Kunstschilder
Henk Willemse
overleden
s
Toch Westduitse uitgave
omstreden boek Mephisto
Scène Russische
Bodem valt uit
Bewegingsstudio
saai in
roulette in Deer
Hunter dodelijk
herschi/drinks
keucki!
Tijger, tijger: Ordening die pijn doet
1
^nieuwe boeken j
dB
i
Russen verfilmen
boeken Mark Twain
Strijd tussen schijn en werkelijkheid in roman Doeschka Meijsing
^11
1980
DECEMBER
Z
'L
Roman Klaus Mann ondanks verbod uitgegeven
Belofte van spanning wordt niet ingelost
i;
Privé-verleden
16 ^WOENSDAG 3 1
17
KUNST
1
JONGE DUBBELE GRAANJENEVER
ft
.r.. 11
F/-5, r
F
dt
Q i
f
(ADVERTENTIE)
T/j
’•ft
(Van onze kunstredactie)
Doeschka Meijsing.
bibliotheek
A 4259
WIM VOGEL.
Gustaf Gründgens (archiefafbeelding).
Ook daarmee komen we niet veel verder.
Zo’n informatie, daar kom ik niet uit.
(ADVERTED TIE)
KO VAN LEEUWEN
■ml
De ontwikkeling van Meij sings hoofd
personen is een logische. Robinson uit
haar romandebuut (1974) weet zich uit
eindelijk volkomen geïsoleerd en voelt
zich slachtoffer. In De kat achterna
komt de hoofdpersoon tot het inzicht dat
het alleen met jezelf leven ook positieve
kanten heeft en aanvaardt dat leven dan
ook. In Tijger, Tijger maakt zij zich
emotioneel los van oude familiebanden.
Wat zijn nou precies karakterportretver-
halen met analoge klankcollages? Dat kan
alles zijn. Wanneer ik „Zie ginds komt de
stoomboot” zing, dan kan daar met gemak
Voorstelling: Bodem valt uit. Mimografie en samenstelling Sjoerd Schwibettus.
Groep: Bewegingsstudio, Amsterdam. Spelers Sybrig Dokter. Ad Rijsdijk, Gail
Dockery, Benno Voorham, Sjoerd Schwibettus. Muziek Michael Vatcher. Decor
Toon Snelder en Ruben Huele. Kostuums Gail Dockery en Anneke Mulder
Première 30 december 1980, Toneelschuur, Haarlem.
Doeschka Meijsii
dam 1980. Uitgevei
„De sfeer is deels geïinspireerd op
3reughel in karakteristieken van bewe
ging”, zo luidt de informatietekst verder.
Tijger, tijger. Amster-
I Querido, prijs: 17,90.
AMSTERDAM (ANP). De Amster
damse kunstschilder Henk Willemse is
afgelopen dinsdag op 65-jarige leeftijd in
zijn woning aan de Nieuwendijk in de
hoofdstad overleden, naar gisteren be
kend is geworden. De crematie heeft in
middels plaatsgehad.
Het gaat hier om prachtig bedachte vol
zinnen die elke controle onmogelijk ma
ken omdat ze op zich niets concreets te
melden hebben. „Deels geïnspireerd” en
„analoge klankcollage”, prietpraat waar
we niet verder mee komen.
Maar hij is de enige die werkelijk interes
sant blijft in zijn grote vindingrijkheid tot
oproepen van illustratieve klanken in ve
lerlei kleur. De mimespelers, ook al blij
ven ze nog zo intens en gedreven bezig,
gaan vervelen. Er ontwikkelt zich een
saaiheid die omgekeerd evenredig is met
de intentie waarmee gespeeld wordt. He
laas, op deze manier ontgaan mij de nieu
we kleren van de keizer, waarvan ik het
bestaan niet wil ontkennen.
Daarop verbood de rechtbank de roman.
