De drie oorlogsmisdadigers in SPANDAU
worden door 250 man personeel bewaakt
De wonderlijkste gevangenis ter wereld
waar dag en nacht alarmtoestand heerst
Zoeklichten
Nummers
Chronometers
Geheugenverlies
Kruiswoordraadsels
PAGINA DRIE
Erbij
Rudolf Hesstoen en nu
MET HULP van de heer Friedel in
Berlijn een functionaris van de In
ternationale Katholieke Hulpverlening
heb ik geprobeerd deze beruchte
vesting van Spandau te benaderen hoe
wel mijn metgezel mij herhaaldelijk
verzekerd had, dat het me niet zou
lukken.
We probeerden het in de nacht. De
heer Friedel kent precies de weg en
we waren er in een ommezien. Enige
honderden meters voor het in rode bak
steen opgetrokken gebouw stopte de
auto van de heer Friedel.
„Verder mogen we niet", zegt hij.
„Ik kan het toch altijd proberen?"
„Onmogelijk!"
„Is er werkelijk zo'n zware bewa
king, achttien jaar na de vonnissen in
Neurenberg?"
„Als u me niet geloven wilt, gaat
uw gang!"
Afwezig ontcijfer ik een paar bordjes,
die langs de weg staan: „Verboden toe
gang", „Verboden te fotograferen", „Op
gelet! Gevaar!" Overtuigd van mijn
goede bedoelingen, sla ik op al deze
waarschuwingen geen acht, maar bij
een volgend bordje sta ik toch even stil:
„Kom niet dichterbij. De bewakers heb
ben opdracht te schieten!" staat erop te
lezen.
Ik sta nu niet ver meer van de grote
ringmuur die ongeveer 4.50 meter hoog
Is. Ervoor ligt een breed en goed on
derhouden gazon maar niemand kan het
betreden want het ligt vol met prikkel
draad, dat blijkens waarschuwingen,
die erbij staan, onder stroom staat.
Ik besluit de zandweg te volgen langs
de gevangenis op ongeveer 20 meter van
de ringmuur. In de verte ontdek ik uit
kijkposten maar ze lijken verlaten te
zijn. Er heerst althans een rust als op
een kerkhof.
vier geallieerden na de val van het
Derde Rijk nog volledig gerespecteerd
worden door alle vier mogendheden.
Het militaire tribunaal van deze vier
mogendheden, dat in Neurenberg ver
schillende vooraanstaande Nazi's heeft
veroordeeld zocht indertijd naar een
gevangenis om de veroordeelden onder
te brengen. De keus viel toen op
deze „rode vesting" Spandau. Men
kwam overeen de gevangenis onder be
stuur en toezicht te plaatsen van de
vier mogendheden. Om de beurt zou
één van de geallieerden het bestuur van
deze gevangenis voor de periode van
een maand op zich nemen. Er werden
reglementen opgesteld, waaraan ieder
een zich te houden had. Daarom is er
thans elke maand een andere directeur
in Spandau en ander personeel.
Elke donderdag nodigt de directeur
in functie zijn drie collega's uit om
kleine details ten aanzien van het be
stuur te bespreken. Tenslotte lossen de
Amerikanen. Britten, Fransen en Rus
sen elkaar elke maand af om de bewa
king van de ringmuur rondom de ge
vangenis over te nemen", aldus de heer
Pineau.
Het tribunaal van Neurenberg ver
oordeelde eerst zeven vooraanstaande
Nazi-leiders tot gevangenisstraffen. Dat
was, dacht men, slechts een begin maar
het pakte anders uit. De Russen ver
weten de Amerikanen, Britten en Fran
sen gebrek aan strengheid en de laat-
sten waren op hun beurt weer verbol
gen over de Russen, dat zij dit in het
openbaar aan de orde hadden gesteld.
Het incident leidde tenslotte tot een
breuk. De overige oorlogsmisdadigers
werden van toen af berecht door da
mogendheid, die ze gevangen had ge
nomen.
Maar plotseling blijf ik stijf van schrik
staan. Enorme zoeklichten flitsen aan.
