Het ware verhaal:
van bisschop
tot commercie
IE
ZATEBDAGS BIJVOEGSEL
GOEDHEILIGMAN
Gevangenis 9 SÖ
Nicolaas werd bestraft. Men nam
hem zijn bijbel en stool af en smeet
hem in de gevangenis. Drie dagen
en drie nachten bad hij, totaal
door Hans Invernizzi
EZ3I
UM
W
maakte verder een dla-serie over Sinterklaas en vulde samen
met Jos Beke en Toon Rabou een nummer van het, inmiddels
opgeheven, jeugdblad „Jeugd”. Hij besteedt, kortom, erg veel
tijd aan de goedheillgman. Rijsterborgh hoopt, dat mede door
deze publicatie het Sinterklaasfeest met andere ogen bekeken
zal worden, dat mensen in gaan zien dat dit feest eigenlijk met
commercie niets te maken heeft.
Vermenging 9 fc)
Protestanten 9 M
Kapot 9
Sinterklaas bestaat niet. Dat zegt iedere Nederlander, die pak weg
ouder is dan een jaar of zeven, acht. De op een bisschop
gelijkende figuur, die momenteel weer overal in ons land opduikt, is
een verklede man, ja, natuurlijk. Maar wat bezielt miljoenen
volwassenen dan om elk jaar opnieuw het sinterklaasfeest te vieren?
We zijn toch niet zo dwaas ons arm te kopen aan cadeaus en
snoepgoed alleen vanwege het feit, dat een paar duizend heren zich
in een rode mantel hullen en zich, gesponsored door de middenstand,
per paard, per auto of per koets door steden en dorpen laten voeren?
Sinterklaas mag dan niet bestaan, hij leeft toch voort in de harten van
oud en jong. Hoe het komt, dat wij al eeuwen massaal het
sinterklaasgebeuren in ere houden, valt te verklaren. Het is een lang
verhaal. Een wonderlijk verhaal ook, maar dat mag niemand
verbazen. Sinterklaas is en blijft immers een wonderbaarlijke
verschijning.
De Haarlemse leraar Engels Jan Rijsterborgh (41 jaar) is bezeten
van Sint Nicolaas. Al tien jaar lang maakt hij samen met twee
vrienden, Jos Beke en Toon Rabou, studie van alles wat er over
deze bisschop geschreven Is. Ook verzamelt hij tekeningen en
prenten. Rijsterborghs archief Is groot en waarschijnlijk uniek.
Jan, Jos en Toon spelen al geruime tijd met de gedachte een dik
boek aan Sinterklaas te wijden, maar u zult nog even op de
verschijning ervan moeten wachten. Jan hoopt, dat het
boekwerk over twee, drie jaar gereed Is. Hij is nog naarstig op
zoek naar geschikt materiaal. Wie hem daaraan denkt te kunnen
helpen, kan hem schrijven. Het adres Is: Postbus 3212 in
Haarlem. Overigens heeft Rijsterborgh al een kinderboekje over
Sinterklaas op zijn naam staan. Het heet „Sint Nicolaas, milde
gever” en is bij de boekhandel op bestelling verkrijgbaar. Het
boekje is uitgegeven bij Versluys in Amsterdam. Rijsterborgh
Rusland
Germanen 9 M
Bari 9 SÖ
Germanen maakten
van Sint Nicolaas
heidense heilige
134
11
bikt IS
ter
ijn
I werk
wisse-
itionis-
e voor
iden,
oofd
in
rondgestrooid, met dezelfde vaart
terug!)
danken. Voor hen was rood de
kleur van het nieuwe leven. Het
Germaanse „sinterklaasfeest” was
immers oorspronkelijk een heidens
vruchtbaarheidsfestijn.
Psychologen hebben uitgedokterd,
dat dat verhaal over Oei, die zaden
wierp door het rookgat, niets
anders is dan een verhaal over de
paringsdaad.
Daarnaast werden op markten
poppetjes verkocht. Poppen die
gewone mensen en heilige mensen
voorstelden, sancten heten. Deze
sanctekramen nu waren een doorn
in het oog van de protestanten.
Verbood het tweede gebod immers
niet het maken van een gesneden
Was de originele Sint Nicolaas al
door de Germanen bijna
onherkenbaar veranderd,
tegenwoordig is er van de gulle
gever Nicolaas, die vriendelijke
heilige die alleen maar,
onbaatzuchtig, wilde helpen,
praktisch niets meer over. Het
sinterklaasfeest is niet langer een
geeffeest, maar het feest van het
krijgen, het feest van de hebzucht.