Er ontstond een merkwaardige situatie,
want diegenen die Manns boek wilden
lezen, konden de roman ongehinderd in
het buitenland kopen. Ook verschenen er
talloze hoofdstukken op de Duitse markt.
leert het meisje al heel jong liefde te
veinzen, ze doet als of, ze speelt toneel en
speelt zelf de hoofdrol en niemand die
dat in de gaten heeft. Ze ontwikkelt zich
wat dat betreft tot een „geboren leuge
naarster”. Maar de haat komt ook wel
degelijk tot uiting. Als de ontkenning
haar te gortig wordt, beeldt ze zich in de
jongen M. te zijn, een held uit een jon
gensboek die zijn angsten, gepersonifi
eerd in een tijger, weet te overwinnen
door het bloeddorstige dier te vermoor
den. Als zij zich de jongen M. noemt, valt
voor haar haar omgeving weg, dan kan
ze zelfs haar ergste vijand, haar moeder,
aan en voelt ze zich onkwetsbaar.
De ordening die de hoofdpersoon aan
brengt in het familiearchief van de Eer
ste Hollandsche Glasfabriek wordt in
het tweede deel (blz. 43 t/m 80) zo duide
lijk dat Mevrouw Vrouwenvelder haar
medewerking inperkt. Het is alsof zij
terugschrikt voor de noodlotsymfonie
die uit al die gebroken levens opstijgt.
Zij wantrouwt het inzicht, zij is bang
voor de macht die iedere ordening nu
eenmaal met zich mee brengt. Het derde
deel (blz. 81 t/m 109) speelt in Venetië, de
stad van de mist maar ook de stad van
het glas. Opvallend is dat dit derde deel,
in tegenstelling tot de eerste twee delen,
geschreven is in de tegenwoordige tijd.
De hoofdpersoon hoopt in Venetië haar
laatste gegevens voor haar eindverslag
bij elkaar te krijgen.
Volgens de tekst op de achterkant van
het boek slaagt zij daar niet in. Ik deel
die mening niet helemaal. Want wat is
feitelijk haar onderzoek? In wezen toch
het nagaan van haar verhouding met
De reden van het publikatieverbod was
dat in Mephisto de eer en goede naam zou
zijn aangetast van de in het Derde Rijk en
later beroemde en geniale regisseur en
toneelspeler Gustaf Gründgens (1899-
1983). De hoge rechters waren van mening
dat de bescherming van de persoonlijk-
MOSKOU (UPI). De avonturen van
Tom Sawyer en Huckleberry Finn, naar
de twee boeken van de Amerikaanse
auteur Mark Twain (1835-1910), zullen in
de Sovjet-Unie worden verfilmd.
Naar het persbureau Tass maandag be
kendmaakte, gebeurt dit onder regie van
Stanislav Govoroechin, die ook het scena
rio schrijft. Hij heeft eerder een film ge
maakt naar het boek Robinson Crusoe
van Daniel Defoe.
Herschi Pub van zuiver
mineraal water, zuiver
gg plantaardige smaakstoffen
en uitsluitend natuurlijke suikers,
zonder onnatuurlijke smaak- en
kleurstoffen!
loensbroek, tel. (045) 21 17 77
De „Dame op leeftijd”, Bella Vrouwen
velder, is de laatst overgeblevene, alle
anderen zijn verongelukt, hebben zelf
moord gepleegd, zijn spoorloos Verdwe
nen of zijn gewoon der-jaren-zat dood
gegaan. Nog voordat ze met haar ar-
chiefwerkzaamheden begint, stelt de
hoofdpersoon vast dat ook hóór wereld
een chaos is: „Ik had kort geleden nog
gedacht dat ik op het punt gekomen was
dat ik begreep voor niets op de hele
wereld meer bang te hoeven zijn. Aan
diggelen was dat gevoel. Alles lag veel
dichter bij huis”. De parallel ligt voor de
hand: zij ordent twee geschiedenissen,
een feitelijke en een emotionele, een
afstandelijke en een persoonlijke; beide
ordeningen vullen elkaar aan en vallen
uiteindelijk op de laatste bladzijdes van
deze subtiele roman samen.
