GEBOUW IS ZO OVER TE DOEN
AAN STUDENTENHUISVESTING
Geen torenflats maar
gestapelde paviljoens
K
hi
>//S
1
till
BINNENKORT EERSTE BEWOONSTERS IN BIJLMERBAJES
<^44
n t iKa
■H
J 'IÏÏ
llll
Glastra van Loon in 1974:
tN
i/li
rum»
n
-
L
i:
Adviezen opzij
Grondruil
Decentralisatie
i- 4" ~r
STRICT
i.v.
Vrouwentoren
/cor
ONDER REDACTIE VAN INGE CRUL
V
I
Werk
|ShB|
„De gebouwen zijn zorgvuldig in een beton van lichte kleur gehou
den, vlak en glad. Daardoor oogt het geheel niet zo massief als bruine
donkere baksteen. Vooral onder de helder blauwe hemel zoals nu,
reflecteert het licht”. De woorden van de ambtenaar van de rijksgebou-
wendienst kabbelen over het hoofd van de in het nieuwe Huis van
Bewaring in Amsterdam op de persconferentie verzamelde journalis
ten. De Bijlmer-bajes is al de roepnaam van het complex. Dat overi
gens niet in de Bijlmer ligt, maar in het industriegebied Over-Amstel,
tegen de spoorlijn Amsterdam-Utrecht aangeleund. Zes grimmige
torens tekenen zich scherp af tegen diezelfde helder-blauwe lucht.
Geen tralies maar ramen, geen koepel, maar torens. Beangstigend,
massief en bepaald niet „licht”.
Dapper verdedigen rijksgebouwendienst en justitie het complex dat
er nu ligt. Mooie woorden over de „naar de buiten gerichte detentie,
met blijvende opdracht de geslotenheid te handhaven”. Praten op de
persconferentie over „het pakket van eisen”. En de vraag aan de
architecte mevrouw Pot-Keegstra: hoe zou een tekening er nü uitzien?
Als architecte moest ze van een pakket eisen van tóén uitgaan, nu zou
dat wel anders eruit zien, zegt ze. Een rondleiding door gangen en
cellen werkt uitermate desoriënterend, ook al zijn we met velen, en
komt voor hen die zich per ongeluk in een isolatiecel opsloten spoedig
een bevrijdende sleutel van buitenaf. Argwanende feministes volgen
mevrouw Ringlever, de directrice van de vrouwengevangenis in Rot
terdam, op de voet. Ze legt hen omstandig uit hoe handig de interkom
te gebruiken is om een aspirientje te vragen.
^1’
«t
10
g
g
til
iO
to
fit
III
III
ill
io
si
I
Intercom in de cel: zo handig
7
om een aspirientje te vragen
Al in 1952 wilde men iets aan die sterk
De eerste die wees op de gevaren van
■ir Luchtkooi voor geïsoleerden.
7902021
✓estigd
nde
lingen
tege-
Isvoor-
irne
onk
Later in het jaar komen nog drie torens
klaar: de centrale inkomensafdeling, de
inrichting voor jeugdige Amsterdammers
in voorlopige hechtenis, en die voor oude
ren. Volgend jaar volgen dan de gemengde
toren (jeugdigen en ouderen) en de Foba-
toren, voor de psychiatrische opvang en
begeleiding.
De vrouwen gaan op 7 maart van Rotter
dam naar Amsterdam. Ze zijn de eersten.
De bezwaren van het „gezonde” protest-
(zo noemde hij het) relativeerde hij in een
interview in ’74. Isolement? „Het Huis van
Bewaring heeft de opdracht mensen te
isoleren”. De enorme capaciteit? Die was
niet zo groot, velen waren immers nu el
ders ondergebracht. De massaliteit? Er is
toch onderlinge differentiatie tussen de
torens, en per toren.
is alleen een beter geoutilleerd gebouw
neergezet, zonder dat men zich op de func
tie van een Huis van Bewaring heeft be
zonnen. De moloch die er nu staat blok
keert eigenlijk het denken over zinvollere
reakties.
tig, zonder tralies, met alle moderne
gemakken in de „natte” ruimte.