Een te sombere voorstelling van
zaken? Misschien, maar een feit
blijft, dat wij de echte Sint Nicolaas
onrecht aandoen door zijn feest te
vieren zoals we het doen.
beeld? Om kort te gaan, de
plaatselijke machthebbers
trachtten dit roomse en zondige
gedoe de kop in te drukken. In
steden als Dordrecht, Amsterdam,
Nijmegen, Arnhem, Kampen en
Delft werden keuren uitgevaardigd,
waarin de burgerij met zware
boetes werd bedreigd zo men door
bleef gaan met die verfoeilijke
sanctekramerij. In Tiel werd zelfs
in 1618 het schoen zetten door
kinderen verboden
C van
lemen-
rdende
type-
ezit en
Toen de Germanen Sint Nicolaas
leerden kennen trad de grote
vermenging op. Sint Nicolaas werd
een heilige van het volk. Men
noemde hem Sint Heer Klaas, later
verbasterd tot Sinterklaas en tuigde
hem op met het uiterlijk en de
attributen van Wodan. En vandaar
de gedaanteverandering, die Sint
Nicolaas onderging. Hij kreeg de
witte baard van Wodan, een zwarte
knecht (Oei), een wit paard
(Sleipnir), een staf (de speer van
Wodan), hij werd, kortom, een
heidense heilige. Maar er is meer.
De Germanen zagen werkelijk een
wit voorwerp door de lucht gaan: de
maan en zij geloofden, dat die maan
’s morgens in een zak werd gestopt
en daar ’s avonds weer uit werd
gelaten. Trekken we de parallel,
dan krijgt Sinterklaas een wit,
vollemaansgezicht en zijn knecht
een zwart gelaat en een zak.
Piet (deze naam werd hem
toebedeeld in het kader van de
„vervolksing”, vergelijk Sint Heer
Klaas, ook een doodgewone naam)
heeft een zwart gezicht, omdat hij
de maan die er niet is voorstelt. Die
maan zit in zijn zak. Aan Sinterklaas
zit een heel pakket symboneK vast.
Hij draagt een rode mantel en een
hoge, rode mijter. In feite rijdt hij
rond als een groot
vruchtbaarheidssymbool. Dat
hebben we ook aan de Germanen te
Hoever zijn we nu. We hebben een
Sinterklaas beschreven, die een
volksheilige is, eruit ziet als een
soort bisschop (als gevolg van de
Nicolaasverering), veel weg heeft
van de Germaanse dus heidense
god Wodan en die bovendien
beschouwd kan worden als een
vruchtbaarheidssymbool. Is het een
wonder, dat de protestanten in de
zestiende en zeventiende eeuw niets
met deze figuur te maken wilden
hebben? Weg met dat pauselijk
bijgeloof, riepen de heren. Ze
hadden evenwel nog een andere
reden om het sinterklaasfeest te
verbieden. U herinnert zich Oei en
zijn zaad? Wel, men bleef dat
vruchtbare goedje aan elkaar geven
in de vorm van, uit zaad ofte wel
noten vervaardigde lekkernijen,
speculaas, bijvoorbeeld, en
marsepein.
Sinterklaas was echter niet kapot te
krijgen. Men bleef feest vieren, zij
het binnenskamers. Laat in de
zeventiende en achttiende eeuw
kreeg de sint een concreter vorm
tijdens de festiviteiten. Hij
verscheen, verkleed en wel, ten
tonele. In de vorige eeuw begon
men hem in te halen. De commercie
sloeg voor het eerst toe in 1935 met
een grootscheepse intocht van de
goedheillgman in Amsterdam.
het mid-winterfeest vieren, de
zonnewende, het feest van de
vruchtbaarheid. Een puur heidens
feest dus, dat door de christenen
werd verafschuwd.
Sint Nicolaas wordt in Rusland en
de Balkanlanden nog altijd als een
echte heilige vereerd. Bijna iedere
gelovige Rus heeft een Nicolaas-
ikoon in zijn huis hangen, waarop
de heilige zeer realistisch is
afgebeeld met een hoog voorhoofd,
cirkelvormig haar, een korte baard
en een betrekkelijk jong gezicht.
Alleen de ogen zijn opvallend groot
geschilderd op deze ikonen.
