Litteraire Kantteekeningen
Het fascisme op de valreep
De buitenlander, die voor het eerst het
Franco Spanje gaal btzoeken en zich v
te voren een beeld gevormd heeft over het
geen hij, wat de politieke situatie betreft,
te zien zal krijgen, komt al gauw tot de
ontdekking dat hij, door Spanje verdéeld
te zien in pro- en anti-Franco, te veel in
uitersten gedacht heeft en dat de philoso-
phische gemeenplaats, dat alles betrekke
lijk is, ook voor het huidige Spanje veel-
waars inhoudt.
Het Spaansche politieke leven is altijd
rijk geschakeerd geweest en ook nu zijn
alle denkbare nuances voorhanden. Naast
een betrekkelijk kleine maar fanatieke
groep, bestaande uit de leden van de Fa-
lange en van het Frenle de Juventudes
(■Overeenkomend met de Hitierjugend), de
ex-oostfrontstrijders van de z.g. Blauwe
Divisie en de leden van eenige andere uit
gesproken fascistische organisaties, vinden
we de zeer machtige Katholieke geeste
lijkheid, de aristocratie, het officierencorps
en de grootindustrieelen als het eigenlijke
Franco-bolwerk. Als we vervolgens de z.g.
groote massa beschouwen, blijkt een groot
percentage pro-Franco te zijn, tot groote
verbazing van den buitenlandschen bezoe
ker, die juist onder de fabrieksarbeiders,
tramconducteurs,.schoenpoetsers, huishou
delijk personeel e.d. de meest republikei
nen dacht aan te treffen. Ook onder de
(overigens niet zeer talrijke) middenstand
is Franco's aanhang zeer groot. Men be
denke echter, dat dit gedeelte van de
Spaansche bevolking, hoewel zeer fel in
zijn reacties zdodra de politiek in het ge
ding komt, op een zeer laag peil van ont
wikkeling staat en in den grond van de
zaak principeloos en daardoor volkomen
onberekenbaar is.
Het groote percentage Franco
aanhangers is alleen verklaar
baar door de inderdaad niet on
belangrijke economische en so
ciale verbeteringen, die onder
Franco ingevoerd zijn. Als men
daarbij bedenkt, dat als resul
taat van een hardnekkige pro
paganda ook onder de lagere be
volkingsklassen de vrees voor
het communistische gevaar zeer
sterk leeft, wordt het duidelijk
waarom Franco door de meer
derheid van de Spanjaarden uit
die kringen beschouwd wordt als
de beschermer van het Spaan
sche volk tegen binnenlandsche
en buitenlandsche gevaren, zoo
als mij enkele malen op nogal
naïeve wijze verzekerd werd.
Franco geniet een soort on
schendbaarheid. Gaat er iets niet
naar den zin van het publiek,
zooals dat op het gebied van de
levensmiddelendistributie meer
malen het geval is, dan wordt
dat niet aan Franco verweten,
maar aan zijn ministers, welke
dan zonder eenige reserve en
met Spaansche heftigheid gecri-
tiseerd worden. Echte vereering
van den persoon van Franco zoo
ais oij Hitier heo ik echter zeer
weinig aangetroffen. „Franco is
een goed mensen"' was het
antwoord op mijn des
betreffende vraag. Het sterk in
dividualistische karakter en het diep.e
religieuze gevoel van het Spaansche
volk verzetten zich tegen politieke helden-
vereering, Er is overigens van den kant
van de Falange nooit een poging gedaan
om. het volk de fascistische ideologie op
te dringen, zooals in Duitschland ge
schiedde.
