andere hervorm
de hoogleraar, prof. G. C. van
Niftrik, een van de onderteke
naars van het Getuigenis, is het
verminderen van het kerkbe
zoek voor een groot deel te wij
ten aan de vermaatschappelij
king van het evangelie, alsmede
de politisering ervan.
Motieven genoeg om na te
gaan of de reformatorische kerk
dienst niet toe is aan een reveil,
een nieuw begin. De theoloog
Eimert Pruim (38) uit Heino
(bij Zwolle) is in Nederland een
van de grootste voorstanders
van alternatieve vormen van
kerkelijk samenkomen, waar
mee hij de spreekbuis van velen
is. Nog niet zo lang geleden in
ventariseerde hij 54 kerkdienst
en verkondigingsvormen in het
boekje: Stop een zoutkorrel in
uw kerkdienst.
i
I
EIMERT PRUIM
t
1
i
o
--a<
Om telkens op de onderwerpen, die
aan de orde zijn, te reageren en daar
wat mee te doen”.
„Dat is het nou net, hè. In een preek
wordt te veel voorondersteld. Dat is bij
velen in beweging en in discussie. Daar
is een vraagteken. Nu dacht ik, dat
Zou dat te maken kunnen hebben
met de zogenaamde vooronderstelling?
„Ja, dan gaat een bepaalde, trouwens
ongevaarlijke godsvoorstelling wanke
len. Men heeft God vaak voorgesteld
als een onpolitieke, een religieuze, als
een gevoelsgod. Ik wil dat natuurlijk
niet helemaal van de tafel vegen, maar
als je het over die boeg gaat gooien, ja,
dan weet ik het ook niet meer. Wan
neer je gaat morrelen aan de huidige
godsvoorstelling van God, die dan a-
politiek zou zijn en die niets met de
werkelijkheid van alledag van doen
wil hebben, en dan zegt dat het wel
eens zo zou kunnen zijn, dat God ook
nog andere trekken heeft, dan kan ik
me voorstellen, dat veel mensen zich
het apezuur schrikken”.
We kunnen ons zo voorstellen, dat
iemand zegt, dat een nogal gekleurde
politieke preek de kern van het pro
bleem is.
Bij een groot aantal mensen blijkt
een groeiend verzet te bestaan tegen
En het verzet tegen het politieke
geloof? Velen zeggen, dat het onher
roepelijk uitdraait op humanisme.
De commissie komt tot de conclusie
dat de gehanteerde maatstaven onbe
vredigend zijn. Bij erkenning van reli
gieus gemotiveerde ernstige gewetens
bezwaren gaat het om Gods geboden;
Is de huisdienst bedoeld als alterna
tief voor de huidige kerkdienst?
Veel kerkgangers voelen zich niet
meer thuis in de kerk. Gaat dat ook op
voor mensen in de huisgemeente?
Is de huisdienstvorm van de laatste
tijd?
Luther wat een voorstander van
de huisgemeente. De foto toont de
kamer, waar Martin Luther zijn
schrifturen schreef in de Wart
burg.
>/O
ro y
o
'o.
„Dat heeft volgens mij geen grote
invloed op de mindere toeloop naar de
kerken. Het heeft veel meer te maken
met die ene golflengte waar we op
zitten. Hoe moet je dat nou zeggen.
Marcuse heeft eens gezegd, dat ons
bestaan een eendimensionaal bestaan is,
een hele goeie typering. Ik denk, dat
dat de kerk en het geloof de das om
doet, dat we zo sterk gericht zijn op de
welvaart en de consumptie”.
„Inderdaad. Zolang de pretentie van
de kerkdienst bij een aantal mensen zo
hoog is, moet je je wel tegen de kerk
verzetten. Ik vraag gewoon ruimte,
maar ik boor de kerkdienst echt de
grond niet in. Ik wil alleen af van die
alleenheerschappij. Dat is volgens mij
de pest voor de kerk. Tegenwoordig
zijn er veel vragen, naar Jezus, God en
het gebed, waar velen mee zitten en
die komen in de kerk niet aan de orde.