In één van haar eerste verhalen,Tem
poris acti, introduceert Doeschka Meij
sing, een persoon die op een universi
teitsbibliotheek werkt. Het is haar taak
hét kaartsysteem bij te houden, een
werkje dat zij zelf als volgt interpre
teert: ik ben „aangesteld om een stukje
van de chaos van het heelal te bedwin
gen in kaartenbakken”. Dezelfde werk
zaamheden worden verricht in de ro
man De kar achterna (1977) en zij wor
den ook daar gezien als een opdracht
om samenhang te brengen in de werke
lijkheid. Op de strijd tussen schijn en
werkelijkheid, tussen leugen en waar
heid is ook Meijsings derde roman Tij
ger, tijger gebouwd en ook hier betekent
het ordenen van allerlei verouderde pa
pieren voor de opnieuw naamloze
hoofdpersoon de aanleiding om ook
haar eigen verleden te ordenen en daar
door haar heden in kaart te brengen.
Wat Bewegingsstudio in Bodem valt uit
laat zien is een samenstelling van bewe
gingen die in het begin van de avond nogal
wat spanning belooft. Het eerste kwartier
zit je nieuwsgierig te kijken, gretig de
bewegingen volgend. De muziek, gemaakt
op vertikaal hangende bamboestammen
(analoge klankcollage) wordt door Mi
chael Vatcher voortreffelijk uitgevoerd.
Zo als de geschiedenig van de Glas
familie langzamerhand gedeeltelijk ge
stalte krijgt, zo wordt ook het privé-
verleden met mondjesmaat zichtbaar.
Grootmoeders, tantes en oudtantes dui
ken op maar waar het feitelijk op neer
komt is dat de verhouding met haar
moeder bijzonder problematisch is. In al
haar herinneringen is er sprake van een
koele afstandelijkheid die geen ruimte
biedt aan liefde en genegenheid. Als
gevolg van deze voortdurende afwijzing
Willemse, een van oorsprong expressio
nistisch schilder, besteedde in zijn werk
onder meer aandacht aan Amsterdam en
zijn haven. Hij was daarnaast een man
van grote sociale bewogenheid, die zich
intensief bezighield met het functioneren
van de beeldende kunstenaar in de sa
menleving. Zo was hij in 1969 nauw be
trokken met de acties van de Beroepsver
eniging van Beeldende Kunstenaars
(BBK) en de bezetting van de Rembrandt-
zaal van het Rijksmuseum.
Verder is Willemse enige tijd verbonden
geweest aan het fysiologisch instituut van
de rijksuniversiteit Utrecht, waar hij zich
bezighield met de onderwijsprojectgroep
kunst en sociale verandering.
Het was voor deze schilder een bittere
pil toen eerder dit jaar een tentoonstelling
van zijn werk in Museum Fodor in de
hoofdstad niet door kon gaan in verband
met geldgebrek.
BONN. Begin januari komt een opmerkelijk boek op de Duitse markt. De
uitgeverij Rowohlt heeft namelijk besloten om de in 1936 voltooide roman „Mephisto”
van Klaus Mann in pocketvorm (344 bladzijden, 7,80 mark) uit te brengen. Het
opmerkelijke is dat dit boek, met de ondertitel „roman van een carrière”, in de
Bondsrepubliek nog altijd verboden is. Dit verbod dateert van 1968 en werd in 1971
door de hoogste rechterlijke instantie in de Bondsrepubliek bevestigd.
Nieuw materiaal zou aantonen dat Klaus
Mann inderdaad geen „sleutelroman”
heeft geschreven. Verder gelooft de uitge
ver dat de publieke opinie en de rechter
anno 1981 minder vooringenomen zullen
zijn dan destijds.
Zij accepteert dat zij haar leven wenst te
delen met, zo als ze het hele boek door
genoemd wordt, de professor. Een
vrouw die, nogal ongebruikelijk in de
moderne literatuur, als romanfiguur op
de laatste bladzijde zelf de pen opneemt
en een nawoord schrijft waardoor zij,
als in een roman van Louis Ferron, het
spel tussen fantasie en werkelijkheid
nog net iets ingewikkelder maakt.