Thans enkele woorden over het „uiter
lijk'1 van Franco-Spanje. Hoewel de alom
tegenwoordigheid van het nazisme lang
niet zoo sterk te voelen is als in Hitler's
Reich, wordt de reiziger er toch telken
male op onmiskenbare wijze aan herin
nerd hoe dit Spanje geregeerd wordt. Hij
ondervindt direct al de paspoortencontrole
bij iedere provinciegrens, ook voor de
Spanjaarden zelf, die var. een „salvocon-
dncto" (Ausweis) voorzien moeten zijn. (In
ieder hotel wordt paspoort te zamen met
het z.g. triptico ingenomen en aan de po
litie overhandigd.) Hij ziet de enorme por
tretten van Franco op alle openbare ge
bouwen en in de groote particuliere kan
toren en bedrijven. Langs de hoofdwegen
prijken ontelbare groote borden met uil-
spraken van Franco. 's Morgens vroeg
weerklinkt het afgebeten gezang van voor-
bijmarcheerende falangisten. De kranten-
verkoopers bieden behalve de „gewone"
dagbladen de voor iedere stad verplichte
Falangekrant aan, waarin met groote kop
pen gewag gemaakt wordt van de storm
achtige ovaties die den dictator bij het
bëzoeken van de verschillende steden tel
kens weer te beurt vallen. Hierbij wordt
echter steeds vergelen te vermelden, dat
de bevolking van iedere stad, die Franco
bezoekt, gedurende zijn verblijf dubbele
rantsoenen levensmiddelen ontvangt! Al
het binnenlandsche nieuws staat onder
strenge censuur. Buitenlandsche berichten,
ook over Spanje, zijn officieel vrij, doch
de keuze, die overgelaten wordt aan een
uitsluitend pro-Fr3neo-rcdactie, is natuur
lijk tamelijk eenzijdig.
Verzet.
Wat staat er aan anti-Franco-activiteit
tegenover dit alles? Een uitgebreide on-
dergrondsehe beweging is er zeer zeker.
Het aantal inteilectueelen en kunstenaars
hieronder is opvallend groot. Voor hen is
de enge gedachtensfeer van het tegenwoor
dige Spanje ondraaglijk benauwend. De
actie is echter op typisch Spaansche wijze
slechts plaatselijk georganiseerd zonder
sterk onderling.verband tusschen de ver
schillende centra. De voornaamste hiervan
zijn Madrid, de Baskische Provincies en
Katalonië, waarbij opgemerkt moet wor
den, dat in de twee laatstgenoemde gebie-
Een blik in het
Spaansche leven
van vandaag,
door een speciaien correspondent
den de republiek niet zoo zeer het doel
van de beweging is als wel een middel
om eeuwenoude separatistische verlangens
te kunnen verwerkelijken In de sterk
Katholieke Baskische Provincies is het tot
een splitsing gekomen tusschen de repu-
blikeinsche separatisten en de z.g. natio
nalisten, welke, terugschrikkend voor de
a-religieuze tendens die.de vorige repu
bliek kenmerkte, hun godsdienst boven
hun vrijheidsideaal stellen en een passieve
houding tegenover het Franco-régime zijn
gaan innemen. Naast de republikeinsche
beslaat er een verbrokkelde monarchisti
sche actie, waarvan ik vooral veel aan
hangers onder de plattelandsbevolking heb
aangetroffen. Voor den persoon van Don
Juan bestaat echter weinig sympathie.
Tenslotte bestaat er in de industriecentra
van Asturias, Vizcaya en Katalonië. eenige
communistische activiteit, welke het beeld
van een weinig hecht anti-Franco front
completeert. Het instellen van de republiek
of de monarchie zonder buitenlandsche in-
merging lijkt dan ook een onmogelijke
zaak. Gewapende interventie van den kant
van de geallieerden zou echter door vrij
wel alle Spanjaarden kortweg als een com
munistische actie uitgelegd worden en als
Sclialkliaar-ageMtem in
beroep tegen hun ontslag
Na den oorlog werden alle Dolitie-
mannen te s-Gravenhsge, die hun oplei
ding te Schalkhaar hadden genoten we
gens ongeschiktheid ontslagen. Vier en
veertig hunner ziin daarna weer aan
genomen als adspirant-politieman. Van
de overigen, die werden afgewezen,
dienden er dertien een beroep in tegen
dit ontslag bij het Ambtenarengerecht
te 's-Gravenhage. Dit. beroep is in een
openbare zitting van dit gerecht behan
deld. Als getuige werd gehoord hoofd
commissaris G. W. Valken, die als zijn
meening naar voren bracht, da: zii. die
hun opleiding te Schalkhaar hadden
ontvangen ongeschikt ziin in een demo
cratische maatschappij als politie-amb-
tenaar dienst te doen. Te Schalkhaar,
aldus de hoofdcommissaris, werden geen
denkende menschen. maar kuddedieren
gevormd, geen agenten, maar poliïie-
soldalen. De heer Valken was het ech
ter niet eens met de opvatting, dat. deze
menschen voor altijd ongeschikt zijn.
Herscholing is wel degelijk mogelijk,
hetgeen ook blijkt uit het feit. dat. vier
en veertig hunner opnieuw ziin aange
nomen als adspirant-politieman.