Ik sta in hun stralenbundels gevangen.
In de verte hoor ik bevelen in het Rus
sisch en gekletter van geweren. Enkele
ogenblikken later staat eensklaps een
man in burger voor me met twee grom
mende herdershonden aan de riem. Hij
vraagt me in het Duits:
„Wat heeft u hier te zoeken?"
„Ik wilde hier eens kijken", is mijn
antwoord.
Hij springt bijna uit z'n vel als hij
dit hoort en brult:
„Heeft u dan die borden niet gele
zen?"
Vervolgens wijst hij me de mitrail
leurs, die op me gericht zijn vanuit
schuilhoeken. Hij begeleidt me tot de
auto van de heer Friedel, die me na
tuurlijk spottend aankijkt.
Dat was mijn eerste contact met de
ze wonderlijkste gevangenis ter wereld
waar, dag en nacht, het personeel in
alarmtoestand verkeert.
Tweehonderden vijf tig personen zijn
ln deze gevangenis in Spandau in dienst
om een 70-jarige Rudolf Hess, (veroor
deeld tot levenslang) en twee anderen
(modelgevangenen), die de laatste pe
riode van hun twintigjarige gevangenis
straf uitzitten, te bewaken: Baldur von
Schirach, de leider van de Hitier Ju-
gend en Albert Speer, oud-minister van
Bewapening. Deze abnormale toestand
is de tol van één van de mooiste juri
dische warwinkels, die ooit in het inter
nationale recht zijn voorgekomen.
We hebben ons licht eens opgestoken
bij twee hoge Franse functionarissen,
M. de Steinbach en Jean-Paul Pineau,
die ten nauwste betrokken zijn bij het
toezicht op deze internationale gevan
genis.
„Spandau is niet alleen een gevange
nis voor oorlogsmisdadigers," zegt de
heer Pineau ons," maar ook diploma
tiek terrein. Het is de laatste plek in
Duitsland, waar de akkoorden van de
MEER DAN 250.000 moeten de belastingplichtigen van Berlijn ieder jaar
opbrengen om een deel van de kosten van de bewaking te betalen van.
drie gevangenen. Drie oorlogsmisdadigers in de gevangenis van Spandau. Het
zijn niet alleen de duurste gevangenen ter wereld maar ook de zwaarst be
waakten. Want deze met een netwerk van prikkeldraad onder elektrische hoog
spanning afgeschermde burcht heeft niet minder dan 250 man in dienst. Van
de 597 cellen in deze gevangenis zijn er slechts drie bewoond. Die drie be
woners zijn: Rudolf Hess, lange tijd de plaatsvervanger van de Führer,
Baldur von Schirach, de gevreesde Reichsjugendführer en Albert Speer,
Hitiers voornaamste man op het gebied van de oorlogsproduktie. Deze geheim
zinnigste gevangenis ter wereld is meer dan eens in de publiciteit geweest,
maar de laatste jaren is er een opmerkelijk waas van stilzwijgen om de Span-
dauer burcht gelegd. Slaagden vroeger brutale fotografen, uitgerust met
enorme telelenzen, er nog wel eens in foto's te maken van de daar gevangen
gehouden Duitse oorlogsmisdadigers, thans lukt het vrijwel niemand meer
in de buurt van deze gevangenis te komen. De poorten blijven hermetisch
gesloten en ze worden slechts eenmaal per maand geopend voor het aflossen
van de wacht.
IN DE GEVANGENIS in Spandau
was echter op een dergelijke wending
in de berechting van de Duitse oorlogs
misdadigers niet gerekend. De 597
strafgevangenen, die er waren onder
gebracht, waren al naar elders overge
bracht en architecten, metselaars en
slotemakers waren intussen druk aan
het werk geweest om het veiligheids
systeem van deze gevangenis te verbe
teren met het oog op de komst van de
zware „gevallen". Men had op honder
den van dergelijke gevangenen gere
kend, maar er kwamen er slechts ze
ven.