Nicolaas lijkt langs ons heen de
eeuwigheid in te kijken, maar daar
is hij dan ook een heilige voor. Nu
nog is Nicolaas de belangrijkste
heilige in het oosten. In 1917, toen in
Rusland de revolutie uitbrak, werd
zelfs gezegd: God is dood, maar
Nicolaas leeft nog. Het
communistische regiem heeft
Nicolaas niet klein kunnen krijgen:
hij is ondanks alles de
beschermheilige van het land
gebleven. Hoe anders verging het
Nicolaas in het westen en met name
in Nederland. Aanvankelijk werd
hij ook hier als een „gewone”
heilige aanbeden, getuige de vele
Nicolaas-kerken die hier en in
andere, ons omringende, landen in
handelssteden staan. In
Amsterdam, bijvoorbeeld, hebben
we nu nog drie kerken die naar
Nicolaas genoemd zijn. Ook in
Maastricht staat een kerk, waar een
gave tand van de heilige wordt
bewaard. Merkwaardig, is het niet?
Sinterklaas is toch die man die
kwistig snoepgoed uitdeelt?
Je kunt natuurlijk stellen, dat er in
zijn tijd nog geen sinterklaasfeest
werd gevierd, maar met die
verklaring neemt u uiteraard geen
genoegen. Hoe is het dan mogelijk,
dat enerzijds Sint Nicolaas als
heilige nog steeds, zij het in mindere
mate dan vroeger, wordt vereerd,
terwijl anderzijds een Sinterklaas
ons telkenjare de warenhuizen
injaagt. Ons verhaal wordt nu pas
echt ingewikkeld. De Germanen,
onze bet-bet-overgrootouders.
hadden, voor zij tot het
christendom bekeerd werden en
geconfronteerd werden met de
figuur van de heilige Nicolaas, hun
eigen góden. Wodan was de
belangrijkste. Wodan nu reisde
iedere nacht langs de hemel op zijn
witte paard Sleipnir. Vooral in de
lange, koude winternachten kon je
hem voorbij horen razen.
Zijn grote speer suisde als een
bliksemschicht door de lucht.
Wodan wist alles van de mensen,
dank zij zijn zoon, de god Oei, die
hij naar de aarde zond om de
mensen te gaan bekijken door het
rookgat van hun hut In de winter
kwam Oei geschenken halen voor
het paard van zijn vader en schonk
als tegenprestatie zaden, waaruit in
het voorjaar nieuwe planten
konden groeien. Hij strooide die
zaden door het rookgat en kwam
dan bij Wodan terug met een zwart
gezicht. Dit verhaal mag wat
kinderlijk klinken; de Germanen
waren nu eenmaal eenvoudige
mensen. Kern van de zaak is, dat zij
ontredderd, tot God. En toen,
opeens, verschenen Christus en
Maria in zijn cel, badend in het
licht. Ze gaven Nicolaas zijn
tekenen van bisschoppelijke
waardigheid terug en zeiden hem,
dat hij gelijk had gehad toen hij
Arius de mantel uitveegde. Dit moet
een legende zijn, dat voelt u wel,
maar het feit, dat dit verhaal over
Nicolaas bestaat zegt alles over het
belang dat men aan zijn woorden en
daden hechtte. Ook zijn
heiligverklaring, die overigens
inmiddels door de Rooms-
Katholieke Kerk ongedaan is
gemaakt, is tekenend. Je moet iets
gepresteerd hebben om het woord
Sint voor je naam te mogen zetten.
Heeft Nicolaas dan zoveel
uitzonderlijks tot stand gebracht?
Wie zal het zeggen. Wanneer we
geloof hechten aan de legendes,
moeten we volmondig ja
antwoorden. Zoveel is zeker, dat al
die legendes de basis hebben
gevormd van de Sint-Nicolaas-
viering die we nu kennen. Daarover
straks meer. Nemen we eerst enkele
legendes bij de kop. Wat dacht u
van dit verhaal. Er leeft in Patara
een arme koopman, die drie
dochters heeft. De dames willen
graag trouwen, maar er dienen zich
geen kandidaten aan omdat pa geen
cent in huis heeft en hun bruidschat
dus niet kan opbrengen.
In arren moede overweegt de man
zijn dochters te dwingen zich aan
prostitutie over te geven in de
heidense tempel van Patara.
Nicolaas, jong maar rijk dankzij de
erfenis die zijn ouders hem hebben
nagelaten, besluit te hulp te
schieten. Óp drie
achtereenvolgende nachten werpt
hij anoniem drie zakjes goud bij de
koopman naar binnen. De laatste
keer rent de koopman hem
achterna om Nicolaas, onder
tranen, te bedanken. Maar onze
heilige wil niet weten, dat hij de
gulle gever is. En wanneer de
meisjes hun vader vragen hoe hij
plotseling aan al dat goud komt,
antwoordt hij: „Van een
vreemdeling gekregen, die in de
stad verdwaald was zeker.”