„Ik weet niet, wat dat precies bete
kent. Natuurlijk zal dat van tijd tot
tijd gebeuren in de gevestigde kerken,
maar de stem van God klinkt niet
alleen daar. Dat is nou net het grote
probleem van ons, dat we zo’n pijn en
moeite hebben met te onderkennen
waar de stem van God spreekt en wat
je daarmee moet doen. Wat bedoelt
men, wanneer men het woord God te
berde brengt? Ik weiger te geloven, dat
het woord van God alleen via de
gebruikelijke preektoestanden klinkt.
Dat is een akelig misverstand van de
kerk en tevens een akelige pretentie”.
Dat is dan zeker uw verzet tegen de
kerken?
Wat dat laatste betreft, terecht. Het
heeft te maken met de geloofstaal. Wij
hebben nog niet die nieuwe woorden
die passen bij een nieuwere godsdien
stigheid. De oude piëtisten hebben nog
wel hun woorden, maar daar kan ik
niets mee beginnen. Dat zijn dode
woorden geworden. Die nieuwe taal zal
zo moeten resoneren, dat de mensen er
mee uit de voeten kunnen. Professor
Van Peursen heeft met zijn boekje
„Hij is het weer”, ons een groot aantal
dingen aangereikt, zodat je je weer
wat voor kunt stellen, wanneer je God
zegt. Dat heeft met politiek en geschie
denis te maken.
„Het klinkt misschien wat onbarm
hartig, maar ik geloof, dat in die
kringen het geloof wel erg smakelijk
is, zodat het je religieuze ziel kietelt.
Dat gaat er in als koek. Maar ik ben
van mening dat de boodschap van het
Evangelie veel minder religieus is en
veel politieker. Ik blijf het dan ook
beoordelen op zijn politieke consequen
ties. Wanneer men niet bereid is om
dat Evangelie in de politieke werke
lijkheid gestalte te geven en uit te
werken, dan zit men er naast. Dan is
men onrechtzinnig. Een terechtwijzing
zou hier op zijn plaats zijn”.
Ook voor de opstellers van het Ge
tuigenis?
Naast de huisgemeente heeft u in
„Stop een zoutkorrel in uw kerkdienst”
53 andere vormen van kerkelijk sa
menkomen geïnventariseerd en be
schreven. Professor Velema uit Apel
doorn heeft dat kerkafbraak genoemd.
Is dat misschien te wijten aan het
gebrek aan communicatie?
„Ik ben toch nog gereformeerd ge
noeg om niet bij de mensen te rade te
gaan, wat die nou leuk vinden of niet.
Ik ben van mening, dat het joodse
geloof een politiek geloof is. Wanneer
er dan mensen zijn die daarvoor op de
loop gaan, moeten ze dat maar doen.
Dat is de ergernis van het Evangelie.
Aan de andere kant is het zo, dat
mensen, die de boodschap van het
Evangelie politiek willen verkondigen
het vaak in een ongelukkige taal doen
Dat is dan die nieuwe godsdienstige
taal, die we nog niet of nauwelijks
kunnen spreken; waardoor ook veel
ergernis ontstaat. Dat is het verwijt
aan de verkondigers dat ze het niet
lukt om het op die golflengte te zeggen
dat het resoneert”.
Waar gaat het in de huisdienst ei
genlijk om?
„Er wordt echt geen preek gehouden.
Voortdurend gaat het om wat we be
doelen, wanneer we God zeggen, wat
we bedoelen als we christen willen
zijn en hoe de bijbel ons helpen kan.
Er is een heel sterke praatvorm. Of
het een stimulering van een gerichte
„actie” tegen de vertrouwde kerkvorm
is? Misschien in de praktijk. Aan de
ene kant zeg ik, dat de kerkdienst een
alternatief is naast een heleboel andere
alternatieven. Ik ben er echter almaar
op uit om de kerkdienst aan te vallen,
om die van het hoge voetstuk af te
brengen. Wanneer een huisdienst het
alleen voor het zeggen zou hebben, dan
zou ik me daar ook tegen richten.
