ROEMENEN ZIJN EEN PIJL IN HET
LICHAAM DER SLAVISCHE VOLKEN"
Boekarest speelt „kies uw partner"
VOORSPELLINGEN VAN
EUGENE DELACROIX
Reis achter het
ijzeren gordijn
slot
Rus formuleert Oosteuropees kernprobleem
NA KROESJTSJEV'S VAL:
Een pocket-uitgave van zijn dagboeken
ZATERDAG 5 DECEMBER 1964
Erbij
door onze reisredacteur
mr. H. L. Leffelaar
Winst maken
Opruiend
Dubbele bodem
André Glavimans
Wat is de achtergrond van het ver
schil tussen de Roemeense en Bulgaar
se posities landen die ruim 600 kilo
meter grens met elkaar delen en zo
veel met elkaar gemeen schijnen te
hebben? Het verschil is elementair en
belangrijk. Roemenië, moederland van
de olie- industrie, werd als natie pas
in 1859 in het leven geroepen na de
door het congres van Berlijn goedge
keurde samensmelting van de Donau
vorstendommen Walachije en Moldavië.
Het Roemeense volk is niet Slavisch,
maar Latijns van oorsprong een om
standigheid die Alexander Michailow-
itsj, minister van Buitenlandse Zaken
van tsaar Alexander II, al in 1856 deed
opmerken: „Als ik de kaart bekijk, kan
ik mijn toorn niet verbergen over
deze acht miljoen leden van een niet-
Slavische natie, die de hellingen van
de Karpaten bewonen, die een pijl zijn
in het lichaam van de Slavische volken
en hun vereniging verhinderen. Als er
in plaats van Roemenen, Serven of Bul
garen zouden wonen, zou het Balkan
probleem veel gemakkelijker op te los
sen zijn".
van een strategische post in de buurt
van de nabij liggende zee- engten)-. In
plaats van een Duitse prins, kreeg Bul
garije een neef van de Russische tsaar
Alexander II als regerend vorst:
prins Alexander von Battenberg. Had
den de Bulgaren reden om de Russen
dankbaar te zijn, de Roemenen onder
een Duitsgeöriënteerde koning bepaald
niet.
Toen Roemenië bovendien na de
eerste wereldoorlog bij de vrede van
Versailles onder meer het tot dan toe
aan Rusland behorende Bessarabië
kreeg toegewezen (inclusief een milli-
oen Oekraïners en wit-Russen), werd
de verhouding met Moskou er niet be
ter op. (Bessarabië, inmiddels een van
de rijkste Roemeense provincies ge
worden, verhuisde op 6 september 1944
bij de wapenstilstand tussen Moskou
en Boekarest overigens weer terug
naar Rusland).
BIJ HET NEERLATEN van het ijze
ren gordijn aan het eind van de Twee
de Wereldoorlog, begon zowel in Roe
menië als in Bulgarije het bewind van
Een oude Byzantijnse kerk in het hartje
van Sofia.
Achter het Dimitrov
Mausoleum in Sofia
wordt een zijstraat
afgezet door hulp-
politieagenten met
rode armbanden
waar „kat" op staat)
om een bijeenge-
trommelde menigte
„belangstellende
toehorenden" ervan
te weerhouden het
plein te verlaten.
Op het plein vindt
het officiële af
scheid plaats van
Walter Ulbricht,
compleet met uren
lange redevoeringen
en (georganiseerd)
applaus
SOFIA. Tegen een uur of vijf, zijn de trottoirs van de
Bulgaarse hoofdstad Sofia bevolkt met langzaam in het ge
lid, maar toch ordeloos sloffende groepen scholieren (her
kenbaar aan hun uniform), en vermoeide mannen en vrou
wen. Allen bewegen zich in de richting van de binnenstad.
Luidsprekers op de hoeken van de straten, die er op het
eerste gezicht uitzien als lantaarnpalen, laten opgewekte
marsmuziek tegen de massieve gevels opkletteren. Even
later liggen de straten stil en leeg onder het geëcho van
een forse mannestem die de marsmuziek vervangen heeft.
