GROOTSTE BANKOVERVAL ALLER TIJDEN
LEVERDE BUIT VAN
F 46 MILJOEN OP
Stom toeval deed moedige
„kraak" van verzetsgroep
in 1944 volledig teniet
DE „MODERNE" CHIMPANSEE GEDRAAGT ZICH
MINDER „MENSELIJK" DAN ZIJN VOORZATEN
mÈÊÈÈÈIÊtÊiÊÈm
Paniek
Toeval
Compromis
Directeur „hielp"
Gebarentaal
Respect voor de oudjes Gestrand
„Ontmenselijking"
Conservatieve eters
„Praten" met de handen
Wapengebruik
TV-documentaire
mm:
i -
Euii> r J
-m
wmmmmËÊB8M
(Van onze correspondent)
ALMELO (GPD). Woensdag 15 november 1944 een dag als alle andere
bezettingsdagen. Triest begonnen, doordat de herfststormen hun volle geweld
laten voelen. Voor de avond wordt bovendien mist verwacht. In het gebouw
van de Nederlandsche Bank, een groot herenhuis aan de Wierdensestraat, maakt
het personeel zich gereed om naar huis te gaan. Even nadat om half zes de
deur gesloten is, klinkt de bel. De jongste bediende doet open. Een mannen
stem vraagt naar de directeur. Voordat er antwoord is gegeven, staan vier
mannen, van wie één gemaskerd, in de hal van de bank. De grote deur valt
achter hen dicht. Een uur en een kwartier later komen de vier weer naar
buiten. Een vrachtauto rijdt voor en dertien kisten worden ingeladen. Kisten
met geld, met miljoenen. De slag is bijna geslagen, de bankoverval is gelukt.
V
IN SEPTEMBER 1944, twee maan
den vóór de overval, was, op advies
van de regering te Londen, de spoor
wegstaking begonnen. De stakers heb
ben veel geld nodig, wil hun actie een
succes worden. Het een jaar tevoren"op
gerichte clandestiene Nationaal Steun
fonds belast zich met de voorziening.
Maar het geld raakt op en een verzoek
aan de illegaliteit levert enkele „kra
ken" op, waarbij tienduizenden worden
buitgemaakt: bij lange na echter niet
voldoende om de staking gaande te
houden.
Via de in Zwolle ondergedoken pre
sident-directeur van de Nederlandsche
Bank, mr. Trip, komt de tip binnen,
dat op het bijkantoor in Almelo veel
geld wordt geconcentreerd, in opdracht
van „Reichskommissar" Seyss-Inquart,
die dan op de Bellinckhof in de buurt
van Almelo verblijft. Ex-bankemployee
Derk Smoes oppert na een gesprek met
de leiding van de K.P. het plan, een
overval te plegen, die het steunfonds uit
de geldzorgen moet halen.
Op 7 november 1944 komt de toestem
ming van „Londen" binnen en Derk
Smoes zet zich onmiddellijk aan het
werk.
Het zit hem bij de uitwerking van
zijn plan mee. Hij kent de bank op z'n
duimpje. Hij heeft er enige tijd gewerkt,
maar verdween nadat hij de revolver
van zijn baas, een N.S.B.-functionaris,
geleend had, om een (geslaagde) ontvoe
ring van een verzetsman uit het Huis
van Bewaring in Almelo te volvoeren.
De wapendiefstal werd ontdekt en Derk
moest onderduiken.
Smoes heeft echter voldoende relaties
die hem willen helpen. Een expediteur
uit Rijssen, Willem Meenks, wil een
vrachtwagen ter beschikking stellen. De
man wordt echter niet ingelicht over
de aard van de operatie. Relaties bij de
bank zullen voor voldoende pakmate-
riaal zorgen en Smoes vindt behalve
Douwe Mik, „Herman" en „Anton", die
naar binnen zullen gaan, nog zes
K-P.'ers bereid de conciërgewoning bo
ven te bezetten en de omgeving in de
gaten te houden. De afspraak is, woens
dag 15 november om half zes bij de
bank te zijn. De bankroof kan beginnen,
de roof die de geschiedenis zal ingaan
als de grootste die ooit is gepleegd.
