VIJFTIEN JAAR GELEDEN STORTTE HITLERS DERDE RIJK INEEN
Oppositie beraamde steeds
plannen tegen Nazi-bewind
Duits geweten zweeg nooit geheel
Georganiseerd verzet onmiddellijk na
de machtsovername door de Nazi's
VRIJDAG 29 APRIL I960
Erbij
PAGINA DRIE
OP MAANDAG 30 APRIL 1945, 56 jaar oud, stak Adolf Hit
ler de loop van een pistool in zijn mond en vuurde. Enkele uren
later verteerden de laatste hectoliters benzine van het „Derde
Rijk" de resten van een man, die als géén tyran voor hem een
bloedig spoor door de geschiedenis had geploegd. In een orgie
van moord en zelfmoord beëindigden de leiders van nazi-Duits-
land hun aandeel aan de historie. Sindsdien wordt er nog prak
tisch dagelijks geschreven in het logboek van de Duitse
schande, waarbij de verbijstering over wat er in Hitler-Duits-
land is geschied blijft bestaan, terwijl daarnaast de vraag rijst
hoe het mogelijk was dat aan Hitiers misdadige politiek geen
halt werd toegeroepen door goedwillende en weldenkende Duit
sers. Hebben zij dan nooit het eigen huis willen reinigen, al die
jaren? Bestonden zij eigenlijk wel? Het propaganda-apparaat
van Hitiers partij heeft de openbare mening in de wereld op
dit punt even stellig en handig misleid als op ander gebied. Het
beeld dat Goebbels' propaganda-ministerie ophing van nazi-
Duitsland, was dat van een volk dat onverdeeld achter zijn
Führer stond en hem volgde, zowel naar het slagveld als naai
de gestapo-kelders, steeds instemmend „Sieg, Heil!" roepend.
waki.je. Tot in september 1938 de con
ferentie van Hitler met, Daladier en Cham
berlain, waarbij de westelijken beaamden
dat „de Sudetenkwestie geen Europese oor
log waard was" werkte de verzetsma-
chinerie koortsachtig en vond er een snel
le uitbreiding van het aantal samenzweer
ders, ook in de legerleiding, plaats. Zowel
militair als politiek was alles voorbereid.
De diplomatieke activiteit van de opposi
tie in het buitenland bereikte zijn hoogte
punt, want vóór alles wilde men de Brit
se garantie, dat een Duitse aanval op
Tsjechoslowakije automatisch een orlogs-
verklaring van de kant der Engelsen zou
opleveren. Dit immers zou Hitier een di
plomatieke blunder opleveren en zijn ge
zag in het binnenland ernstig aantasten.
Het volk wilde geen oorlog en het zou
zo meende de oppositie beslist revolte
ren, indien Hitier duidelijk als oorlogsdrij
ver te kijk zou worden gezet. Het bevel
voor een aantal op Tsjechoslowakije zou
automatisch het sein voor de staatsgreep
met behulp van het leger betekenen.
Onder leiding van generaal Beek
werden de militaire plannen voorbe
reid. Een divisie in Potsdam werd te
ruggehouden om het Berlijnse rege
ringskwartier te bezetten als het zo
ver was. De Berlijnse politie ook
in het komplot zou voor de orde op
straat zorgen. Een pantsei-divisie on
der generaal Hoeppner zou in Türin-
gen Hitiers persoonlijke lijfwacht de
handen binden. Hitier zelf zou voor
een reeds gevormd tribunaal worden
gebracht en voor krankzinnig worden
verklaard. De attesten van bevoegde
psychiaters lagen al klaar.
De lont in het kruit
Zonder enige twijfel zou op 29 septem
ber, de dag van de opmars, de lont in het
kruit zijn geworpen. Er was aan alles ge
dacht en de staatsgreep was nog slechts
een kwestie van het uitgeven der nodige
bevelen. Op 28 september maakten ech
ter Daladier en Chamberlain hun Canos-
Augustus 1933, rijkspresident Hindenburg sagang naar München om met Hitler over
bezoekt het Tannenbergmonument, dat een Tsjecho-Slowakije^te pacteren en „de vre-
jaar later zijn laatste rustplaats zou zijn.
Achter hem loert de toekomst: Adolf Hitler,
Gauleiter Koch en Hermann Goring.
de te redden". De wereld herademde,
maar het Duitse verzet zag prompt zijn ge
hele vernuftige plan in elkander storten.