Op 18 juli 1947 werden deze zeven in
de gevangenis van Neurenberg gewekt
en in het geheim aan boord van een
Dakota gebracht en om elf uur 's mor
gens stopten drie auto's, waarvan de
ramen afgeschermd waren, voor de
grote poort van de Spandauer gevange
nis. Op de stenen trap van het hoofd
gebouw van de gevangenis stonden vier
geallieerde directeuren deze gevange
nen op te wachten. Via een zwaar ge
pantserde deur kwamen ze in het ge
bouw en de hoofdbewaker een Rus
bracht ze naar een vertrek waar ze al
hun kleine bezittingen moesten afge
ven.
„Van nu af aan wordt u slechts aan
gesproken of geroepen onder uw num
mer", zegt de hoofdbewaker tegen de
gevangenen. Op een tafel liggen zeven
grote zakken op een rijtje. Zakken met
gevangeniskleding.
„Nummer één", zegt de hoofdbewa
ker als hij overgaat tot uitdeling. Een
donkere man, waarvan de smalle schou
ders niet passen bij zijn lengte, stapt
als een automaat naar voren. Hij was
eens de plaatsvervanger van Hitier en
meent als eerste aan bod te zijn.
„Nee, niet u", zegt de bewaker en
hij wijst een hevig protesterende Rudolf
Hess weer naar zijn plaats. Hij over
handigt het eerste pakket daarop aan
de blondste man van de groep Baldur
von Schirach.
„Nummer twee: Groot-admiraal Karl
Dönitz. Nummer drie: Baron Konstan-
tin von Neurath. Nummer vier: Groot
admiraal Erich Rader, die het nog
steeds niet verkroppen kan, dat Dönitz
hem op het laatste moment nog zijn
functie heeft afgesnoept. Nummer vijf:
Albert Speer. Nummer zes: Walter
Funk, oud-minister van economische
zaken. En omdat hij ook in de gevange
nis van Spandau de eerste viool dacht
te kunnen spelen wordt Rudolf Hess
nummer zeven.
DE GEVANGENEN steken zich in
hun nieuwe kleding: grijs hemd, lin
nen pantalon, een jasje met daarop in
grote cijfers hun nummer. Dan wordt
hen het reglement van orde voorgele
zen: Om zes uur 's morgens opstaan
en om tien uur 's avonds naar bed. Zelf
gang en cellen schoonhouden en alle
dagen kunnen zij aan het werk gezet
worden in de tuin of het atelier, be
halve op zondag.
Uit veiligheidsoverweging mogen zij
zichzelf niet scheren. Om de twee da
gen komt daarvoor een kapper. Er mo
gen hoogstens elf familiefoto's in de cel
worden opgehangen. Zij mogen studie
boeken lezen maar geen ontspannings-
Zo moest men wachten op een confe
rentie van de vier ministers van Bui
tenlandse Zaken om tot overeenstem
ming te komen betreffende de dagelijk
se kranten, die de gevangenen zouden
mogen lezen: Frankfurter Allgemeine,
Die Welt, Der Kurier (West Berlijn) en
Neues Deutschland (Oost-Berlijn). Be
sloten werd daarbij, dat een censor al
le berichten uit zou knippen, die be
trekking hebben op de nationaal-socia-
listische periode.
En de radio? Men kon niet met de
Russen tot overeenstemming komen
over de toegestane golflengten. Daaren
tegen stemden de Russen er wel na
veel praten mee in, dat de gevangenen
in plaats van eenmaal per maand, een
maal per week naar hun familie moch
ten schrijven en éénmaal per maand be
zoek mochten ontvangen in plaats van
eens in de drie maanden. In het regle
ment staat geschreven, dat de gevan
genen naar religieuze muziek mogen
luisteren. Het Requiem van Mozart en
een Mis van Bach zijn natuurlijk in
deze categorie ondergebracht, maar pre
ludes en de fuga's? Mogen de gevange
nen deze muziek beluisteren?