Op het afgesproken tijdstip heeft
ledereen zijn positie ingenomen. Meenks
heeft de vrachtauto in een gang naast
de bank geparkeerd. Smoes begeeft zich
met Douwe, Anton en Herman naar de
deur, terwijl Henk en Jo bij de (loyale)
concierge aanbellen. Smoes heeft een
masker voor, opdat zijn oud-collega's
hem niet zullen herkennen. Douwe belt
aan en vraagt de directeur te spreken.
Voordat de jongste bediende aan het
verzoek kan voldoen, dringt het viertal
de directeurskamer binnen en zet even
later het zes man sterke personeel plus
directeur Smit met de handen omhoog
tegen de muur. Smoes legt de directeur
kort de bedoelingen uit. De man trilt
letterlijk op zijn benen en kijkt met een
dodelijk-verschrikte blik naar de op
hem gerichte pistolen. Na een aanvan
kelijke aarzeling gaat hij het viertal
voor naar de kluis. Met knikkende
knieën daalt hij het trapje af en opent
achtereenvolgens de deuren van de
voorkluis en de eigenlijke kluis. Daar
liggen, keurig in cellofaan verpakt, de
miljoenen waar het Nederlandse ver
zet om zit te springen. Het personeel
wordt opgedragen het geld in (gereed
staande) zilverbonkisten te pakken.
Wanneer één van de vier overval
lers naar de directeur kijkt, ziet hij
nog juist, dat de man z'n S.S.-speld-
De „geciviliseerde" chimpansee leert
mensen-maniertjes nabootsen.
je dat hij op een revers droeg, weg
moffelt. „Ik wil u niet ergeren bij
uw werk.verontschuldigt de
man zich.
geluid van naderende laarzen. Uit het
donker doemt een peloton Grtine Poli-
zei op. Met een stalen gezicht loopt Her
man naar de voorkant van de auto en
waarschuwt met een knijpdynamo
bijlichtend de Duitsers voor het ob
stakel. De list gelukt zonder op of om
te kijken marcheert het peloton ver
der.
Om kwart voor zeven is het geld in
gepakt. Smoes gaat nog even met Her-
Als het geld in de kisten is gepakt,
wordt de hele vracht door het perso
neel naar boven gebracht. Op een sein
rijdt Meenks de vrachtwagen voor. De
neus van de auto staat nog net op de
Wierdensestraat. Terwijl de kisten wor
den ingeladen, klinkt in de verte het
man naar binnen en wijst enkele dra
den aan, die doorgeknipt moeten wor
den. Hij veronderstelt, dat het telefoon
draden zijn, maar nauwelijks heeft Her
man de tang erin gezet of overal in het
gebouw treedt de luid-rinkelende alarm
installatie in werking.
MEENKS, die achter het stuur zit te
wachten op Douwe, Derk en Herman,
die met hem mee zullen rijden om de
weg te wijzen, raakt in paniek en geeft
(hout)gas. Douwe en Anton, die geen
van beiden de weg weten naar de af
gesproken losplaats, kunnen nog juist
achterin de laadbak springen. Anton,
die heeft gehoord, dat de buit ergens
in Daarle moet worden afgeleverd,
vindt met meer geluk dan wijsheid
toch nog de goede plaats.
In de dichte mist staat daar, bij de
schaapskooi tussen Daarle en Daarler-
veen, het groepje te wachten, dat de
buit zal overnemen, om deze bij boer
Kerkdijk in Daarle onder te brengen.
Zij hebben paard-en-wagen bij zich,
waarop het geld wordt overgeladen.
Even later trekt Piet het paard (dat
nu nog leeft) en de miljoenen over de
hei bij Daarle. Meenks keert terug naar
Rijssen en duikt onder. Het geld wordt
in de wagenschuur verstopt. Enkele da
gen later stuurt Derk echter bericht, dat
„je weet wel" beter in twee porties
naar de boerderij van de familie Nij-
land in Daarlerveen kan worden over
gebracht. Daar vinden de 46.150.000,-
een voorlopige rustplaats onder de hooi
berg.
In dit herenhuis te Almelo was de bank
gevestigd, die het doelwit was van de
verzetsgroep.
Inmiddels is op de bank alles in rep
en roer. De gealarmeerde politie waar
schuwt de S.S.-„Hauptsturmführer"
Gerbig.