Maar daarom hoeft die nog niet te
verdwijnen. Net zo min als voor mij
de gewone kerkdienst hoeft te verdwij
nen”.
Zijn die kerkvormen, zoals die zich
momenteel voordoen, onbetaalde re
keningen van de kerk?
„Inderdaad. Dat ligt aan de bood
schap van het Evangelie, die in de
huidige kerk al te zeer piëtistisch ge
toonzet is en te weinig politiek. Dat
politieke geloof is nog niet zo vreselijk
populair in de gevestigde kerken. Het
is daar niet de enige boodschap. Dat
men dan uitwijkt naar randgroepen, is
duidelijk. Ik houd stug vol, dat ik mijn
inspiratie uit de bijbel weghaal. Gods
geloof is politiek geloof en op die
manier kom je in de buurt van Marx,
wat velen niet zint. Gelukkig zijn er
na Paulus profeten geweest die je niet
hoeft te mijden en die je ook driftig
lezen mag. Daar mag je je ook door
laten beïnvloeden”.
het politiseren van het Evangelie en
tegen de intellectuele geloofsbenade-
ring.
„Er zijn wel mensen die de huisge
meente de rug toekeren. Ze hebben
zich gewoon verkeken en vinden het
een benauwde vorm. Ik geloof echter
wel, dat er in een dergelijke gemeente
meer gemeenschapsbeleving bestaat,
maar ook met de gevaren van dien. De
huisgemeente is een middel tot christe
lijke opbouw, niet het middel. Het gaat
erom, het Evangelie maximale kansen
te geven en al de poriën van je
lichaam, ook in de kerk, aan te boren
en te exploiteren”.
De theologische commissie van de
Zwitserse bond van evangelische ker
ken heeft op verzoek van het bestuur
van deze bond het vraagstuk van de
officiële erkenning van bezwaren tegen
militaire dienstplicht bestudeerd. In de
als bijdrage tot de discussie gepubli
ceerde studie van de theologische com
missie wordt verruiming van de erken-
ningsgronden bepleit. De commissie wil
ook politieke bezwaren tegen de mili
taire dienst ernstig genomen zien.
Ingevolge de huidige Zwitserse wet
geving kan een dienstplichtige met
ernstige bezwaren „op gewetensgron-
den” tegen militaire dienst tegemoetko
mend worden behandeld, indien voor
bijgaan aan zijn bezwaren op „religieu
ze of ethische motieven” bij hem tot
„ernstige gewetensnood” zou leiden.
Dat betekent niet vrijwaring van ge
vangenisstraf, die dan echter wel ver
licht kan worden. In de in Zwitserland
aan de gang zijnde discussie wordt
onder meer aangedrongen op het in
stellen van de mogelijkheid van ver
vangende alternatieve niet-militaire
dienst. Maar bij dit alles speelt het
„geweten” nog steeds een overheersen
de rol. Dit laatste was aanleiding voor
het bestuur van de bond van evangeli
sche kerken zijn theologische commis
sie aan het werk te zetten.
Het zingen in de kerk noemt u een
vorm van creativiteit. Daarnaast is het
typische gebeuren in de traditionele
kerkdienst toch het openbaren van
God als de sprekende God?
veel vormen ons in elk geval verder
zouden helpen om die vragen aan de
orde te krijgen in de kerken. Uitgere
kend de preek en de huidige kerk-
dienstvorm zijn het minst geschikt om
de vraag naar God aan de orde te
stellen. Er heeft een vervreemding
plaats, waar de traditionele kerkdienst
schuldig aan is”.
Is die vervreemding min of meer te
wijten aan het modernisme?
De heilige synode, de hoogste lei
dinggevende vergadering, van de Russi
sche orthodoxe kerk heeft besloten de
commissie van deze kerk voor christe
lijke eenheid om te zetten in een
commissie voor christelijke eenheid en
betrekkingen tussen de kerken.