ïf Minimale privacy in de cel. Geen
camera’s, maar vanuit het raampje
zicht op alles. Zelfs op de wc kijk
gaatjes.
Die vrouwentoren (capaciteit: 70, straks
bezet: circa 50) heeft vijf isolatiecellen op
de bovenverdieping, en de mannentorens
elk drie. Rijkelijk veel van die in groene
tinten uitgevoerde kale cellen, met als eni
ge meubilair de stalen wc, die aan de
buitenkant moet worden doorgetrokken.
Tja, als men het nü zou ontwerpen zouden
Zijn mening: „Rechtspraak en preventieve
hechtenis horen tot de centrale en kriti
sche functies van de maatschappij en
dienen in de binnenstad plaats te vinden,
niet ergens buiten, ver weg van het maat
schappelijk gebeuren”.
De staatssecretaris onderschrijft dat ge
noemde groepen niet de harde kriminele
kern vormen, maar zegt hij op 31 mei 1974:
er zijn toch plegers van ernstige delicten
bij die in hechtenis moeten worden geno
men. Adviezen legt hij opzij, hij stelt dat in
overleg met de gemeennte Amsterdam is
gebleken dat er geen ruimte voor een der
gelijke opvang- en adviescentrum is. Kort
om: de bouw moet doorgaan. Juridische
prodecures, protesten tegen de artikel 19-
procedure in de ruimtelijke ordenings-
sfeer bij Gedeputeerde Staten, een be
zwaarschrift aan minister Gruyters, een
kort geding voor de president van de Am
sterdamse rechtbank en in hoger beroep
voor het hof halen niets uit. Op 1 oktober is
het werk aanbesteed en kan gebouwd
worden.
Zoals de motie Jurgens, waarin de staats
secretaris wordt aangeraden het hele plan
nog eens te bezien. Glastra van Loon zegt
dan dat wat hem betreft een nieuw feit
ontstaat als Amsterdam een terrein voor
een Opvang- en Adviescentrum heeft. Een
dan hoor je niets meer. Er komt een nota
gevangeniswezen in ’76 van Zeevalking, er
komt een tegennota van de Coornhertliga,
en langs de spoorlijn bij de Diemertrek-
vaart wordt gebouwd. Glastra ging, Zee
valking kwam, die ging en nu zitten we dan
met mevrouw Haars. De aktiegroep geeft
toe zichzelf te hebben doodgevochten. Bij
de persconferentie demonstreren alleen
wat boze vrouwen over de vrouwenge
vangenis, een deelprobleem dat méér te
maken heeft met de slechte positie van
vrouwen in het totale gevangeniswezen
dan de specifieke bouw van de Bijlmer
bajes.
Op het politieke front worden er dan nog
begin ’75 pogingen ondernomen die als
onvoltooide muziekstukken blijven liggen.
Iedere toren heeft vijf leefeenheden, de
„paviljoens” met 24 cellen (bij de vrouwen
minder), werkzalen, bibliotheek, gemeen
schappelijke ruimtes, plek voor handenar
beid, een kiosk en werkruimten voor de
staf. Buiten ligt het volleybalveld en de
wandeltuin. Per twee torens is er één
sportzaal die ook voor toneel- en filmvoor
stellingen gebruikt kan worden.
De cel lijkt wat klein, maar men zal ook
meestal de hele dag buiten de cel verblij
ven. Overal in de ruimte ben je zichtbaar,
tot op het toilet (iedereen heeft zijn eigen
„natte” ruimte), waar raampjes zijn ge
maakt naar de gang toe. Bed, tafel, stoel,
prikbord het bekende interieur. Een ruit
met fraai onbereikbaar uitzicht, pantser
glas, maar mocht het kapot gaan dan gaat
meteen het alarm over. Er is geen camera
in de cel, wel wordt op de gang alles met
een gesloten televisiecircuit gecontroleerd.
In de cel is een interkomsysteem, de be
doeling is dat vóór gebruik daarvan een
pieptoon overgaat.