De structuur die Doeschka Meijsing
een analoge klankcollage bij worden be
dacht, dacht ik. Daar zijn voorbeelden
van.
Niettemin valt er op Tijger, Tijger heel
wat aan te merken, zeker formeel. Het
motto van de roman luidt als volgt: „I
think that a good piece of glasswork
preserves, at its best, a form reflecting
the human breath which has shaped it,
and that its shape must be a moment in
the life of the glass, fixed in the instant
of cooling”. Dit citaat, ontleend aan
Maurice Marinot, bevat eigenlijk alles:
de hoofdpersoon voelt zich gevormd
door haar moeder en wel op een koele
manier die definitief blijkt te zijn. Op
zichzelf is dat motto dus uitstekend ge
kozen en je vraagt je af waarom de
schrijfster zo uitvoerig die toch wat
schimmige glasfamilie zo uitgebreid aan
bod laat komen. Het gevolg hiervan is
dat de structuur nogal geforceerd is.
Geforceerd doet ook het plezante na
woord van de professor aan. Weliswaar
sluit zij uitstekend aan bij een passage in
de tekst waarin de hoofdpersoon zich
herinnert op jonge leeftijd As you Like
it van Shakespaere gezien te hebben
maar omdat zij bijna de hele roman
afwezig is, lijkt haar plotselinge ver
schijning op de laatste pagina wat al te
veel op een goedkope goochelaarstruc.
Toch zijn deze bezwaren voor mij niet
doorslaggevend. Wat na lezing
overblijft, is het beeld van iemand die
probeert emotioneel schoon schip te ma
ken. Natuurlijk veroorzaakt dat een
leegte, maar tegelijkertijd biedt die weer
alle kansen voor de toekomst want waar
leegte is, is ruimte.
Het verbod van Mephisto bleef echter
bestaan, wat voor de jury van het aan de
Bondsrepubliek gewijde Russell-tribu-
naal, onder andere een bewijs was voor
het feit dat er in West-Duitsland hier en
daar sprake is van censuur.
Vorig jaar regisseerde Ariane Mnouch-
kine van het Théatre du Soleil in Parijs
een toneelstuk op basis van Klaus Manns
roman. De belangstelling daarvoor in de
Bondsrepubliek was zeer groot. Het stuk
werd in Berlijn opgevoerd, de televisie
besteedde er aandacht aan en een draai
boek met 50 foto’s kwam voor 18 mark op
de Duitse markt.
De justitie greep niet in, noch klaagde
Gründgens aangenomen zoon Gorski. Ro
wohlt gaat ervan uit dat de pocket-uitgave
van Mephisto niet zal worden bedreigd
door rechterlijke stappen. Mocht dat wel
het geval zijn dan is de uitgeverij, aldus
Matthias Wegner, „op alles voorbereid”.
heid belangrijker was dan de vrijheid van
de kunst.
Klaus Mann, de oudste zoon van Tho
mas Mann, heeft in Mephisto de carrière
van de „aalgladde” toneelspeler Hendrik
Hofgen beschreven, die geweten en mo
raal opzij zettend openlijk gemene zaak
maakt met een dictatoriaal systeem, de
gunst van de nazi Hermann Göring wint
en tenslotte leider van de Staatliche
Schauspiele in Berlijn wordt. Privé geniet
Hofgen met wellust van de krachtige lief
de van een negerin.
Klaus Mann, die door de nazi’s in bal
lingschap werd gedreven en in 1949 zelf
moord pleegde, heeft altijd ontkend dat
hij in zijn boek de „geschiedenis van een
bepaalde persoon” heeft beschreven. Hoe
wel velen geloofden dat hij bij het schrij
ven van Mephisto werd gedreven door
„persoonlijke lustgevoelens” jegens
Gründgens, omdat zijn zuster Erika vroe
ger een ongelukkig huwelijk met de thea
terleider had, hield Mann vol dat het hem
was gegaan om het voorstellen van een
type en niet om een portret van een be
staand iemand.