Het is een redevoering ter gelegenheid van het vertrek van
Oost-Duitslands Walter Ulbricht, die een bezoek heeft
gebracht aan de Bulgaarse premier Todor Zhivkov. De
stem pauseert regelmatig en even regelmatig, maar niet
altijd meteen, volgt applaus. De spreker is Zhivkov. Hij
staat met Ulbricht en andere partijfunctionarissen op een
met rode lopers bedekte praattribune voor het mausoleum
van Georgi Dimitrov. Op het plein ervoor staan enkele
duizenden „spontaan" toegestroomde belangstellenden
de scholieren, mannen en vrouwen die zoëven over de
trottoirs sjokten. Hoe „spontaan" de massabijeenkomst Is,
ziet men in een zijstraat waar met rode armbanden uit
geruste mannen, hulppolitie, arm in arm de weg versperren
en de menigte ervan weerhouden naar huis te gaan. De
toespraken duren ruim twee uur. Daarna wordt de ver
sperring opgebroken en stromen de door scholen en fa
brieken volgens afspraak geleverde „belangstellenden" de
stad in. De volgende dag maken de kranten melding van
de duizendkoppige afscneidsbetuiging foto's erbij (en
foto's liegen niet).
IN BOEKAREST en Sofia heeft het nieuws van de vervanging van Nikita
Kroesjtsjev door het duo Brezjnev-Kosygin een effect gehad, vergelijkbaar met
de automobilist die willens en wetens het snelheidsverbod overtreedt en nu in
zijn achteruitkijkspiegeltje de politie-auto ziet naderen. In Roemenië en Bul
garije vraagt men zien af hoe hoog de bekeuring zal zijn vooral in Roemenië
met zijn sinds 1960 ver-doorgevoerde liberalisatie. In beide landen waren
duidelijke tekenen waar te nemen die op een minder straffe, exclusief Oost
europees georiënteerde houding wezen.
IN PLOVDIV, 250 kilometer oostelijk
van Sofia, werd eind september een
jaarbeurs gehouden met 26 paviljoens.
Het grootste was dat van West-Duits-
land. Langs dezelfde weg, maar iets
dichterbij Sofia, worden grote broei
kassen neergezet, geleverd door een Ne
derlandse firma het resultaat van een
toevallig contact, gelegd toen een dele
gatie Bulgaarse zakenlieden op door
reis naar Amerika Nederland bezocht.
Bulgarije hoopte door middel van deze
kassen met een vervroegde oogst op de
westerse markt mee te concurreren.
ANDER VOORBEELD van losser
Bulgaars beleid: dit jaar kregen vijftig
fabrieken toestemming zelf hun produk-
tieschema vast te stellen (voordien het
werk van een nationaal comité), zelf
hun grondstoffen te betrekken, en de
produkten zelf van de hand te doen.
Achtergrond van deze ontwikkeling
was het succes van de Liliana Dimitro-
va textielfabriek in Sofia, die in 1963
bij wijze van experiment eenzelfde ge
decentraliseerd systeem toepaste, de
voorgeschreven prod uk tie overschreed,
winst maakte, en zelfs in staat was een
loonsverhoging van tien percent door te
voeren.
In Roemenië leidde de nieuwe koers
nog verder. Zonder ophef (maar met
binnensmonds genoegen van de bevol
king) werd in Boekarest de naar de
Russische generaal genoemde boulevard
Tolbukhin omgedoopt in boulevard dul
Republicii een van talrijke naams
veranderingen.
Toen in de lente van dit jaar een
Russische professor in de economie, E.
B. Valev, in een blad van de Moskouse
universiteit voorstelde om een groot
(en rijk) stuk van Romenië af te split
sen voor een „Donau-projekt" om meer
hydro-elektrische centrales te bouwen
ten behoeve van de Comecon (de Euro-
markt van Oost-Europa) beet Roemenië
van zich af.
PRESIDENT GHEORGHIU-DEJ, een
62-jarige ex-spoorwegarbeider, liet in
zijn partijtijdschrift „Viata Economi-
ca" weten dat wanneer het professora
le plan door zou gaan, Roemenië wel
eens uit de Comecon zou kunnen tre
den.
Hij liet Moskou ook weten dat wan
neer Comecon-leiders Roemenië geen
andere rol zouden toebedelen dan die
van leverancier van ruwe grondstoffen
(vooral olie), men ook niet op de steun
van Boekarest kon rekenen in het ge
schil met Peking. Het nummer van
„Viata Econemica" was bij verschij
nen onmiddellijk uitverkocht, en een
dringende menigte brak daarbij de éta-
lageruit van „onze boekwinkel" op de
boulevard Magheru om niet achter het
net te vissen.