Diens vervanger, Herdegen, legt on
middellijk verband tussen de verdwij
ning van Smoes en de overval. Nog de
zelfde avond wordt het huis van Smoes
in Vriezenveen doorzocht. Zonder re
sultaat. Het gehele bankpersoneel wordt
gearresteerd en overgebracht naar het
Huis van Bewaring, waar het wordt
verhoord door enkele „SiPo's" (Sicher-
heitsPolizei). Ook zonder resultaat. Wel
ontdekt Hardegen dat 'n bankbediende,
Meenks, een broer heeft met een expe
ditie-bedrijf, en dat die broer al enkele
dagen niet meer thuis is geweest. Deze
overval treft de Duitsers als een zweep
slag in het gezicht en de hoogste poli-
tie-functionaris, generaal Rauter, geeft
persoonlijk opdracht, de zaak met „al
le middelen tot klaarheid te brengen".
Via de radio en in de kranten worden
oproepen geplaatst, terwijl via aanplak
biljetten een beloning van 1.000.000,- in
het vooruitzicht wordt gesteld voor de-
geen, die inlichtingen kan verschaffen.
Alles zonder resultaat.
AMSTERDAMSE employees, die de
bank in Almelo gaande moeten hou
den, saboteren de zaak, zodat alles in
hmwmwuw ww m m
het honderd loopt en op 1 december het
personeel in vrijheid wordt gesteld. Op
twee bedienden na die naar Duitsland
worden getransporteerd (maar na de
oorlog ongedeerd terugkeren).
Dan komt, op 29 november, het toe
val de Duitsers te hulp. Tijdens een
gewone straatcontrole houden ze een
Zwollenaar aan, die valse persoonsbe
wijzen bij zich heeft, „pb's", die hij in
café Frielink in de Harbrinkhoek uit
handen van Smoes en Mik ontvangen
heeft. De man wordt onder „ver
scherpt" verhoor genomen en geeft op
van wie hij de pb's ontving. Nog de
zelfde avond worden de café-houder en
zijn broer gearresteerd, terwijl ook
Smoes en Mik op de boerdere Noorder-
graaf in de omgeving worden opge
pakt.
Voor de Duitsers zijn ze echter nog
onbekenden met pb's waarop valse na
men staan. Wanneer beiden ontkennen,
iets met de valse pb's uitstaande te
hebben, besluiten de Duitsers zelfs de
mannen weg te sturen, als plotseling
de Vriezenveense „landwachter" Za
gers, een buurman van Smoes, binnen
komt en Smoes zonder meer als zijn
buurman aanwijst. De oplossing voor
de Duitsers is in zicht.
Chimpansees hebben-een gebarentaal, geen spreektaal. Zij zijn expressiever
dan de mens. Ze zijn zeer voorzichtig en conservatief in hun voedselkeuze.
In het oerwoud levende chimpansees kennen het gebruik van knuppels als
vechtwapens niet. Chimpansees hebben enig begrip van leven en dood. Tot
deze conclusies is dr. A. Kortlandt, lector in de psychologie en ethologie der
AAN DE VOET van een heuvel
waar een groot aantal chimpansees de
nacht doorbracht, had hij een natuur
getrouwe pop van een jonge chim
pansee neergelegd, ruggelings uitge
strekt, de armen uitgespreid en de
ogen nog open. De volgende ochtend
verzamelden de chimpansees zich
doodstil in een wijde kring rondom
het „slachtoffer". Tenslotte was er
één moederchimpansee, die uit de
kring naar voren trad.
„Heel bedachtzaam en voorzichtig
naderde zij de pop en rook eraan.
Toen wendde zij zich om naar de
verzamelde menigte.... en knikte
„neen". Alleen een ernstig-zieke polio
lijder bleef er nog een tijdje bij zitten
kijken. Het was alsof hij geen af
scheid kon nemen van de dood. Ten
slotte vertrok hij ook. Daarna bleef
het doodstil. De hele ochtend werd
geen chimpanseekreet meer ver
nomen, ook later niet toen zij in het
bos waren".
Dr. Kortlandt verrichtte zijn laatste
onderzoekingen evenals vorig jaar
en in 1960 toen hij deze plaats ontdek
te bij Beli in Oostelijk Congo aan de
rand van het Albert Nationaal Park.