EEN ANDER delikaat probleem, zo
als dat kortgeleden aan de orde kwam:
Verstrooiingslectuur is de gevangenen in
Albert Speer
(Foto's: „De Post")
lectuur. Het is hun verder toegestaan
naar bepaalde radio-uitzendingen te
luisteren en zij mogen éénmaal per
maand hun familieleden schrijven,
maar elke brief mag niet meer dan 1300
woorden bevatten. Eenmaal per 3 maan
den mogen zij toestemming vragen voor
een bezoek van een van hun verwan
ten: één kwartier en geen seconde lan
ger. Het wordt gecontroleerd met een
chronometer. De bezoekers moeten zich
onderwerpen aan de reglementaire
fouilleringen. Tijdens de werkuren en
tijdens het luchten mogen de gevange
nen bijeen zijn maar het is hun abso
luut verboden ook maar één woord met
elkaar te wisselen.
Het leven van de gevangenen is op
de minuut uitgestippeld. De Russen
hebben altijd afwijzend gestaan tegen
over de kleinsde veranderingen in dit
strenge reglement. Na veel gepraat
zijn de westelijke partners er in ge
slaagd hen bepaalde „aanpassingen"
en bepaalde „interpretaties" te doen
aanvaarden. Maar de gelegenheden
hiervoor zijn zeldzaam. Zelfs de klein
ste problemen eisen „topconferenties".
Spandau verboden, maar wel mogen ze
studieboeken lezen. Op een dag werden
Baldur von Schirach gedichten toege
stuurd en de vier gevangenisdirecteu
ren hebben toen tevergeefs geprobeerd
het eens te worden of verzen als een
frivole kunstuiting moeten worden be
schouwd of niet.
De Russen gedragen zich tegenover
de gevangenen thans nog precies zo als
op de dag van hun aankomst in 1947.
Net zo strak, streng en onbuigzaam.
Zij verzetten zich tegen iedere verzach
ting van het reglement. Zo zien zij nog
even nauwgezet als in 1947 erop toe,
dat de vroegere Hitler-chefs geen woord
met elkaar wisselen tijdens het luchten
of tijdens hun werk. De Amerikanen,
Fransen en Engelsen zijn veel meer
toegevend. Zij laten het bijvoorbeeld
oogluikend toe, dat de gevangenen on
derling een paar woorden met elkaar
spreken, zeer tot ongenoegen van de
Russen overigens.
Thans antwoorden nog slechts drie
nummers bij het dagelijkse appel. Ba
ron von Neurath werd in 1954 vrijgela
ten. Twee jaar later stierf hij in zijn
kasteel. Admiraal Dönitz heeft zijn
straf van tien jaar uitgezeten. Erich
Rader werd vervroegd op vrije voeten
gesteld in verband met zijn leeftijd en
slechte gezondheid. Hetzelfde was het
geval met Funk.
Van de 597 cellen van de gevangenis
van Spandau zijn er dus nog slechts
drie bezet. Wanneer men in aanmer
king neemt, dat de opgelegde straf
van de veroordeelden aanvangt op de
dag van hun arrestatie en niet op de
dag van hun veroordeling, dat moeten
Baldur von Schirach en Albert Speer,
die tot 20 jaar gevangenisstraf werden
veroordeeld, binnen een jaar worden
vrijgelaten. Wat zal dan het lot zijn
van Rudolf Hess, die levenslang kreeg?
Zal hij de eenzame gevangene van
Spandau worden of zal hij naar een an
dere gevangenis worden overgebrach?
De gevangenis van Spandau is een
goed contactpunt van de vier geallieer
den van de laatste wereldoorlog en alle
partijen wensen dit contact te behou
den. De Russen vinden het verder pret
tig een detachement militairen door
West-Berlijn te laten marcheren bij een
aflossing van de wacht te Spandau.
Zij houden zo voet op westerse bodem.
Van hun kant vinden de Amerikanen,
de Britten "en de Fransen het prettig
nog over een gebied te beschikken met
een niet-officieel karakter, waar men
regelmatig contact kan hebben met de
Russen. De gevangenis van Spandau is
de laatste jaren meer dan eens een uit
stekende diplomatieke plek geweest!