Men overwoog nog een snelle arrestatie
van Hitier, maar hij kwam als door de
recteur was. Deze fabriek was één der duivel gewaarschuwd niet van de Ober
ontmoetingspunten voor de hoofdfiguren salzberg af.
van het verzet. In verschillende landen De Britse
lf!ï
HET IS welbeschouwd één der wei
nige propagandaleugens geweest die nog
lang na de oorlog werden geaccepteerd.
Wij zijn gaan geloven dat „de goede
Duitser" een uitzondering was die de
regel bevestigde. Al wassen de daden en
offers van tienduizenden Duitsers, die
tegenover de machtsaanspraken van de
staat tussen 1933 en 1945 de volmacht
van hun geweten plaatsten, de talloze
misdaden welke door miljoenen anderen
werden begaan of toegelaten, niet af
de historie wil toch een eerlijk antwoord
op de vraag of de dictatuur ooit in staat
was of in staat zal zijn, de edelmoedig
heid volkomen te verstikken en auto
noom te heersen in de geest van een ge
héél volk. Hitler-Duitsland is in dit op
zicht een sprekend proefmodel geweest.
Er heeft een georganiseerd en wijdver
takt. Duits verzet bestaan; reeds vanaf
1933 toen Hitier door achterbaks geknoei Zo stondén de ,eiders van „c opstand vm
en politieke kuiperpen, door intriges en 2o juli voor hun rechters. Hier dr. Julius
partijverdeeldheid in zijn positie van Leber, vooraanstaand soci.aal-democ.raai,
rijleskanselier werd geschoven. Dit verzet die een Vrote r°l «peelde in de Kreisauer
doorloopt alle schakeringen, van dubbel
hartigheid tot. opportunisme; van defai
tisme (waarop in later jaren overigens de van een machtsapparaat dat buiten de
1 f-r.ii trnl r> rlnnr r)n navi'ï wac pphiovpn
regering verklaarde tegen-
van het Rijk dienden vroegere vakbonds- over de agenten van de Duitse oppositie:
hoofdkwartieren tot verzamelplaats. In „Wij konden helaas niet zo openhartig zijn
nnnm nnrinc;tio Viocr-Viiirfo Keulen was da* bÜ voorbeeld het „Kette- als u. Op het moment dal u ons inlichtte
bronnen, want de oppositie beschikte o er jer £[aus-' van katholieke arbeidersbe- nver rir nlannen voor ppn sfaatss?vpen.
eigen agenten in de meeste departemen-
ten. Zelfs Hitiers tolk, dr. Paul Schmidt,
behoorde tot hen! Het departement van
Buitenlandse Zaken, eertijds beroemd om
zijn Pruisische precisie, was een com
pleet nest van spionnen voor het verzet
geworden. Zodanig, dat de regering naast
dit departement een eigen buitenlands bu
reau moest oprichten, welk orgaan geleid
werd door Joachim von Ribbentrop. Goer- vlammende rede, zoals die van Edgar met succes voor hun vervolgers verbor-
Jung. von Papens naaste medewerker, of gen werden gehouden, dat er grote proces-
de in 1939 voor de oppositie een welkome
aanleiding om de verzetsmachinerie weer
op gang te brengen. De eerste berichten
over het betrekken van de politieke hori
zon hebben de Britse en Franse regerin
gen destijds van de Duitse ondergrondse
ontvangen, maar met name de Britse re
gering nam de oppositie nauwelijks se
rieus. „Maakt u niet ongerust, mijne he
ren," kregen de gebroeders Kordt twee
diplomaten die ijverig voor de oppositie
werkten, hoewel zij in schijn tot. de buiten
landse dienst van het rijk behoorden
van Lord Vansittard in Londen te horen:
„Ditmaal sluiten w i j dat verdrag met de
sovjets".
Halder bleef aarzelen
Op het binnenlandse front lagen de kaar
ten gunstiger. De doordinatie tussen bur
gerlijk en militair verzet verdiepte zich.
Men had ditmaal echter geen generaal
Beek om leiding le geven aan een mili
taire staatsgreep. Doch zijn gelijkgezinde
opvolger, generaal Halder, scheen bereid
om de bevelen voor een militaire opstand
te geven, desnoods met voorbijgaan van
zijn directe chef, de zwakke opperbevel
hebber von Brauchitsch.