Hier is, bij een plantage, een door de
plaatselijke bevolking als heilig be
schouwde heuvel. Chimpansees, die
meestal diep verborgen in het grote
oerwoud leven, maken van deze ora-
dieren aan de universiteit van Amsterdam, gekomen op zijn onlangs voltooide
chimpansee-expeditie naar Afrika, de derde in successie. Nog diep onder de
indruk beschreef hij een dezer dagen in een bijeenkomst, waar hij de resul
taten van deze expeditie bekendmaakte, het effect van een experiment dat zijn
laatste gevolgtrekking staaft.
gedeeltelijk van de jacht hebben ge
leefd en dat hun nazaten in het oerwoud
later hun vegetarische eetcultuur heb
ben ontwikkeld. In dit opzicht waren
hun voorouders dus eigenlijk mense
lijker, want wij mensen zijn sinds de
.vroegste tijden jagers geweest"
TIJDENS de hierop volgende verho
ren komt Gerbig met een compromis.
Hij heeft namelijk een vermoeden, dat
het geld in de omgeving van Daarler
veen is verstopt en stelt voor, dat
Smoes en Mik de bergplaats zullen ver
raden, in ruil waarvoor de Duitsers
dan geen pogingen zullen ondernemen,
de mede-daders op te sporen. Beiden
bang dat de Duitsers, die dreigen alle
boerderijen in Daarlerveen te doorzoe
ken, meer zullen vinden dan goed voor
de ondergrondse is, vertellen de schuil
plaats van het geld.
De volgende dag, 30 november, rijdt
Mik met drie vrachtwagens naar da
boerderij van de familie Nijland. Een
Nederlandse „landwachter" krijgt een
hooivork in de hand geduwd en haalt de
hooiberg uit elkaar. Boer Nijland moet
het geld met paard-en-wagen naar Al
melo brengen. Zijn zoon Gerhard wordt
gearresteerd. Ook chauffeur Meenks,
die bij Frielink was ondergedoken,
wordt ingerekend. De opluchting bij de
Duitsers is groot, 's Avonds in de
„Dienststelle" hebben zij een groot
feest, waar de alcohol rijkelijk vloeien.
standigheid gebruik om er veilig te
overnachten.
HET VOORNAAMSTE doel van de ex
peditie was, door proefnemingen in de
natuur een dieper inzicht te verkrijgen
in de biologische verschillen tussen
chimpansee en mens. Vooral de resul
taten van de experimenten met voedsel
geven steun aan de door dr. Kortlandt
en zijn medewerkers bij onderzoekin
gen in dierentuinen ontwikkelde „de-
humanisatiehypothese" over de ont
wikkeling van de mensapen.
VOLGENS DEZE theorie zouden de
voorouders van de tegenwoordige mens
apen vroeger in verschillende opzich
ten een meer menselijke levenswijze
hebben gehad toen zij nog in groten ge
tale de savannahs bewoonden. Dit mens
achtige gedrag zou bij hen weer gedeel
telijk zijn „ingesluimerd", toen zij door
het opdringen van de eerste mensen
vrijwel overal naar het oerwoud terug
moesten wijken. Het gebruik van de
speer door de mens was waarschijnlijk
het beslissende moment in deze ont
wikkeling, omdat men met de speer in
open terrein „op afstand" kan doden.
DE CHIMPANSEES die dr. Kortlandt
onderzocht, leefden van bananen en pa-
papajavruchten, die zij op de plantage
konden vinden. Andere vruchten aten
zij niet. In het begin waren zij er zelfs
bang van. In één geval kon de onder
zoeker het eten van een ei observeren.
Dit werd afgewisseld met het eten van
boombladeren, „zoals wij sla eten", zei
de heer Kortlandt. Proeven van andere
onderzoekers hebben aan het licht ge
bracht dat de voedselkeuze van chim
pansees in het wild van streek tot
streek verschilt en bepaald wordt door
gewoonte en traditie.
De chimpansees bleken geen slak
ken, cameleons, schildpadden, kuiken
tjes of groter gedierte te vangen, te
doden of op te eten. In dierentuinen
leren de meeste jonge chimpansees met
graagte vlees te eten en ook maken zij
soms jacht op muizen, ratten en vogels,
die hun kooi binnendringen.
„Wij moeten", aldus dr. Kortlandt,
„daarom aannemen dat de stamvaders
van onze chimpansees oorspronkelijk
BIJ DE experimenten met voedsel
evenals die met felgekleurde, uit een
feestartikelenwinkel afkomstige hoedjes
kwam aan het licht, dat de chimpan
sees niet gevoelig zijn voor kleuren,
maar wel voor vormen.