Moskou krabbelde terug en in „Izves-
tia" werd een verontschuldiging afge
drukt voor het plan-Valev, Gheorgiu-
Dej werd gelijk gegeven en in een in
Moskou verschijnend tijdschrift „Pro
blemen van de vrede en socialisme",
kwam een artikel van de Roemeense
president te staan waarin hij betoogde
dat leiders van communistische staten
niet alleen het recht, maar ook de ver
plichting hebben eerst aan de belangen
van hun eigen land te denken. Opruien
de taal voor een satellietstaat, maar
Moskou (Kroesjtsjev) slikte het.
Het Kremlin slikte meer. Toen het in
1960 Roemenië zijn hulp aanbood bij de
constructie van een staalfabriek in Ga-
lati, wees Gheorghiu-Dej het aanbod
van de hand en het contract (ruim
120 miljoen gulden) ging naar een En
gels-Belgische industriële combinatie.
Reden tot verslikken werd een onlangs
tussen Boekarest en Peking gesloten
overeenkomst voor een uitwisseling van
Roemeense experts in de olie-industrie
en Chinese deskundigen op het gebied
van de landbouw, chemie, en de con-
serven-industrie.
Nikita Kroesjtsjev, dat was wel dui
delijk, had zijn satellieten niet meer in
de hand. Voor de augustus-feesten ter
gelegenheid van de „bevrijding" door
het rode leger nodigde Gheorghiu-Dej
president Anastas Mikoyan uit, en niet
Kroesjtsjev tweede belangrijke gast
was communistisch China's vice-pre
mier Li Hsien-Nien.
ACHTERAF KRIJGEN ook andere,
kleinere details een betekenis als een
plotseling ontdekte dubbele bodem. On
langs vroeg ik een jonge Roemeense in
tellectueel in Boekarest waarom de
Roemeense intelligentia zo weinig van
zich liet horen, nu zij een kans had
op meer vrijheden in andere maat
schappelijke sectoren.
„Waarom zouden wij juist nu rebel
leren?" zei hij. „Ik ben juist heel blij
dat de verandering zo geleidelijk komt.
Je moet het volk gelegenheid geven zich
aan te passen." En daarop, met na
druk: „Het is de fout van Kroesjtsjev
geweest toen hij, zonder enige voorbe
reiding, op het twintigste partijcongres
in Moskou Stalin plotseling van staats
heid tot staatsvijand maakte."
Ik vroeg hem wat hij en zijn vrien
den van Kroesjtsjev dachten.
„Kroesjtsjev is veel te ver gegaan, en
hij deed het veel te snel. Kroesjtsjev
is stom. Hij heeft sindsdien verschil
lende keren bakzeil moeten halen en
bepaalde uitspraken moeten verzach
ten. Het volk kon na al die jaren
van Stalin-verering niet ineens over
schakelen."
Hoewel er (nog) geen tekenen zijn dat
het nieuwe tweemanschap in Moskou,
Leonid Brezjnev en Alexei Kosygin, het
beleid ten aanzien van de satellietlanden
in meer Stalinistische zin zal wijzigen,
zijn er evenmin aanwijzingen dat een
verzachting van 't Moskou-Peking con
flict (nu waarschijnlijk de belangrijkste
taak van het Kremlin) niet van invloed
zal zijn op de verhouding tussen Mos
kou en de Oosteuropese satellietstaten.
Het was dankzij het conflict met
communistisch China, dat vooral Roe
menië zich grotere vrijheden kon ver
oorloven, en dat president Gheorghiu-
Dej er niet voor terugdeinsde Kroesjt-
sjevs politiek te chanteren (door bij
voorbeeld de uitnodiging te weigeren
voor de voorbereidende top-conferentie
waar stelling tegen Peking genomen zou
worden en niet naar de Warschau-be-
spreking te komen, toen Kroesjtsjev
hem daartoe uitnodigde). Het ziet er
niet naar uit dat het nieuwe Moskou
duo hem nu opnieuw in de gelegenheid
zal stellen van dergelijke machtsmid
delen gebruik te maken.
Misschien dat het nieuwe beleid ge
karakteriseerd zal worden door wat er
op een bord aan de Joegoslavisch-Bul-
gaarse grens staat. Het is opgesteld bij
een met water gevulde kuil waar men
met de auto doorheen moet rijden.
«Desinfectie" staat erop.
DAT SCHREEF Delacroix dus in
1854 toen de 25-jarige Jules Verne nog
secretaris was van het Parijse
„Théatre Lyrique", en meer dan een
eeuw voor Cape Kennedy.
De andere notitie is er een van 21
februari 1856:
„Zeer briljante mannen hebben nooit
meesterwerken voortgebracht. Zij heb
ben bijna altijd werk gemaakt, dat
voor een meesterwerk is doorgegaan op
het ogenblik van zijn ontstaan, als ge
volg van de mode, of omdat het net
in een of andere kraam te pas kwam.