De gezondheid van de gevangenen is
wel de voornaamste zorg van de vier
directeuren. Iedere maand is er een an
dere dokter, die over de gezondheid van
de gevangenen waakt. De ene maand
een Rus de andere maand een Britse
dokter, een Amerikaan, een Fransman
enzovoort. Zo'n arts is ook de enige
met wie de gevangenen vertrouwelijk
praten. Dokter Noël Guéroult, thans in
ternist bij een ziekenhuis in Parijs, be
hoorde eens tot deze artsen. Wij heb
ben hem naar zijn bevindingen ge
vraagd. Hij vertelde hier uitvoerig over.
Rudolf Hess heeft het dikste dossier
van de ziekenzaal, zo vertelde ons dok
ter Guéroult. Niemand ter wereld wordt
méér door doktoren onderzocht dan hij.
Elke keer als er een nieuwe dokter in
de gevangenis van Spandau verschijnt,
probeert hij diens belangstelling te wek
ken en hij noemt zich dan steevast een
hoogst ernstig geval. Hij houdt dan niet
op met klagen over maagpijnen, maar
geen enkele dokter heeft tot nu toe de
geringste aandoening kunnen ontdek
ken
Tijdens zijn gevangenschap in Enge
land en in Neurenberg tijdens het pro
ces, beweerde hij aan geheugenverlies
te lijden. In het eerste geval om naar
Duitsland teruggezonden te worden en
in het tweede geval om aan de galg te
ontsnappen.
Ik heb vaak met hem gesproken, al
dus dokter Guéroult, en daarbij is mij
wel gebleken, dat hij zich nog steeds
niet bij het vonnis van Neurenberg
heeft neergelegd. Hij meent, dat hij
zijn „opdracht" nog niet volbracht heeft
en hij meent eens weer een rol van
betekenis te kunnen spelen.
Hij wijst nog steeds vol trots op zijn
titel van plaatsvervangend-Führer on
danks het feit, dat hij thans een oude
en gebroken man is, gebroken door 23
jaar gevangenschap. Hij is zelfs kin
derlijk hooghartig. Zo is hij keer op
keer diep gegriefd, dat zijn lotgenoten
hem niet bij iedere gelegenheid hun
plaats afstaan. Hij eist bijvoorbeeld,
dat men hem de keuze van zijn was
tafel laat. Hij is ook zeer ingetogen als
Von Schirach hem met „Herr Rudolf
Hess" aanspreekt terwijl hij zeer ver
bolgen is als Speer zegt: „Die Rudi,
toch!"
Opmerkelijk is ook dat Hess
zichzelf de wrede opoffering heeft op
gelegd zijn vrouw Ilse niet te ontvan
gen.
Ik heb hem eens gevraagd of hij
nooit op dit besluit terug zou komen.
„In dit pak zou het tegenstrijdig zijn
met mijn waardigheid", gaf hij ten
antwoord.
Ik begreep pas de werkelijke reden
van dit hooghartig isolement toen ik op
een prachtige lentemiddag Hess obser
veerde in de tuin van de gevangenis.
Zoals gewoonlijk zat hij naast een
kruiwagen terwijl zijn medegevangenen
Baldur von Schirach
werkten. Hij had zijn strohoed met bre
de randen stevig over het hoofd getrok
ken en zijn blauwe ogen staarden in
het niets tot plotseling de motoren van
een vliegtuig hem tot de werkelijkheid
terugbrachten. Ik zag hem als het wa
re in paniek de vingers in de oren stop
pen en toen werd mij duidelijk hoe hij
gedurende zijn gevangenschap zijn trot
se terughoudendheid en zijn illusies
heeft kunnen behouden: hij heeft een
mentale muur om zich opgetrokken,
waarachter hij zich schuil houdt. Hij
ontvlucht elke emotie, die deze muur
zouden kunnen doen ineenstorten: hij
heeft een grote afkeer van klassieke
muziek hij weigert naar muziek te
luisteren in de kapel en hij kon niet
verdragen, dat Funk zachtjes populai
re Duitse liedjes floot. Hij is ook bang
voor de schok, die een bezoek van zijn
vrouw zou kunnen veroorzaken en hij
heeft een afschuw voor vliegtuigen,
waarvan de geluiden hem als voorma
lig piloot schokken.