Iets unieks, dat men tot nu toe nog
in geen enkele andere dierensamenle-
ving heeft waargenomen was de ont
dekking dat in de door dr. Kortlandt
geobserveerde groep chimpansees het
respect voor de ouderdom vaak zwaar
der weegt dan de fysieke kracht. Een
stokoud exemplaar met zilvergrijze ha
ren, dat lichamelijk al wat gehandicapt
was door de bezwaren van de oude
dag, genoot nog veel ontzag bij de
groep. Het dier kon zonder dat iemand
protesteerde bananen afpakken van
volwassen mannelijke chimpansees in
de kracht van hun leven.
De eerder genoemde, aan verlam
mingsverschijnselen lijdende chimpan
see was door de groep uitgestoten.
Meestal hinkte hij enkele tientallen me
ters voor of achter de groep.
HET ONDERLINGE CONTACT in de
groep voltrekt zich hoofdzakelijk via
blikken van verstandhouding en hand
gebaren. Vooral moeders en kinderen
zijn bijzonder zwijgzaam, waarschijn
lijk omdat panters op jonge chimpan
sees jagen.
De dieren geven stoptekens door
een handzwaai over de schouder.
Zij hebben tekens voor „kom hier"
en „gaat u maar voorbij", zoals wij
ze ook gebruiken. Soms geven ze
elkaar in het voorbijlopen een vluch
tige handdruk. Verder zag dr. Kort
landt hoe de ene chimpansee de an
dere in het terrein iets aanwees ter
wijl zij samen met blikken van ver
standhouding zwijgend zaten te „con
serveren".
DE VERONDERSTELLING van dr.
Kortlandt dat oerwoudbewonende chim
pansees niet met knuppels de strijd
aanbinden met belagers van hun kin
deren, werd gestaafd door het volgen
de experiment. Een opgezette panter
waarvan de kop beweegbaar was ge
maakt met de motor van een autorui-
tenwisser en waarvan men de
staart kon laten kwispelen door aan
een touw te trekken werd met een
chimpanseepop in zijn klauwen ver
dekt opgesteld op de weide onderaan
De gearresteerden worden overge
bracht naar het opvoedingsgesticht „De
Kruisberg" in Doetinchem. De Almelo
se KP probeert nog, Smoes op de
avond voor Kerstmis te bevrijden, maar
de bewaking is te streng. Smoes wordt
per trein naar Duitsland overgebracht
en passeert daarbij ook Almelo. De KP
hoort net te laat dat Smoes in de trein
zit.
IN MAART 1945 sterft deze idealist in
het kamp Neuengamme. „Ik ben ge
strand. Het spel is gespeeld en ik heb
verloren," schrijft hij aan zijn vrouw.
Maar ook: „Laten ze zich niet laten
afschrikken door mijn arrestatie, doch
trouw aan hun overtuiging blijven,
trouw aan vaderland en volk". De ge
arresteerden Mik, Meenks, de broers
Frielink, Nijland en Bruining, worden
eveneens naar concentratiekampen
overgebracht. Van hen keert alleen H.
Frielink na de oorlog terug. De ande
ren sterven in Neuengamme, Wöbelin
of Reyershorst.
de heilige heuvel. Toen een groep apen
de weide betrad trok men de panter
vanuit zijn schuilhut naar voren. Na en
kele ogenblikken stilte gilden sommi
ge apen of vluchtten weg. Anderen gin
gen met een blaffende kreet in een
dreigende imponeerhouding tot de aan
val over. Ze zwiepten met dunne bo
men, zwaaiden dreigend met door da
onderzoeker klaargelegde knuppels en
enkelen gooiden hiermee naar de pan
ter. Er werd echter geen enkele keer
raak gegooid of geslagen.
OP EEN volgende reis naar Afrika
wil de heer Kortlandt de in de savan
nahs levende chimpansees op een der
gelijke manier onderzoeken.
Dr. Kortlandt werd op zijn expeditie
vergezeld door een cineast van Armand
Dennis. De film die deze vervaardigde
zal waarschijnlijk over een jaar op de
Nederlandse televisieschermen kunnen
verschijnen. De gegevens die de onder
zoeker op zijn drie tochten verzamelde,
zullen worden neergelegd in een boek
dat zal verschijnen in een serie over
de nationale parken van Congo.
1