Over drie weken zal uitspraak in
deze zaak gedaan worden.
Over enkele weken weer
Amerikaansehe schoenen
De Vakgroep Detailhandel in Schoenen
deelt meeïe. dat het 2ich laat aanzien, dat de
Amei'ikaansche schoenen pas over eenige we
ken weer door de winkeliers zullenkunnen
worden verkocht.
Legernnminers voor
militairen
Alle militairen van de Koninklijke Land
macht worden in <le administratie van het
ministerie van Oorlog opgenomen onder een
uit 9 cijfers bestaand nummer, dat den naam
draagt var. „legemummer". Het legernum-
mei wordt samengesteld uit 6 cijfers, die den
geboortedatum, aangeven, en 3 cijfers, die
een volgnummer vormen. De 6 cijfers van
den geboortedatum worden verkregen door
de laatste 2 cijfers van het geboortejaar
(00— 59), 2 cijfers voor de geboortemaand
(0012) en 2 cijfers voor den geboortedag
(01—31).
De volgnummers beginnen, voor eiken ge
boortedatum afzonderlijk, met- 000 en klim
men- op in geregelde volgorde (001, 002 enz.
tot 1)99),
Controle door de politie
Met ingang van 1 October zai de Haarlezn-
sche politie streng gaan toezien op de öp.or
winkeliers en handelaars gebruikte mater, en
gewichten.
zoodanig Franco's aanzienlijk doen toene
men. Het onvermijdelijk gevolg zou dan
zijn dat het Spaansche volk opnieuw de
verschrikkingen van een oorlog te door
staan zou krijgen.
Het nadrukkelijke woord van Ca to dat
tenslotte in de verwoesting van Carthago
zijn verwezenlijking vond, klinkt als mo
derne variant steeds heftiger in sommige
kringen: „Franco moet verdwijnen!" En
het is de vraag of de val van Franco, hoe
dan ook, tenslotte voor de verhoudingen in
de wereld niet onvermijdelijk en noodzake
lijk zai blijken. Hoe eerder het Spaansche
volk dit dan gaat begrijpen, hoe beter het
voor zijn eigen lot zal zijn.
De radio geeft
ZATERDAG
HILVERSUM I, 301.5 M.
7.00 8.00. 13.00, 19.00 20.00. 22.00 Nieuws. 16.00
Piano-kwfnlet van Wolf-Ferrari. 16.30
schoonheid van ons Gregoriaansch. 17.00 KRO-
kiosk. 17.15 Jonge kunstenaars stellen ziel
voor. 17 45 El-IBO. 18 00 Maastricht's Mannen
koor. 18.15 Journalistiek weekoverzicht. 18.30
Voor de Ned. Strijdkr. 19.15 Vervolg man
nenkoor. 19.45 Voor Nederlanders m Duitsch
land. 20.08 Lichtbaken Henri de Greeve.
20,30 Scala-koor. 20.40 Avonturen van Fa Pin
kelman. 21.00 En morgen is hel Zondag. 22.20
Avondgebed. 22.40 Gram muziek. 22.45 Lezing.
23.00 Orkestparade. 23.45 Victor Mixed Chorus.
ZONDAG
HILVERSUM I, 301.5 M.
8.00, 9.30, 13.00. 19.30. 22.00 Nieuws. 8.30 Och
tendwijding. 10.05 Beiaardconcert. 10.30 Hoog
mis Mechelsche kathedraal. 31.55 Piano
recital. 12.15 Vlaamsche poëzie. 13.15 Vlaam-
sche Kamermuziek. 14.00 Meulemans-concert.
17.00 Ned. llerv. Kerkdienst. 18 30 Voor de
Ned. Strijdkr. 19.00 Orgelspel. 19.15 Kent Gij
uw Bijbel? 19.45 Ronde-tafelgesprek over
Vlaanderen. 20.15 Non stop. decht door. 20.45
Bont jolijt. 21,45 Avondgebed. 22.15 Oratorium
De Schelde.
PHILIP
het levei
1946.
EXEL: Tim on en
i. Kroonder. Bussum
HILVERSUM II, 415.5 RL
8.00, 13.00, 18.00, 20.00. 23 00 Nieuws. 9.15 Om
roepkoor en orgel. 10.00 VPRO Zondagshalf
uur. 10.30 Piot. Kerkdienst. 12.00 Tsjaikowsky-
progr. 13.15 Romancers. 13.50 De Spoorwegen
spreken. 14.05 Boekenhalfuur. 14.30 Musica
Antiqua. 15.15 Politie-muziekcorps van Am
sterdam. 36.30 Sportflitsen. 17.10 Ds. Spelberg.