Halder verlangde evenwel een 100 per
cent garantie over een goede afloop. Hij
wilde weten of de westelijken een binnen
landse omwenteling in Duitsland niet zou
den uitbuiten: of de legergroepscomman-
danlen te velde het signaal voor de op
stand zouden gehoorzamen en of de bevol
king vóór een regeringswisseling zou zijn.
Ondanks alle verzekeringen van een goe
de afloop van de staatsgreep door de bur
gerlijke oppositie, bleef Halder aarzelen.
Hij ontwaakte pas uit de droom, toen de
opmars in Polen al begonnen was.
Wederom verloor de oppositie één van
haar troeven. Bij hernieuwd contact met
de geallieerden, die vanaf het moment van
de Poolse veldtocht in oorlog met Duits
land waren, zouden de onderhandelingen
over een toekomstige vrede met een nieu
we Duitse, democratische regering niet
slechts als Duitse tegenprestatie de ont
ruiming van Tsjecho-Slowakije moeten in
houden, doch ook het opgeven van Polen.
Het belangrijkste deel van Polen stond
echter, op grond van Hitlers pact met Sta
lin, onder de beschikkingsmacht van de
Sovjet-Unie. Het maakte de situatie niet
weinig ingewikkeld.
Desondanks wilde generaal von Ham-
merstein, die weer een troepencomman
do in 't westen had gekregen, proberen
Hitier opzij te schuiven door hem bij een
bezoek aan het noordelijk Rijnfront te ar
resteren. Hitier rook echter onraad en ont
hief Hammerstein van zijn post.
over de plannen voor een staatsgreep,
overwogen wij reeds hel zenden van Cham
berlain naar Duitsland."
In 1938 leverde Hitier nieuwe stof voor
een binnenlandse omwenteling. De aanval
op Polen kondigde zich aan, terwijl in ge-
Het verzet bestond tot 1937 hoofdzakelijk heel Duitsland vreselijke progroms tegen
in de geest en op papier. Het daadwerke- de Joden werden gehouden. Het is destijds
lijke, individuele verzet een moedige evenmin als nu nauwelijks vermoed, dat
preek van een dominee of priester, een alleen in Berlijn ruim vijfduizend Joden
Hitier als vredesengel
delers buitenlandse reizen werden gefinan-
eierd en gelegaliseerd door de Robert van dr. Erich Klausener in het overvolle
Bosch-fabrieken in Stuttgart, - van welke 3erlijnse stadion tijdens de katholieken
onderneming Goerdeler hoofdvertegen- dag in 1933 en 1934, protestdemonstraties kèlde en van valse papieren voorzag dat
woordiger was geworden, nadat hij als ajs ,n gint Annaberg waarbij 130.000 men- er in talloze plaatsen demonstraties, her-
burgemeester van Leipzig wegens een pro- sen demonstratief zongen „Unser Führer
test legen de verwijdering van het Men- ist Christus" had echter reeds hon-
delssohn-monument in die stad, was ont- derden slachtoffers geëist,
slagen
In het binnenland werd het agenten- binnenlandse en buitenlandse klimaat ver
werk verricht door het korps reizigers van re van gunstig. Hitier speelde nog zijn rol het bijzonder Hitiers plannen
een fabriek in bierkannen in Berlijn, waar- van vredesengel, totdat in de herfst van non-agressiepact, met Rusland,
sen zijn gevoerd,;- o.a. .tegen de „Solf
groep dié Joden naar het buitenland smok
kelde en van valse papieren voorzag dat
er in talloze plaatsen demonstraties, her
denkingsdiensten en andere manifestaties
die de afkeer van een brede massa wel
denkende mensen lieten blijken, werden
Voor een staatsgreep was evenwel het gehouden.
De te verwachten aanval op Polen en in
voor een
dat hem
van Wilhelm Leuschner, oud-vakbondslei- 1937 de generale staf de lucht kreeg van rugdekking uit het oosten zou geven in
der en verklaarde vijand der nazi's, di- Hitiers aanvalsplannen inzake Tsjechoslo- ruil voor een groot deel van de buit, vorm-
Automatiseh viel daarbij het oog op het
leger, dat naast de kerken het enige Duit
se instituut was, dat nog enigermate auto
noom was gebleven. Het Duitse verzet
biedt dan ook het steeds terugkerende
beeld van opeenvolgende pogingen van lei-
HET WEDDEN op twee paarden was dende, met Hitier gebroken hebbende po-
sommige vex-zetsfiguren niet vreemd, doch Utic.i en vooraanstaande burgers, die pro-
daad reageren.