Tezelfdertijd bleven de werkelijke mee
sterwerken van de geest onopgemerkt
temidden van de veelheid, of ze werden
op scherpe wijze veroordeeld vanwege
hun ogenschijnlijke vreemdheid en hun
verwijdering van de ideeën van het
ogenblik. Later verschenen zij dan weer
en werden geprezen en naar waarde
geschat terwijl de conventionele vor
men, die de kortstondige werken in de
mode hadden gebracht, waren verge
ten. Het komt maar zelden voor, dat dit
recht niet vroeg of laat wordt gedaan
aan de grote voortbrengselen van de
menselijke geest
DE BROCHEERTECHNIEK van
pocketboeken als het onderhavige is
voor mij een raadselachtige. Ik consta
teer alleen, dat iedere pagina die men
omslaat loslaat, zodat men aan het
slot van zijn lectuur honderd en negen
tig losse velletjes in een verfomfaaid
omslagje overhoudt.
mecon aspekt: communistisch China
liet op een vergadering in mei 1959
weten dat het zich niet langer wenste
te specialiseren. Als officiële reden
diende dat het land te uitgestrekt was,
maar de werkelijke reden ontging wei
nig politieke waarnemers: Peking
streeft, middels grotere economische
afhankelijkheid, naar een deel van de
hegemonie die Moskou voor zich op
heeft geëist.
IN HET POLITIEKE en diplomatie
ke behendigheidsspel „kies uw partner"
(Moskou of Peking), kijkt men niet al
leen naar de ogen van de dobbelste
nen, maar ook in die van de medespe
lers op wie kan ik rekenen?
Walter Ulbricht (een van de weinige
overgebleven stalinisten) en Bulga-
rije's Todor Zhivkov hebben elkaar als
medestanders gevonden. Hun belangen
liggen in Moskou, dat sinds 1947 bijna
zeven miljard gulden aan leningen en
financiële steun in de Bulgaarse eco
nomie stortte. En premier Kroesjtsjev
kon het zich veroorloven verstek te la
ten gaan bij de septemberfeesten in
Sofia ter herdenking van twintig jaren
communistisch bewind in Bulgarije.
Roemenië speelt het „kies uw part
ner" met een grotere inzet, met bluf,
èn met de voorzichtigheid van een
jongleur. Wat in Roemeense diploma
tieke kringen het meest gevreesd wordt
is een openlijke breuk tussen Moskou
en Peking-Moskou, zou als beveiligings
maatregel, gedwongen kunnen worden
de partij-discipline in de satellietlanden
te versterken en ook anderszins de
duimschroeven aan te draaien. Van de
eerste mogelijkheden om zich wat
vrijer te bewegen, heeft Roemenië nu
gebruik gemaakt zijn Cómecon-positie
te wijzigen.
Toen ik een hoge Roemeense partij
functionaris vroeg naar de nieuwe
(kennelijke sterker op het Westen ge
oriënteerde) koers binnen Comecon-ver-
band, zei hij: „In het Westen wordt
veel te veel belang gehecht aan deze
interne Comecon-kwestie. Het is geen
conflict. Roemenië heeft alleen andere
meningen. Wij zijn het in de eerste
plaats niet eens met het organiseren
van een centraal plancomité, omdat wij
van mening zijn dat de beste manier
van werken de coördinatie is van de in
dividuele, nationale plannen".
„In de tweede plaats zijn wij van
mening dat ook wanneer een industrie
of een ander bedrijf gebouwd wordt
met de hulp van andere landen, deze
industrie of dit bedrijf het eigendom
moet blijven van het land waar het ge
bouwd wordt. Dat wil niet zeggen, dat
de anderen niet van de produktie zou
den kunnen profiteren".
Roemenië, met andere woorden, wil
zich in strijd met, of ondanks zijn agra
rische Comecon-taak, gaan industriali
seren. En het doet dat in toenemende
mate.
de communistische partij, maar in
Bulgarije bestond niet bij voorbaat an
tipathie tegen de Russische bevrijders
van 1944 en 1878. Ook de bejegening
van Moskou verschilde.
Dit werd goed duidelijk in de prak
tijk van de Comecon, de Oosteuropese
tegenhanger van de Euromarkt in het
Westen. Comecon was een idee van
Stalin en een antwoord op het Mars
hallplan (dat vooral in Polen en Tsje-
choslowakije veel aantrekkingskracht
had). In opzet een supernationaal plan
ningbureau, werd de Comecon al gauw
een nieuw medium van Moskou om de
satellietlanden aan zich te onderwer-
had). In opzet een supranationaal plan
nen herzien.