Andere bekende legendes gaan
eveneens over het helpen van
mensen in nood door Nicolaas.
Gaandeweg is hij zo’n beetje de
schutspatroon van iedereen
geworden. Hij trok zich echter
vooral het lot aan van zeelieden en
reizigers. Talrijk zijn de verhalen
over wonderbaarlijke reddingen
van zeevarenden, die met de
verdrinkingsdood werden
bedreigd. Heel fraai is die
Er valt over Sint Nicolaas of
zo u wilt Sinterklaas nog veel
meer te vertellen, dan in ne
venstaand artikel staat. Daar
om in dit kader puntsgewijs de
verklaring van een aantal
(raadselachtige) zaken.
Dit altaar-reliëf uit
de elfde eeuw ver
beeldt de legende
van Sint Nicolaas en
de arme koopman.
Nicolaas (rechts)
geeft de man zakjes
goud, waarmee hij
de bruidschat van
zijn dochters kan
betalen
s CAO
geschiedenis over de drie
studenten. Deze jongens werden
door een bloeddorstige herbergier
vermoord, in stukken gesneden en
gezouten en wel in de kelder
bewaard tot op zekere dag Nicolaas
in de herberg een hapje kwam eten.
Hij had de waard natuurlijk meteen
door, liet de ton met de brokken
student boven komen en schonk de
jongelieden het leven weer. De
herbergier wierp zich snikkend en
berouwvol aan de voeten van
Nicolaas en begreep vanaf die dag
hoe machtig deze bisschop was.
Het grootste deel van de stoffelijke
resten van Sint Nicolaas ligt
begraven onder een magnifieke
kerk in de Italiaanse stad Bari. En
toch is Nicolaas in zijn leven
Turkije niet uitgeweest. Hij stierf
immers in Myra. Ra ra hoe kan dat?
Het zit zo. Reizende kooplieden en
zeelui verspreidden de verhalen
over Sint Nicolaas in West- en Oost-
Europa. Ook in het katholieke Bari
wist men wie en Wat Nicolaas was.
In de elfde eeuw dreigden de
mohammedanen het graf van de
heilige te verwoesten en daar
moest, besloten enkele
avontuurlijke monniken en
kooplieden, een stokje voor
gestoken worden.
In 1087 organiseerden zij een
expeditie naar Myra en brachten zij
het gebeente van Nicolaas over
naar Bari. Inderhaast vergaten de
heren enkele vingerkootjes; die zijn
nu nog te bewonderen in de Turkse
stad Antalya. Groot was de vreugde
toen het skelet van Nicolaas veilig
en wel aan land werd gebracht. Nog
steeds viert men in Bari het Sint-
Nicolaasfeest op 7 mei, de dag dat
de expeditie terugkeerde. Ook zou
de heilige uit dankbaarheid
wonderen verrichten. Hoe dan ook,
Bari is sedert de elfde eeuw een
gewild pelgrimsoord. (Een paar
jaar geleden is de Nederlandse
Sinterklaas in Bari geweest. De
Italianen snapten er niets van. Ze
dachten dat „Zie ginds komt de
stoomboot” ons volkslied was en
smeten de pepernoten, die door de
zwarte pieten werden
Sint Nicolaas en de
drie studenten, die
hij het leven terug
gaf nadat zij door
een bloeddorstige
herbergier waren
vermoord. Een le
gende van choco
lade.
Laten we bij het begin beginnen en
de klok 1700 jaar terug zetten. In
circa 270 na Christus werd in
Patara in Lykië, een deel van zuid
west Turkije, een jongetje geboren.
Nicolaas, heette het. Volgens de
overlevering deed de pasgeborene
al direct van zich spreken. Er
gebeurde een wonder. De kleine
werd gewassen en zie, hij verhief
zich in zijn badje, vouwde de
knuistjes en bad, rechtop staand,
twee uur lang tot God om deze te
bedanken voor de voorspoedig
verlopen geboorte.
En dat was nog niet alles: de
krielkip besloot op de dagen, dat er
in die tijd gevast werd, geen
moedermelk tot zich te nemen.
Voorwaar, een wonderkind.
Nicolaas groeide op, werd een
voorbeeldige jongeling en bracht
het tot bisschop in het in de buurt
van Patara gelegen stadje Myra.