18.15 Novelty Serenaders. 18.45 Sport. 19.00
Klaar terwijl u wacht. 20.45 Herfstmuziek.
21.00 Luisterspel. 21.30 Les Gars de Paris.
22.00 Cabaret Chiel de Boer met Fientje de
la Mar. 22,30 Skymasters. 23.15 Jussi Björling.
23.30 Cello en orgel.
Philip Exel voor velen een onbekend
schrijver overleed in Januari van dit
jaar. De vier novellen, die dit boek vullen,
bewijzen, dat zijn heengaan een verlies
voor onze jongste, toch al zoo poover be
deelde, proza is. Exel schreef een taal die.
bezonnen en van een opvaüend rustig-
uitdeïnenö rhythme. een enkel maal her
innert aan van Scnendel, in diens jongere,
zuidelijk-weelderige periode dan Soms
ook, waar hij uit het verleden verhaalt en
de historie verrijkt met de gestalten en
gedachten van eigen verbeelding, doet hij
denken aan Van Moerkerken. Ik bedoel
hiermee allerminst te zeggen, dat Exel
geen eigen toon zou hebben, Deze ken
schetsing wil zijn (naar ik hoop talrijke)
lezers verti-ouwd maken met het soort
letterkundig schoon, waarin Exel's kracht
en verdienste ligt.
Er is en daarom moest ik aan van
Schendel denken ondanks- den ver-
halenden boventoon, die voertuig is van
de gedachte, nog een lyrische nevenmelo-
die, het bekoorlijke van dezen stijl, die
zonder twijfel den doop heef: ontvangen
van een romantische zielsgesteldheid. He:
is bij Exel als bij vrijwel alle romantici:
datgene wat ik de nevenmelodie noemde
en waarop men moei zijn afgestemd om
ervan te hooren, zegt ons meer en wezen
lijker dingen dan de woorden kunnen (en
willen) doen. Het is wat men wel ee$s
„sfeer" noemt, een zoo ijl weefsel van
kleur en geluid, dat het. als men zich
jaren later het „verhaal" nauwelijks meer
te binnen kan brengen, in de herinnering
voortleeft als een spoor van iets heel
goeds, zuivers en schoons: datgene w,
door het juist onvergetelijk is, Exel zou
zeker, indien hij voor onze letterkunde
behouden was gebleven, eens tot de er
kenning zijn gekomen, dat zijn eigenlijke
stem nog klaarder zou klinken als hij öe
weelderigheid van zijn proza leerde be
dwingen. Want soms is het te rijk, te
overdadig aan wat ik zou willen noemen
„welluidende taalrequisieten", die hij te
hulp roept om het décor van zijn verhaal
suggestiever te maken. En toch dit
element van barok is bijzaak; zuiver is
zijn toon, beeldend zijn taal, oprecht-ont
roerend zijn gegeven en eerlijk zijn mo
tief: de bijna middeleeuwsche vereering
van de Moeder Gods. die zijn figuren de
verlossing deelachtig doet worden.
Exel koos zijn stof uit het verleden:
Timon, hoofdpersoon van de titel-novelle.
Timon uit Alexandrië, is geestelijk ge
vormd door de leerstellingen der cate-
chetenschool en leeft met zijn gedachten
in de geloofswereld van het jonge strij
dende Christendom: maar zijn Wart is, als
bij herinnering, nog vervuld van de le
vensblijmoedigheid en vreugde der
Deze elegante jongedame draagt een
van de nieuwe, door een speciaien mode-
deskundige ontworpen uniformen, die
de stewardesseji van de British European
Airways zullen gaan dragen.
van het heidensch-Grieksch verleden. En
zoo weet hij niet zoo wel te onderscheidén
of het Isis, de Egyptische hemelsgodin; 'de
Groote Moeder, is die zijn hart is toe
gedaan dan wel Maria. Moeder Gdds.