Dat bleef echter omstreden en toen er
na de dood van Gründgens in 1965 plan
nen waren om Mephisto in de Bondsrepu
bliek uit te geven (de roman was al wel in
het buitenland gedrukt en verkrijgbaar),
diende de enige erfgenaam van Gründ
gens, diens aangenomen zoon Peter Gors
ki, een klacht in bij de rechtbank wegens
belediging van zijn overleden pleegvader.
„Van alles het middelpunt”, over het
leven en werk van Carry van Bruggen,
door Ruth Wolf, uitgave Em. Querido
(ƒ35).
„Recensies” door T. van Deel, uitgave
Em. Querido 39).
„De antieke verhalen” door Louis
Couperus, ingeleid door Karei Reijn-
ders, uitgave Athenaeum-Polak en Van
Gennep 89,50).
„Een zuil in de mist”, van en over
Louis Couperus, door F. L. Bastet, uitga
ve Em. Querido 37,50).
„Ars Poëtica” van Horatius, ingeleid,
verantwoord, vertaald en voorzien van
een nabeschouwing over Horatius’ dich
terlijk voortleven bij Bilderdijk door P.
H. Schrijvers, uitgave Athenaeum-Polak
en Van Gennep 29,50).
„Achtergebleven gedichten” door
Gerrit Achterberg, uitgave Em. Querido
24,50).
„Spel van de wilde jacht”, dichtbun
del van Gerrit Achterberg, uitgave Jan
Vermeulen te Slijk-Ewijk.
„Opvoeiding door vriendschap” door
J. Kneppelhout, toegelicht door Marita
Mathijsen en Frank Ligtvoet, uitgave
Em. Querido 19,50)
„Nachtangst”, tien ernstige verhalen
door Peter Andriesse, uitgave Peter van
der Velden 25).
„Uit de boom kijken”, verhaten door
Jan Vegter, uitgave Omniboek 19,90).
„Reizen is een ramp”, een bundeltje
verhalen voor reislustigen en thuisblij
vers, door Helena Beels, uitgave Omni
boek 9,90).
„Vlinders in je buik”, het verhaal van
een eerste liefde verteld door H. Fehr-
mann en P. Weismann, uitgave Sjaloom
14,50).
„Fantastische één-akters” door Wou
ter Stips, uitgave Harlekijn 15).
„Op zwart zangzaad”, poëzie van de
zangvereniging, door Herman Finkers,
uitgave Harlekijn 12,90).
WASHINGTON (Reuter). In 1980
hebben vijftien Amerikanen zichzelf ge
dood door het spelen van Russische rou
lette nadat zij de film The Deer Hunter
op televisie hadden gezien. Een Ameri
kaanse organisatie, die zich keert tegen
geweld op het scherm, heeft dit bekend
gemaakt.
De organisatie is van mening dat de film
- waarin een hallucinerende scène met
Russische roulette voorkomt - nooit op
televisie had mogen worden getoond.
Televisiestations die de film hebben uit
gezonden, hadden het kijkerspubliek ge
waarschuwd dat Russische roulette een
spel is waarbij men zijn leven kan verspe
len en dat men fantasie niet moest verwar
ren met werkelijkheid.
Een woordvoerder van de maatschappij
die The Deer Hunter distribueert wees
erop dat het censureren van film het be
ginsel van de vrijheid van meningsluiting
schendt
Spelers van Russiche roulette laden een
revolver met één patroon, draaien de ci
linder, zetten de loop op de slaap en vuren,
erop rekenend dat het gewicht van de
kogel de vuurpen richt op een lege kamer.
haar moeder. Haar archiefwerkzaamhe-
den hebben een therapeutische waarde
en van therapieën is bekend dat die geen
eigen leven moeten gaan leiden. In Vene
tië krijgt zij te horen dat Mevrouw Vrou
wenvelder plotseling overleden is. Het is
ook in dezelfde oude stad dat het laatste
echte gesprek met haar moeder gevoerd
wordt. De manier van leven van haar
dochter is voor haar onoverkomelijk en
het is die existentiële verwerping waar
haar dochter haar hele leven tegen
vecht. „Ach kind”, zucht ze, „waarom
ben je toch zo haatdragend? Nu zien we
elkaar eens na drie jaar en nu speelt dit
weer tussen ons. Natuurlijk ga je naar
de professor. Waarom je haar zo blijft
noemen is me trouwens ook een raadsel.