Dokter Guéroult vertelde ons verder,
dat hij bij Rudolf Hess slechts één mo
ment van zwakte had ontdekt. Hij vloog
toen op de aardbeienplanten in de moes
tuin af, plukte haastig wat aardbeien,
stopte deze gulzig in de mond, waarna
hij beschaamd en woedend over zich
zelf weer zijn vertrouwde hoekje op
zocht.
Nummer één Baldur von Schirach
is de enige, die Hess nog enigszins
een goed hart toedraagt. Hij respecteert
hem ook en betuigt hem een zeker eer
betoon. Von Schirach mag misschien
zijn politieke „vergissingen" hebben in
gezien, maar ook hij is nog steeds niet
genezen van zijn illusies. Hij droomt er
nog steeds van om een ethisch opvoe
dingssysteem voor de jeugd te ontwer
pen.
„Ik heb eindelijk mijn draai gevon
den: de kunst," zo vertelde hij mij op
zekere dag, aldus dokter Guéroult. Een
groot gedeelte van de dag brengt hij
door met het lezen van gedichten en
spreuken wanneer hij althans geen
kruiswoordraadsels meer heeft om op
te lossen.
VON SCHIRACH is een groot kruis
woordraadselexpert geworden in Span
dau. Hij lost alles op, wat hij maar in
de kranten kan vinden. Deze hartstocht
is bij hem ontwaakt toen hij de zwaar
ste crisis doormaakte tijdens zijn gevan
genschap. Dat was op 18 augustus 1950,
toen hij op de tafel in zijn cel de brief
van zijn vrouw ontdekte. Een brief die
al een maand tevoren was aangekomen
magr die eerst in vier talen moest wor
den vertaald en door de directeuren
worden nagegaan. Henriette, dochter
van Heinrich Hoffmann, de officiële fo
tograaf van Hitier schreef hem in deze
brief, dat zij van hem wilde scheiden
en dat zij een man gevonden had, die
voor haar en haar vier kinderen wilde
zorgen.
„Heb je je wel eens afgevraagd", zo
schreef zij, „hoe wij moeten léven? In
plaats van rustig in je cel te zitten
en filosofie te studeren, zou je beter
doen de realiteit onder ogen te zien
en je af te vragen, waar je vrouw en
kinderen hun volgende maaltijd van
daan moeten halen. Je hersens vertoe
ven nog steeds in de wolken zoals het
altijd al is geweest sinds ons huwelijk.
Toen het onheil over ons kwam, had ik
gedacht, dat je me gevraagd zou heb-
bem met je te sterven zoals ook de
familie Goebbels gedaan heeft. Je wei
gerde echter het vergif in te nemen
omdat je, zoals je zei, niet het recht
had te sterven omdat je je ware per
soonlijkheid nog moest onthullen. Ik
was al weduwe, lang voor het proces
in Neurenberg, want je was getrouwd
met de Hitier Jugend.
Na een periode van grote neerslach
tigheid, die tien dagen en tien nachten
duurde, schreef Baldur von Schirach
zijn vrouw het volgende:
„Ik heb altijd gewild, dat je geluk
kig zou zijn en hopelijk opent deze
brief je de weg naar het geluk!"
Aan de muur van zijn cel hangen de
foto's van zijn drie zoons, Klaus, Robert
en Richard en van zijn dochter Angeli
ca, die thans dertig jaar oud is. Zij is
de geheimzinnige bezoekster, die zich
elke maand aan de poort van de ge
vangenis komt melden. Maar de foto
van zijn vrouw Henriëtte heeft hij ver
wijderd nadat de echtscheiding in 1950
was uitgesproken. Momenteel werkt zij
bij een filmdistributeur in München,
waar zij films van Duitse onderschrif
ten voorziet. Ook werkt zij wel eens
mee aan televisieuitzendingen.
(Slot zie pag. 7)