Metropoliet Nikodim van Leningrad
en Nowgorod is voorzitter geworden
van deze nieuwe commissie, die een
uitbreiding inhoudt van de werkings
sfeer en de bevoegdheden van de tot nu
toe bestaande commissie, waaraan het
bureau van het Moskouse patriarchaat
voor buitenlandse betrekkingen onder
leiding van Nikodim ondergeschikt
was.
De directe leiding van dit nu bij de
verruimde commissie onder zijn voor
zitterschap ondergebrachte bureau
heeft de metropoliet, die nog de gevol
gen ondervindt van een zware ziekte,
om gezondheidsredenen neergelegd. Als
opvolger van Nikodim als hoofd van
dit bureau voor buitenlandse betrek
kingen is aangewezen metropoliet Ju
venali van Tula en Belew, die tot nu
toe zijn naaste medewerker binnen het
bureau was.
„Ik heb zijn recensie over mijn
boekje gelezen. Nou ja, dan weet ik
ook niets meer te zeggen. Ik ben
helemaal niet boos op hem geworden.
Er moet dan inderdaad een misver
stand bestaan. Ik geloof niet dat dat
uit te praten is. Prof. Bakker uit
Kampen heeft precies aangevoeld wat
ik bedoelde. Hij schreef: „Het is Pruim
te doen om de vervreemding”. Daar
mee heeft hij de spijker op zijn kop
geslagen”.
bij idealistisch gemotiveerde ernstige
gewetensbezwaren kan het „katego-
risch imperatief’ van de maatstaven
„goed” en „kwaad” naar het beginsel
van „eerbied voor het leven” worden
erkend. De commissie is van mening
dat hiermee de mogelijkheden van be
zwaren vanuit het eigen geweten nog
niet zijn uigeput. Er zijn immers ook
bedenkingen tegen militaire dienst op
rationele en politieke gronden aan te
voeren. Dan komt in plaats van „goed
- kwaad” de tegenstelling „verstandig-
onverstandig”. Men kan sterk gekant
zijn tegen het vernietigend karakter
van de oorlogstechniek omdat men er
van overtuigd is, dat vrede (evenals
milieubescherming) de enige mogelijk
heid tot overleven en daarmee een
politieke noodzakelijkheid is geworden.
„In de hele kerkgeschiedenis zijn er
groepen geweest, aan de rand van de
kerk en daarbuiten, die geen kans
kregen en de grond werden ingestampt.
Maar schijn bedriegt, want ze zijn er
altijd geweest. Luther was trouwens
ook een warm voorstander van de
huisgemeente. Kijk, in de kerken
wordt momenteel gecommuniceerd als
in de dagen van de Reformatie. En
daar zag Luther al het relatieve van
in”.
Een afwijzing van die nieuwe taal
komt toch veelvuldig voor?
„Ja, de boodschap van het Evangelie,
op politieke leest geschoeid, kan op een
bruisende manier tegen de draad in
gaan, wat een pleidooi voor de bood
schap is. Het grappige verschijnsel doet
zich echter voor, dat die mensen gaan
veranderen, wanneer ze met hun kin
deren aan de praat komen. De taal, die
vaak piëtistisch is, leeft in veel geval
len niet meer bij hun kinderen. Waar
„Kijk, wat daar in staat, is oude taal.
Ik ben er echter van overtuigd, dat
wanneer we een nieuwere taal hadden,
dat het stuk niet half zo weerklonken
had bij het kerkvolk als nu. Die jon
gens hebben het ook over de alterna
tieve kerkdiensten, waar ze nogal tegen
gekant zijn, omdat het woord van God
bediend moet worden. Wat heb je daar
nu eigenlijk nog mee beweerd? Een
ieder die met andere kerkvormen bezig
wil zijn, wil toch ook net zo hard het
woord bedienen. Alleen niet in die
monomane vorm waarmee de kerk ge
trouwd is”.