Het enige wat ik je ooit gevraagd heb ik
niet voortdurend mij om goedkeuring
daarvoor te vragen”. „Ik vraag je goed
keuring niet”, zeg ik, „maar ik neem het
je kwalijk dat je me uit de geschiedenis
hebt laten vallen op deze manier”. „Wel
ke geschiedenis?” vraagt zij. „Die van
jou”, antwoord ik, „die waarin jij mijn
moeder bent en ik jouw dochter”. Het is
deze schrijnende openhartigheid die
voor mij Tijger, Tijger tot een menselijk
document maakt. Een document waarin
de hoofdpersoon voor eens en voor altijd
de momenten heeft vastgelegd waarin
haar liefde voor haar moeder zich kris
talliseerde tot leugens, tot haat en uitein
delijk tot koele afstandelijkheid. Niet
alleen Mevrouw Vrouwenvelder sterft
a.h.w. in Venetië! Dat inzicht veroor
zaakt ongetwijfeld pijn maar des te
meer bewondering heb ik voor een
hoofdperoon die niet terugschrikt voor
de conclusies.
Ut
heeft gekozen om de problematiek (moe-
der-dochter, eigen identiteit) op haar
manier vorm te geven is geen eenvoudi
ge. Weliswaar is de indeling in drie
hoofdstukken vrij simpel maar al snel
blijkt dat er zoveel onderhuidse verbin
dende lijnen, zoveel spiegelbeelden, zijn
dat terugbladeren, herlezen en opnieuw
interpreteren onvermijdelijk is.
In het eerste deel (blz. 7 t/m 41) neemt
de hoofdpersoon afscheid van de profes
sor. De laatste vertrekt naar Berlijn om
gastcolleges te geven, de eerste heeft met
succes gesolliciteerd op de volgende ad
vertentie: „Dame op leeftijd (geboren
1910) zoekt voor enige maanden jonge
man of vrouw die haar behulpzaam kan
zijn bij het ordenen van familiegeschie
denis. „Het gaat hier om de papieren en
foto’s van een familie die sinds jaar en
dag eigenares is van een glasfabriek en
derhalve de Glasfamilie genoemd wordt.
HAARLEM. Op een geheel eigen
interpretatie is de mimegroep Bewe
gingsstudio (voorheen ook genoemd
Sjoerd Gail, naar de twee artistieke
inspirators Sjoerd Schwibettus en Gail
Dockery) nu enkele jaren bezig met dans
en beweging. Een breekbare vorm van
theater die een uiterste concentratie en
inlevingsvermogen vergt van de uitvoe
renden. Maar ook het publiek. In hoever
re een wissel getrokken wordt op het
publiek, bepaalt het gezelschap. Bewe
gingsstudio (niet te verwarren met Bewe
gingstheater - BEWTH) stelt klaarblijke
lijk nogal wat vertrouwen in het begrips-
en dbsorpsievermogen van zijn toeschou
wers.
De voorstellingen van deze uit Amster
dam afkomstige groep maken geenszins
de indruk dat het publiek wordt onder
schat Vrij van de druk die zou kunnen
ontstaan wanneer je als gezelschap ge
vraagd wordt duidelijkheid te verschaf
fen omtrent je artistieke bezigheden, be
weegt deze groep jonge mimespelers zich
binnen het eigen bewegingsgrafiek. Zo
ook in „De bodem valt”, een nieuwe voor
stelling die dinsdag in de Toneelschuur in
première ging. Het betreft een volkomen
beheerst uitgevoerde mimografie van
Sjoerd Schwibettus, die volgens de ver
strekte informatie gebaseerd is „op vijf
karakterportretverhalen met analoge
klankcollages”.
jfjó'