Wedden op twee paarden
ook vinden wij in een groot aantal hoofd
personen uit het Duitse verzet de hoogste,
paradoxaal genoeg: veelal Pruisische,
tradities van trouw aan 't geweten be
lichaamd onder het motto dat adel ver
plicht. Een kenmerk voor het: Duitse ver
teerden om in de generale staf van het
leger medestandei's te winnen voor het
idee van een staatsgreep met behulp van
het leger.
Dit was één facet, dal i'eeds in 1933
zichtbaar werd, toen de toenmalige chef
zet of zo men wil: de Duitse oppositie, der legerleiding, generaal vón I-lammer-
want veeleer nam het dit karakter aan stein-Equord, bijgenaamd „de rode gene-
was over de gehele linie de zorgvuldige raai". Hitier wilde arrestei-en. nadat een
en grondige organisatie. Dit was onver- vioegere poging van hem om door een
mijdelijk, want van het begin af aan heb- ontvoering van de rijkspresident, von Hin-
ben de leiders niet in eerste instantie, ge- denburg, de zaken toen het nog tijd was
lijk in de bezette gebieden, het voeren ec-n andei-e keer te geven, was mislukt,
van anti-propaganda en het plegen van Hammerstein faalde en werd door de pre-
sabotagedaden voor ogen gehad, doch het sident zelf ontslagen. De initiatieven tegen
volvoeren van een complete staatsgreep. Hitler in de legerleiding wei-den overge-
Het feit dat de strijdorganisaties van de nomen door generaal Ludwig Beek, chef
nazi-partij in 1933 reeds driehondei-ddui- van het troepenbureau in het ministerie
zend man telden een aantal dat in 1934
was opgelopen tot, twee miljoen! maak
te het noodzakelijk, dat een politieke om
wenteling welke de oppositie voor ogen
stond, moest woi-den bewei-kt met behulp
REEDS IN NOVEMBER 1939 wilde Hitler zijn legers laten opmarcheren
tegen het Westen. Zijn plannen zaaiden schrik en ontsteltenis onder
de legerieiding, om verschillende redenen, waarvan de voornaamste
was dat Frankrijks legendarische militaire macht Duitsland zou ver
pletteren. Stafchef Halder scheen volkomen bereid om toe te slaan,
doch ditmaal stuitte hij tijdens een inspectiereis langs het westfront
weer op de onwil van de bevelvoerende troepencommandanten, die
voor een revolte in volle oorlogstoestand weinig voelden. Desondanks
zou Halder, geruggesteund door een steeds krachtiger burgerlijke
oppositie, wellicht hebben doorgezet als zich niet de tragedie had
voorgedaan, dat hij via de diplomatieke kanalen van de ondergrondse,
volkomen aan elkaar tegenstrijdige berichten had ontvangen over de
houding der geallieerden bij een politieke omwenteling in Duitsland.
van het leger en vervolgens chef van de
generale staf, die in lateie jai-en hart en
ziel van het georganiseerde Duitse verzet
is geworden.
Wat een voordeel had moeten zijn na- het aureool van onbeschadigde martelaar De wrede president van het Volksgerechts-
hen M6St VCD1 Spionnen melijk het veelvuldig contact van de op- had willen bezoi-gen doorki-uiste Kordts hof, dat de hoofdfiguren van „20 juli"
positie met de buitenlandse mogendheden plan. De gestapo, de ware toedracht van vrijwel zonder uitzondering ter dood
Reeds in het jaar van de „Machts- verkeerde hier in een nadeel. De enige de aanslag niet geheel doorziende, begon veroordeelde. Dr. Roland Freisler werd
übername" telde Hitier vele tègenstan- toezegging waaraan Halder houvast had een onderzoek naar de herkomst van de door Hitier waarderend „Unsere Wyszins-
dex-s Velen hunner zeker in de legerlei- ward hprn mondeling overgebracht, terwijl gebruikte bom en kwam terecht bij Osters ki" genoemd, nademaal hij uit de rijen der
ding, meenden echter dat zii „die trimme- de stafchef reden had om te vermoeden leverancier. communisten voortkwam.