Het centraal secretariaat is in Mos
kou gevestigd, er zijn commissies voor
kolen en transport (in Warschau), staal-
en ijzerindustrie (Praag), landbouw (So
fia), en machinerieën (Oost-Berlijn).
Binnen het bestek van de Comecon is
ieder satellietland een produktierol toe
bedeeld. En in deze taakverdeling blijkt
een ruime marge te bestaan voor po
litieke manipulaties. Terwijl het Bulga
rije werd toegestaan zich te industriali
seren, werd Roemenië opgedragen zich
op de landbouw toe te leggen.
In alle gevallen trekt Moskou aan het
langste eind, want de Sovjet-Unie treedt
op als exporteur zonder verplichting
zich te specialiseren. Langs een omweg
wordt hiermee Moskou's doel bereikt:
de satellietlanden blijven van elkaar en
van de Sovjet-Unie afhankelijk en Mos
kou versterkt zijn politiek-economische,
bijna monopolistische autarkie.
In het heen en weer geschreeuw tus
sen Moskou en Peking zit ook een Co-
Hoewel Bulgarije van Moskou mocht I schema van de Comecon, zijn landbouw
industrialiseren binnen het produktie- en veeteelt er nog de voornaamste
middelen van bestaan.
WALTER ULBR1CHTS bezoek aan Bulgarije is een van de steeds duidelijker
wordende symptomen van de krachtmeting tussen Moskou en Peking, die in de
Oosteuropese satellietlanden een boeiend maar gevaarlijke politiek behendig
heidsspel heeft gecreëerd: „Kies uw partner". Inzet is de topconferentie van
de ongeveer negentig communistische partijen ter wereld die Moskou het
volgend jaar bijeen wil roepen, maar waartegen Peking zich verzet om zich
veilig te stellen en zich te verzekeren van de belangrijkste partijen (waaronder
de Bulgaarse en Roemeense).
Na in 1859 een nationale identiteit
verkregen te hebben, werd een Duitse
prins, Karl von Hohenzollem - Sigma
ringen, op de Roemeense troon gezet.
Hij regeerde onder de naam van ko
ning Carel I.
In Bulgarije lagen de zaken anders.
Na vijf eeuwen Turkse overheersing,
werd Bulgarije in 1878 door de Russen
bevrijd (die zich daarmee verzekerden
De Franse schilder Eugène Dela
croix, geboren in 1798, begon in 1822
een dagboek bij te houden. Twee
jaar later hield hij er mee op, in 1847
hervatte hij de gewoonte aanteke
ningen te maken en hij heeft het vol
gehouden tot vijf weken voor zijn
dood in 1863.
Waarschijnlijk heeft hij tussen 1824
en 1847 ook nog wel iets opgetekend,
maar de tuinman van zijn buitenhuis in
Champrosay dacht er na de dood van
de schilder goed aan te doen de zolder
op te ruimen en verbrandde stapels
schetsen en papieren. Acht dagen was
hij ermee bezig. Het is bijna zeker,
dat daarbij ook aantekeningen voor het
„journal" zijn geweest.
Wat er overbleef vult nog drie grote
octavo-delen, net als de eveneens uit
gegeven correspondentie van de schil
der. In een pocketserie van de uitgeve
rij Pion te Parijs is thans een keuze uit
de dagboeken verschenen. Het is een
dubbel deel en het bevat veel belang
rijks.
TWEE PAGINA'S hebben me bijzon
der getroffen. De eerste is een aanteke
ning van 27 augustus 1854. Delacroix
was toen in Dieppe:
„Vanmiddag zou er een groot schip,
dat men clipper noemt, te water wor
den gelaten. Weer zo'n Amerikaanse
uitvinding om vlugger te gaan, steeds
vlugger. Wanneer men reizigers zal
hebben kunnen onderbrengen in een
kanon, zodanig dat zo'n kanon hen zo
snel als kogels naar alle richtingen
waarheen zij maar willen reizen, zal
kunnen sturen, zal de beschaving zon
der twijfel een grote stap vooruit heb
ben gedaan. Wij zijn onderweg naar
die gelukkige tijd, die afstand en ruim
te zal opheffen, maar die de verveling
niet zal kunnen opheffen, d.w.z. de
steeds groeiendenoodzakelijkheid de
uren die heengingen met komen en
gaan, althans voor een deel te vullen".