Dat laatste weten we zeker. Óok is
komen vast te staan, dat Nicolaas,
ongeveer zeventig jaar oud, op 6
december 342 overleed. U heeft
altijd gedacht, dat we zijn
verjaardag vierden? Mis, we
gedenken zijn sterfdag. Maar
waarom dan toch worden op 5
l december bij ons de pakjes al
Luitgepakt? Dat komt zo. In het
t oosten begint de dag niet te
'middernacht, maar zes uur eerder.
- In onze ogen dus de avond tevoren.
Anders gezegd: we vieren
sinterklaasavond exact op het
juiste tijdstip.
Over het leven van Nicolaas valt, in
feitelijke zin, verder weinig te
i melden. Legio daarentegen zijn de
legendes die over de man verteld
werden en worden. Zo zou hij in 325
hebben deelgenomen aan het
Concilie van Nicea, maar zijn naam
staat niet onder de
geloofsbelijdenis die de
deelnemende bisschoppen
ondertekenden. Wat wil het geval?
Nicolaas zou naast een zekere
bisschop Arius gezeten hebben, een
man die dermate als een ketter te
keer ging, dat Nicolaas het niet
meer kon aanhoren. Onze brave
Nicolaas rukte zich de mijter van
het hoofd en sloeg daarmee Arius
I om de oren.
Een Russisch ikoon uit de zestiende
eeuw van Sint Nicolaas. Een hele an
dere figuur, dan de Sinterklaas die wij
kennen.
Spanje. We zingen, dat Sin
terklaas uit Spanje komt. In
feite slaat dat nergens op,
want de man is er nooit ge
weest. Wel is het zo, dat de
botten van Sint! Nicolaas be
graven liggen in de Italiaanse
stad Bari en die stad maakte
vroeger deel uit van het
Spaanse Rijk, van Arragon.
Zoals bekend zijn de grenzen
van diverse landen in de loop
der eeuwen nogal eens
verlegd.
Appeltjes van Oranje. Dat
Oranje met een hoofdletter
klopt niet. Het moet zijn: ap
peltjes van oranje, sinaasap
pels dus. De heilige Nicolaas
schonk ooit drie zakjes goud
aan een arme koopman (zie het
hoofdverhaal). Van die zakjes
maakte men bij het doorver
tellen van het verhaal gouden
appels, later gewone sinaasap
pels.
Goedheillgman. Logisch,
dat woord. Sinterklaas noe
men we een heilige. Fout Oor
spronkelijk zong men Goed
Heylikman. Heylik betekent
huwelijk. Sint Nicolaas zorgde
er immers voor, dat de doch
ters van de koopman (zie we
derom nevenstaand artikel)
konden trouwen. Nog steeds is
hij de patroon van huwbare
jonge vrouwen.
De roe. Zwart Piet heeft
een roe bij zich en tikt daar
jonge meisjes mee op de billen.
Prachtig, want daar worden ze
zo wil het verhaal vrucht
baar van. De Germanen, die
Piet die roe of gard gaven,
geloofden dat aanraking met
een jonge berketak tot vrucht
baarheid leidde. Nu nog zijn er
volken, die hun pubers een
klap met een tak verkopen,
wanneer ze tot de wereld der
volwassenen worden toege
laten.
Vrijer. Goed gebruik is het,
dat een jongen zijn meisje een
vrijer geeft. Dit is een specu
laaspop, die de gever voor
stelt. Zo van: ik ben om op te
vreten, ga je gang. Vrijers wor
den ook wel verguld, dan zijn
ze nog mooier. Wist u, dat een
vrijer, die niet uit de vorm wil
vallen een „houten klaas” ge
noemd wordt?
Suikerbeesten. Niet zomaar
snoepgoed. Het was bij de Ger
manen gebruik aan hun god
Wodan echte beesten te offe
ren. Wij doen het nu iets be
schaafder en eten de diertjes
zelf op.
Zakje met wat zout. We zin
gen erover, maar waar slaat
het op. Vroeger kregen kinde
ren, die te oud werden geacht
om het Sinterklaasfeest als
„kleintje” te vieren, een zakje
zout Vergelijk kalveren die
„afgezouten” worden, wan
neer zij te groot zijn geworden
om bij de moederkoe te
drinken.
Bijnaam. Sint Nicolaas
wordt in legendes De Natte
genoemd, omdat hij zoveel op
had met zeelieden.
Relikwieën. Delen van het
skelet van Sint Nicolaas zijn
door pelgrims meegenomen
naar alle uithoeken van de we
reld. Zo liggen er bijvoorbeeld
zelfs in Amerika (in Flushing
bij New York) enkele botjes.
Stro en wortel. De gaven
van kinderen voor het paard
van Sinterklaas. Vergelijk de
giften van de Germanen aan
het paard van Wodan.