De normalfe gang van faken is dat de
verdachte of zelf een sleutel heeft (alleen
van buitenaf kan hij de deur vergrendelen)
of de bewaarder met de bekende sleutel
bos de deur opent. De mogelijkheid be
staat alle deuren in één keer via de alom
aanwezige elektronica te openen
■ffr
Van het begin af aan is de Bijlmerbajes
al omstreden geweest, en reden van pro
test bij betrokkenen van alle disciplines.
Mr. Van Hattum zegt in een interview in
1974 op de vraag naar de opvattingen
waarop het plan gebaseerd is: „eigenlijk
op geen enkele behalve het principe van
uitvoering te geven aan wat de rechter
beslist”. In hetzelfde interview zegt Gla
stra van Loon dat de commissie (die dan
nóg niet klaar is) zich dubbelzinnig opstelt,
met enerzijds algemene uitspraken, ander
zijds geen enkele verdieping in de nieuwe
situatie. Nu ligt een compleet rapport bij
het ministerie, en het is maar afwachten
De Fobatoren is specifiek bedoeld voor
de psychiatrische observatie en begelei
ding. Dr De Smit, buitengewoon hoogle
raar forensische psychiatrie aan de VU,
districtspsychiater, voorzitter van de Re-
classeringsraad en fel tegenstander van de
inrichting, heeft al gezegd dat hij er niet
gaat werken. Een driedubbele vorm van
isolatie vindt hij het. Hij bepleit psychiatri
sche hulp via de normale kanalen van de
gezondheidszorg, niet in de beslotenheid
van de detentie.
Boetebedingen uit het contract tussen rijk
en gemeente zijn dankbaar gehanteerd
tegen de actievoerders: er zouden bedra
gen van vier miljoen, respektievelijk zestig
mille mee gemoeid zijn als men niet op tijd
de panden zou ontruimen. Van die argu
menten is later niets meer gehoord, de
Huizen van Bewaring staan er nog, de
bestemmingen zijn nog altijd onzeker, al
zou het wat het Klein Gartmanplantsoen
betreft, wél commercieel zijn.
Demonstratie onmacht: de ac
tiegroep Stop Huis van Bewaring op het in
1974 nog kale bouwterrein.
gen blijft bestaan, maar, zegt men optimis
tisch: er wordt wel aan gewerkt. Het Vrou-
wenaksiekollektief De Strijdijzers dat zo
ver gaat te spreken over vrouwen die „zich
niet aan de mannenregels van de samenle
ving houden” zal er nog het nodige aan
moeten doen.
Van de in 1973 door zijn voorganger
Grosheide geïnstalleerde commissie Van
Hattum, die zich met de functie en doelein
den van de Huizen van Bewaring moest
bezighouden, kreeg hij weinig steun. Al
begin ’74 wordt in een interimrapport de
bouw van de Bijlmerbajes afgeraden De
commissie bepleit juist kleine gedecentra
liseerde en bereikbare inrichtingen in de
stad, met daarin kleine eenheden van ge
detineerden. Dringend verzoekt men de
staatssecretaris ervoor te waken dat
straks het werkelijke beleid en de ideëen
van de commissie niet te ver uit elkaar
gaan lopen. De praktijk bewijst het tegen
deel.
De werkzaamheden voor de mannen zijn
van de wasknijpers gëvolueerd naar een
begin van opleiding in de metaal- en grafi
sche sector. Opleiding én werk blijven een
probleem bij mensen die zo kort blijven
De vrouwen kunnen terecht in de wasserij,
de confectie-afdeling en huishoudelijke
dienst. Ook mogen ze vérstelwerk doen of
lichte montagewerkzaamheden. Erg rol-
doorbrekend is het voor mannen noch
Een mening die later in bredere kring
gehoor zou vinden, behalve dan blijkbaar
bij het minstérie. In 1973 ontwaakte het
aktiewezen, eerst de Bond van Weten
schappelijke Arbeiders, de Initiatiefgroep
patiënten en gedetineerden. Later bepaal
de stromingen in de reclassering, al stond
de landelijke vereniging in het begin er
nogal ambivalent tegenover. De ak
tiegroep Stop Huis van Bewaring ont
stond. Staatssecretaris Glastra van Loon
kreeg alle kritiek op zijn brood.