Toch trekt het mysterie van het niemfre
geloof onweerstaanbaar: begeleid door
zijn vrienden en de zeer beminde
Mystocleia waagt hij zich in de nabijheid
van een zuilhe-ilige. een styliet, die' in
versterving der aardsche begeerten zijn
Christelijken dienst aan den eenigen God
meen: te volbrengen. De steden dien de
styliet. naar Mystocleia werpt, is tevens
symbool, ook voor Timon: het is de chris
telijke wereldverzaking die het onbe
zwaarde Grieksche' levenskind Mystocleia
dooden wil.. Beiden wil Timon kennen:
„de zuilheilige en Mystocleia, de dood en
hei leven". En ook symbolisch is het voor
dezen tijd, waarin de Goden sterven ter-
wille van dien eenen God der gekersten
den, als Timon. tusschen twee werelden
staand, besluit, raad te vragen aan Proklos,
dien laten volgeling van den heidenschen
wijsgeer Piato.
In deze novelle blijft de gewetensvraag:
Christus of Heidendom, dus nog onopge
lost.
De tweede novelie. waarin Johannes
(schrijver van den patriarch Dioscorus,
die uit Alexandria naar Ephesus is- ge
komen om op een concilie de stelling te
verdedigen van de al-eenige natuur van
Christus) de hoofdpersoon schijnt, is -in
haar naief-middeleeuwschen verteltrant
zoo innemend van lieflijk geloof, dat ik
deze boven de drie andere verkies. Het
twistend concilie ze: in het vuur van den
woordenstrijd aan de argumenten zoon
kracht van geweld bij. da: Johannes zwaar
gewond wordt. Het is Faustina die hem
redt en verpleegt Faustina die al bij
aankomst in Ephesus zijn ,weg kruiste.
En Johannes, tenslotte een noviet, oidt
voor het Mariabeeld, dat door Faustina's
oom Marcus is gesneden en ondanks a'.le
godsvrucht, de trekken niet gehec-1 en al
verbergen kan van een heidensche Moe
der, van Cybele, moeder van Zeus. Jo
hannes smeekt Maria, verlost te worden
van zijn zondige liefde voor Faustina En
Faustina bidt, haar vurigsten wensch'in
vervulling te mogen zien gaan: Johannes
tot minnaar te verwerven. Maria, of
schoon in tweestrijd, spreekt; en al is het
niet zonder Oom Marcus' medewerking,
zij geeft haar zegen. Menschengeluk in
Maria's naam, gesproken door een men-
schenhart: dat is het kïndérlijk-bckoör-
lijke van deze novelle.
Cecco, de ruwe zwelger en zwerver der
derde novelle, tijdgenoot van Dance en
sonnetten dichtend als déze, al zijn ze
%-ervuid van rauwheid en mensehenhaat
en bitterheid Cecco leeft in een tijd,
waarin 13 eeuwen Christendom door het
Westen zijn gegaan, En waarlijk, hij vindt
dan ook een ondubbelzinnige influiste
ring des hemels in zijn geweten en vol
brengt zoo van ganscher harte een daad
van bai-mhartigheid en menschenliefde,
dat. hij nadien verlost is.
De vierde novelle, de minst geslaagde
naar mijn smaak, heeft het romantische
landschap van het Bohemerland en de
streek van den Tauber tot achtergrond:
een weelderige natuur, bevolkt me: de
sprookjeswereld der primitieve verbeel
ding, temidden waarvan de hoofdpersoon,
een boerenzoon, opgroeit een droomer
van aanleg, maar „een van de goede soort,
van degenen die de onzichtbare stemmen
hooren en een onbUischbare vlam in hun
hart meedragen". Zich innerlijk geroepen
wetend, wordt hij een trooster der men
schen, een geluksbrenger, dieti men Onzer
Lieve Vrouwe Boodschapper gaat noe
men, en straks een prediker die de komst
van het Rijk Gods verkondigt. En als hij
op den brandstapel zijn einde vindt is
hei de Moeder Góds die hem en weer
worden we herinnerd aan de middeleeuw
sche devotie, want he: is de tijd van
Ziska, den veldheer des Hussieten zijn.
pijnen stilt en hem een ander, stralender
rijk doet binnengaan.
Ik heb dezen bundel, het laatste werk
van een ons ontvallen schrijver, zoo uit
voerig besproken, omdat het anders mo
gelijk onopgemerkt zou blijven, verlorer.
zou gaan in den stroom, waaraan het vér-
dient voor goed onttrokken te wórden.
Exel heeft een te bekoorlijk proza ge
schreven om hem te vergeten.
C. J. E. D1NAUji;.