De theologische commissie zou ook
rationeel-politieke gewetensbezwaren
ernstig genomen willen zien. In haar
studie wijst zij erop dat de verschil
lende categorieën gewetensbezwaren
alle aan bod dienen te komen, dus
naast religieuze en ethische bezwaren
voortaan ook bezwaren op rationeel-
politieke gronden. De dienstweigeraar
op politieke gronden bevindt zich in
dezelfde ernstige conflictsituatie als de
religieus of ethisch gemotiveerde. Hij
dient evenzeer aanspraak op respecte
ring van zijn overtuiging te kunnen
maken, aldus de theologische commis
sie, die van mening is dat het tijd
wordt af te stappen van het vooroor
deel dat bezwaren tegen vervulling van
militaire dienstplicht op „alleen maar"
politieke gronden met ethiek niets te
maken zou hebben. Iedere politiek im
pliceert ethische beslissingen.
HEINO De theoloog-socio-
loog P. Smits heeft eens gezegd,
dat het een sprookje is en moeilijk
de wereld uit te helpen, dat de
kerkdienst het eigenlijke hoogte
punt van het kerkelijk leven zou
zijn. Als de reden daarvoor voerde
hij aan, dat de kerkdienst veel te
eenzijdig is. De kerkganger zou
ook te weinig inbreng hebben. Aan
de gemeenschapsbeleving ont
breekt nog wel het één en ander.
Daardoor, aldus Smits, is de kerk
dienst tussen wal en schip geraakt.
Eimert Pruim beweert, dat de
huidige kerkganger consumptief is
opgevoed en ingesteld. „De kerk
laat de godsdienstige creativiteit
van de leden verkommeren en
boort die, met uitzondering van
de liedzang, niet aan. Daardoor
vinden kerkdienstexperimenten
slechts bij een deel van de ge
meente ingang”. Toch meent hij,
dat die creatieve behoefte bij het
kerkpubliek niet zo groot is. Hij is
er echter wel „happig” op.
tussen belden een gesprek op gang
komt, daar is meestal ook de bereid
heid bij de ouderen om te luisteren
naar de jongere garde, die zegt, dat ze
met de taal van de ouderen niets meer
kan doen. Wanneer een jongere zegt,
dat hij of zij op zoek naar iets nieuws
is, dan staat de oudere niet meer zo
afwijzend tegenover die nieuwe taal”.
Maar als je bijvoorbeeld let op de
Jezus-beweging, dan spreekt zo’n pië
tistische preek, lijkt ons, wel aan en
ook in de meest moderne situaties.
Eimert Pruim: „Stellig. Dat houdt
verband met de vraag waar je de
mensen op aan wilt spreken en wat
voor mensbeeld je hanteert. Wanneer
je mens zegd, dan gebruik je woorden
als vrijheid, creativiteit en verantwoor
delijkheid. Daar moet je de mens op
aanspreken en niet op volgzaamheid en
consumptie. Dat is een gebrek aan
beleving”.
Wordt op die manier de doelstelling
van het naar de kerk gaan de mens
moet steeds weer opnieuw bekeerd
worden niet de grond ingeboord?
„Wanneer je steeds weer bekeerd
moet worden, dan heeft dat met de
concrete werkelijkheid te maken. Zo
iets vraagt om een heleboel creativiteit.
„Wanneer je het over huisgemeente
hebt, moet je niet in de sfeer van
concurrentie, maar in die van aanvul
ling denken. Laten we elkaar respecte
ren. Men moet ook niet denken, dat de
huisgemeente een vervangingsmiddel
voor de traditionele kerk is. Sommige
mensen krijgen helemaal de kriebel van
een dergelijke gemeente. In een huis
dienst wordt verantwoordelijkheid voor
elkaar geprikkeld, maar tegelijkertijd
brengt dat een stuk irritatie met zich
mee. Nee, ik zou niet iedereen de
huisgemeente aan de hand willen
doen”.
1