Vanuit de controlekamer kan de
Gewa Gestichtswacht met een
gesloten televisiecircuit alle gangen
en ruimten behalve de cellen zien.
Eventueel kan hier vandaan ook cen
traal het licht en ontgrendeling van
celdeuren geregeld worden.
■7 „Wanneer we opeens de huizen van be
waring zouden afschaffen dan ben ik er-
-r van overtuigd dat we deze nieuwbouw zo
- kunnen overdoen aan de studentenhuis
vesting. Dat zou zelfs luxueuze studenten
huisvesting zijn”. Mr. Glastra van Loon,
voormalig staatssecretaris van Justitie, in
een interview met de NRC in 1974. Interes
sant is zijn houding van toen tot nu te
bezien. In het begin kampte hij alsmaar
met het probleem dat hij nolens volens
zijn handtekening had gezet en dat hij het
de volgende keer anders zou doen. Met
steeds het: hier sta ik, ik kan ook niet
anders.
Van de andere kant wordt daar tegenin
gebracht dat het complex moeilijker be
reikbaar is dan wanneer het in de stad zou
liggen, dat het een plek is aan de rand van
de samenleving waar je mensen dan eigen
lijk dubbel gaat isoleren én stigmatiseren
De bouwvorm, het massale werkt daar
duidelijk aan mee. Volgens de tegenstan
ders heeft men eigenlijk de kans laten
sterk verouderd, een nieuw complex kon liggen iets fundamenteel te veranderen. Er
naast optimale beveiliging ook huisvesting
naar de eisen van de tijd bieden. Boven
dien kon het oude cellensysteem waarop
de oudere penitentiaire inrichtingen zijn
gebouwd, verlaten worden, nu zijn er leef
eenheden, paviljoens. Gedetineerden die
tot nog toe door het ruimtegebrek in Am
sterdam elders zaten kunnen hier terecht,
wat weer een stukje bereikbaarheid bete
kent voor alle bezoekers, van familie tot
hen die er beroepshalve bij betrokken zijn.
verouderde Huizen van Bewaring in Am
sterdam doen. Aanvankelijk werd gedacht
aan uitbreiding van het gebouw aan de
Amstelveenseweg, en sluiting van dat aan
het Kleine Gartmanplantsoen. Uiteinde
lijk werd het door grondruil nieuwbouw
op het terrein langs de Diemertrekvaart
In maart ’74 geeft de staatssecretaris een
maand uitstel van de aanbesteding, opdat
de reclasseringsraad met een compleet
plan voor een opvang- en adviescentrum
in de stad kan komen. Onder de bezielende
leiding van voorzitter-psychiater De Smit
komt dat rapport. Men stelt dat er gebou
wen moeten komen in de stad, waar in de
eerste periode van gevangenhouding een
andere oplossing dan meteen het Huis van
Bewaring kan worden gezocht. Vele men
sen horen nauwelijks in een Huis van
Bewaring immers: de drugsverslaafden,
thuislozen, labiele figuren. Voor hén zou in
die tijd een opvang gezocht moeten wor
den, omdat de oorzaak van hun (rand)kri-
minaliteit vaak juist in die problematiek
schuilt. De functie van zo’n ingangs-sluis
uitgebreid zelfs ook tot „uitgangssluis”,
een periode na de gevangenschap om weer
te acclimatiseren, wordt ook bepleit in een
rapport van de commissie Van Duuren,
dat bij hetzelfde ministerie van justitie ligt
te wachten.
wat men met de onveranderde stellingna- -
me van de commissie doet.
vrouwen. Een gemengde inrichting gaat er
niet erg in bij justitie. In tegenstelling tot
de mannen moeten vrouwen allemaal ge
centraliseerd in die ene Amsterdamse to
ren, terwijl mannen over het hele land
mogelijkheden hebben
Justitie ziet geen praktische haalbaar
heid om de vrouwen ook her en der (dich
ter bij huis, dat wel) onder te brengen,
daar zijn het er te weinig voor. Zodat er
dus nog altijd één vrouwengevangenis
blijft, met afgestraften en vrouwen in
voorarrest bij elkaar (ze kunnen nu dan in
de toren gescheiden worden), met lang- en
kortgestraften bij elkaar Het probleem
dat langgestrafte vrouwen niet dezelfde
beloning als hun mannelijke collega's krij
V Zo ziet een cel eruit, kaal, doelma-
-
Is
De troost is dat er een speciale psycholo
gische begeleiding komt voor de bewaar
ders in de nieuwe situatie na de verhuizing
straks. De gedetineerden voorbereiden op
de verhuizing en nieuwe huisvesting blijkt
ook moeilijk door de wisselende beztting.