laar uit Bohemen" wel voor hun karre- dat de verzekering van een „geweer bij Hoe geladen de atmosfeer in Duitsland
lie zouden kunnen spannen, als hij al niet de voet" van westelijke zijde hem wat po- was in die jaren van Hitiers politieke en zjjn toeren een huild(, een kjnd tQen
zijn politieke carrière zou eindigen als een «"«ver »erd overgebracht dan ze in wer- militaire successen, blijkt wel uit het feit hj| Goerdeler bekende er genoeg van te
liit, rinnnnnr, riiHu. kehikheid was bedoeld. De civiele on- riet er in 1939 ruim 21.000 politieke ge- u„ui
mislukte blaaskaak. Van degenen die Hit- lelijkheid was bedoeld. De civiele op- det er in 1939 ruim 21.000 politieke ge-
lers karakter beter begrepen waren er he- P°sitie had zo haar methoden om weifel- vangenen in de concentratiekampen van
laas nog velen onbekend met elkanders moedige generaals een hart onder de riem het Derde Rijk zaten zonder uitzonde
plannen en inzichten. Pas met het toetre- steken..! Een bijkomstig nadeel was, ring Duitsers,
den van de toenmalige burgemeester van dat andere verantwoordelijke personen in
Leipzig. Karl F. Goerdeler, tot één der de lep-leiding onder het motto „van uit- if
eerste oppositiekernen, werd het mogelijk stel komt afstel" op militair-technische u6 taveisauer ia cis
een begin van een netwerk te spinnen, gronden een voortdurend verschuiven van
waarin de draden van politiek, burgerlijk cle da,a der operaties in het Westen van Begin maart 1940 klonken er opnieuw
en militair verzet samen kwamen met de Hitier wisten af te dwingen, waardoor het hoopgevende geluiden. Generaal Thomas,
lijnen die via verschillende regerings- karakter van een acute noodtoestand aan plaatsvervangend commandant van het
diensten en de militaire inlichtingendienst, de situatie in eind 1939 werd ontnomen, thuisleger, dat werd aangevoerd door de
de „Abwehr" (waar men mannen als ad- Zo waren er tot in 1940 geen daden ge- corrupte Fromm, die in juli 1944 één der
miraal Canaris en generaal Hans Oster steld die iets positiefs opleverden. De wan- voornaamste oorzaken was van het ineen
als vertrouwelingen had) naar het buiten- hoop nabij, besloot Erich Kordt de di- storten der revolte, wilde de generaliteit
Tn deze tot slachtplaats verbouwde ruimte land liepen. plomaat die ook de oppositie in het buiten- tot dienstweigering bewegen en hij dacht
ran de Berlijnse gevangenis Plötzensee Goerdeler, die vele relaties in het bui- land gewichtige diensten had bewezen, zelf aan een arrestatie van Hitler met behulp
werden de hoofdfiguren van hei Duitse lenland, Engeland. België, de Ver. Staten, te handelen. Hij wilde een bom in Hit- van het Berlijnse garnizoen. Het leger zou
rerzet na het proces „20 juli" als vee ter Zweden en het Nabije Oosten had, was Iers hoofdkwartier plaatsen. Generaal Oster vervolgens het regime overnemen. Zijn
dood gebracht opgehangen aan slacht- naast anderen voor de oppositie de rei- van de „Abwehr" zou voor deze helse ma- streven stuitte echter op de ontmoediging
haken. Op Hitlers verzoek werden de zende ambassadeur. De inlichtingen die chine zorgen, doch een onverwachte aan- van de generaals die de bevelen hadden voor die tijd. Het buitenlandse contact
executies gefilmd. hij de buitenlandse regeringen (via vrien- slag op Hitler in de „Biirgerbraükeller" in moeten geven. Spoedig daarop brak Halder richtte zich, via de A.P.-correspondent,
(Foto: Landesbüdsteile Berlin) den) deed toekomen, had hij uit de beste München een stunt van de SA, die Hitler met. de oppositie. Hij was volkomen over Louis P. Lochner, in Berlijn speciaal op
hebben.
De burgerlijke oppositie stond alleen
en kon weinig anders meer doen dan
fatsoenshalve de data en uren van de
Duitse aanval op de Westeuropese lan
den aan de beti-okken regeringen me
dedelen. Na deze grote terugslag duur
de het lange tijd, eer de politieke op
positie de generaals weer met kans
kon benaderen. De generaals hielden
zonder uitzondering een militaire tegen
slag, die Hitiers prestige als oorlogs
genie zou aantasten, voor noodzakelijk.