Het gaat tenslotte om vooral voorlopig
gedetineerden die in de meeste gevallen na
enkele maanden weer weggaan. Van de
vrouwengevangenis hebben inmiddels en
kele vrouwen een excursie gemaakt hier.
In diezelfde KRI ook een stuk wantrou
wen vanuit de reklassering over de nieuwe
inrichting. Vooral gericht op de perso-
neelssituatie ook: de 750 bewaarders die
nodig zijn betekenen een verdubbeling
van het huidige aantal. De instructies zou
den aldus KRI nog niet verder gaan dan de
bediening van de knoppen. Het Centraal
Wervings- en Opleidings Instituut had
nauwelijks bemoeienis gehad met de hele
aanpak tot nog toe. De pers werd deze
week door het gevangeniswezen naar huis
gestuurd met de mededeling dat men er
het nodige aan doet, en dat men geleerd
heeft in het nieuwe Huis van Bewaring in
Maastricht wat niet moet. Bovendien is het
zo moeilijk bewaarders bij te scholen,
want er is een tekort aan mensen, en je
kunt de zaak niet stilleggen.
En nu Glastra van Loon in KRI, het blad
van de reklassering, in 1978: „Een pro-
öukt van technokratisch optimisme en va
ge humaniseringsgedachten” noemt hij
het complex. Technokratisch, omdat men
veilig wil opsluiten, humanisering, omdat
tnen toch wat menselijkheid brengt in de
inrichting. Zijn kritiek is gericht op het
gehele beleid. Het gevangeniswezen is,
zegt hij, afgescheiden van reklassering,
kinderbescherming, maatschappelijk
werk. Het is naar binnen gericht en niet
naar de maatschappij. Men heeft geen
duidelijke opstelling, maar reageert pas
sief: opvangen, opsluiten en desnoods de
capaciteit steeds aanpassen. Een onsa
menhangend, zwemmend beleid, aldus mr.
Glastra van Loon.
Jusitie verdedigde de bouw met de onont
koombare noodzaak ervan: de oude Hui
zen van Bewaring in Amsterdam waren
).Een luxe uitje ter manipulatie” vonden
enkele tegenstandsters dat.
zo’n groot nieuwbouwcomplex was de
Amsterdamse rechter mr. Cnoop Koop-
mans. In een artikel in 1970 laakte hij het
feit dat nimmer een studie naar de functie
van het Huis van Bewaring was verricht.
Wat we normaal een torenflat zouden
noemen heet in de Bijlmerbajes een opeen
stapeling van paviljoens. Zo kan je het
ook noemen natuurlijk. Er zijn zes torens,
allemaal met een eigen direkteur: de vrou
wentoren, drie mannentorens, een binnen-
komsttoren, de psychiatrische toren. Plus
nog het hoofdgebouw en een aantal cen
trale voorzieningen. Een lange loopstraat
verbindt de gebouwen met elkaar, en de
Haarlemse kunstenaars Kees Bierman en
Jules Chapon zijn doende daar kleur aan
te geven.
er minder zijn, wordt er gezegd door de
verantwoordelijke mensen. Bij die isola
tiecellen horen wandelkooien, kale ruim
tes weer met ramen, pal onder het dak,
bovenin opengewerkt voor de frisse lucht.
n- Zes torens, één
penitentiaire in
richting de één
noemt het mas
saal, de ander zegt
dat er genoeg dif
ferentiatie is.
(fel O
Elke toren bevat „op elkaar gesta- Ww*
pelde” paviljoens. Dit is zo’n leefeen- 1
heid van cellen in de vrouwentoren.
9
tt
jt
jt,
v V, s
I
1
’r
'im&*
V...