Zo'n tegenslag liet op zich wachten tot
1943, het jaar van Stalingrad en., het
jaar van de mislukte aanslagen op
Hitier.
De vex-zetsgeest leefde echter ook lang
de Ver. Staten die in 1941 nog niet in oor
log met Duitsland waren en via de com
munistische ondergrondse op de Sovjet-
Unie, welke in tegenstelling tot de wësr
telijke landen de Duitse geestverwanten
aanmoedigend tegemoet trad, opleidde en
steunde. Na 1945 heeft de Sovjet-Unie daar
van de vruchten geplukt.
Onder de niet communistische oppositie
bezon men zich op de toekomst. Een merk-
waai-dige en unieke dicussiegroep was ja
dit opzicht de „Kreisauer Kreis", een
groep van vooraanstaande geleerden, polir
tici. kunstenaars, geestelijken en mensen
uit 't vakbondsleven, die zich op het land
goed Kreisau van Helmut J. Graaf von
Moltke verenigd had, en studeerde over
een regeringsprogramma voor de tijd die
na de ineenstorting van het nazi-regime
zou volgen. Er mocht geen regeringsva-
cuum ontstaan, zo redeneerden zij, terwijl
het tevens in hun bedoeling lag een nieuwe
slaat te scheppen die de naam „democra
tie" waardig was.
Een vredesprogramma
De idealen van de Kreisauer Kreis wa
ren bijzonder edel van gehalte. Eén ervan
was de absolute geweldloosheid, om wel
ke reden deze groep alhoewel zij nauwe
relaties onderhield met de kringen van
Goerdeler, Beek, Oster, Gisevius en vele
andex'en een mooi'daanslag op Hitier
geen geschikte methode vond om er de de
mocratie mee te beginnen.
Dit heeft hen evenwel de bloedwraak der
nazi's in de grote processen van 1944 niet
bespaard. Zij vielen voor idealen, die in
onze ogen misschien naïef lijken, met de
moed en de ovex-tuiging van ware marte
laren. Hel is onmogelijk om niet ten diep
ste ontroerd te worden bij het lezen van
hun laatste brieven en bij het horen van
hetgeen zij zeiden voor zij op de wreedste
manier ter dood werden gebracht.
De Kreisauer Kreis was als het ware
„het geweten" van het Duitse, georgani
seerde verzet, dat zich intussen bezigheild
met het op papier scheppen van de naoor
logse slaat. Regeringsposten waren al ver
deeld onder de hoogstaande figuren uit de
oppositie, radio-proclamaties die direct na
de omwenteling zouden worden uitgezon
den waren geschx-even, een regeringspro-
gramma dat o.m. voorzag in berechting
van de oorlogsmisdadigers, ontruiming
van de bezette gebieden en vredesonder
handelingen op basis van christelijke mo
raal was opgesteld en het wachten was
alleen op het geschikte moment om op te
treden.
Een moordaanslag op Hitier, mede ten
einde het leger te ontslaan van zijn eed
van trouw aan de Führer, waaromtrent
het nog steeds scrupules koesterde was
in de oppositieplannen vanaf 1940 bijna
permanent verdisconteerd. Men wilde op
recht het eigen huis reinigen.
Evenwel was ook nu een voorwaarde,
dat Duitslands tegenstanders tijdens de
grote schoonmaak geen gebi-uik zouden
maken van de interne moeilijkheden. In
dit opzicht kon de oppositie een gerecht
vaardigd wantrouwen koesteren, want
langzamerhand was het westelijke stand
punt zo, dat men het vertrouwen in welke
Duitse regering dan ook, had opgezegd en
dat men eerst weieens daden wilde zien
voor er over eventuele vrede kon worden
gesproken.
Vicieuze cirkel
Onderwijl verlangde de oppositie van de
westelijken een misschien té groot opti
misme teneinde de verlangde daden te
kunnen wagen. Een vicieuze cirkel, welke
pas in 1943 na de eerste grote militaire
nedei'laag werd doorbroken door opeen
volgende pogingen om Hitier te doden.
„Laat maar komen wat komen moet", be-
Vervolg zie pagina 4)
