Geniale inval
hoogleraar
Zuurstof onder hoge druk blijkt een
machtig wapen tegen bacteriële
infecties als gasgangreen en tetanus
A
ZATERDAG 26 FEBRUARI 1966
Erbij
15
1TE BOEREMA, geboren 14
oktober 1902 te Uithuizen,
studeerde medicijnen in Gro
ningen waar hij in 1927 arts
werd en in 1928 de doctors
graad behaalde op een experi
menteel embryologisch on
derwerp.
Hij was vervolgens assi
stent in de chirurgie bij prof.
Koch, prof. Michael, bij prof.
Valentin en bij prof. Eerland
(Groningen). Bij deze laatste
was hij van 1937 tot 1946 chef
de clinique. In 1946 werd hij
benoemd tot hoogleraar in de
chirurgie aan de Universiteit
van Amsterdam.
Hij publiceerde vele origi
nele onderzoekingen op alle
gebieden van de chirurgie,
waarvan de bekendste zijn:
het transthoracaal ligeren van
bloedende oesophagusvarices;
de gastropexia anterior geni-
culata bij hernia hiatus oeso
phagi; de naadloze totale
maagresectie; de langzame
vaatligatuur, terwijl hij onaf
hankelijk van en tegelijk met
Bigelow/Toronto het nieuwe
principe van de hypothermic
in de chirurgie bracht. Ten
slotte bracht hij voor de twee
de maal een nieuw principe in
de chirurgie door het invoe
ren van de „hyperbaric oxy
gen drenching" door middel
van atmosferische hyperpres
sie in een gesloten operatie
kamer.
Hij was verschillende malen
voorzitter van de Nederland
se chirurgische verenigingen
en is corresponderend lid van
vele buitenlandse chirurgi
sche genootschappenhij is
erelid van de Society of
Thoracic Surgeons of Great
Britain and Ireland en van
het International College of
Surgeons.
Hij is officier van het
Legion d'Honneur.
U U.U
*f
ER BLIJVEN echter nog altijd enkele soorten bac
teriën bekend waartegen geen kruid is gewassen; voor
al de „anaerobe"-soorten, die deze naam ontlenen aan
het feit dat zij, in tegenstelling met „gewone" bacteriën,
bij voorkeur groeien in een zuurstof-arm milieu, zijn en
blijven voor de mens uiterst gevaarlijk. De meest be
ruchte onder hen zijn de Clostridium- en de tetanus-
bacillen, waarvan de eerste 't gasgangreen en de laatste
de bijna evenzeer gevreesde tetanuskramp veroorzaakt,
Klassiek principe
beide levensgevaarlijke aandoeningen. Gasgangreen
kan ontstaan bij grote ongevals-verwondingen waarbij
zowel de huid als de eronder gelegen weefsels de
spieren, de bloedvaten, zenuwen, vet en pezen ern
stig zijn beschadigd. Hierin ontwikkelt zich de Clostri
dium bij voorkeur: er treedt een ontstekingsproces op
dat gepaard gaat met afsterving dezer weefsels en
circulatiestoornissen in dit gebied, zodat de voorziening
met zuurstof slechts heel gering is...
Chirurgen, assistenten en technici in actie in de overdruk
kamer.
Gedachtensprong
Ingewikkeld apparaat
Super-teamwork
Snelle resultaten
Tetanus
Voorbereiding voor een operatie
in de overdrukkamer. Daarbo
ven: schematische voorstelling
van de drukkamer met leidin
gen, sluizen en ventielen.
Bij andere ziekten
Navolging
DE OVERDRUKKAMER Nederlands
Van onze medische medewerker)
VAN DE BACTERIëLE INFECTIES die de mens bedreigen kunnen
de meeste soorten herkend en bestreden worden zodra zij ziekte
verschijnselen veroorzaken. De laatste decennia hebben sera en
vaccins, chemotherapeutica en antibiotica een ware ommekeer in de voor
koming en bestrijding der infectieziekten veroorzaakt, met tot dusver
ongekende resultaten. Vooral de sulfamiddelen en daarna penicilline,
spoedig gevolgd door een reeks van andere antibiotica, zijn zó werkzaam
tegenover de bacteriële infecties, dat er nog slechts weinig soorten zijn
overgebleven waartegen de moderne geneeskunde machteloos staat.
Cholera, tyfus en pest, om slechts enkele ziekten te noemen die nog niet
zo heel lang geleden ganse steden en landstreken ontvolkten, worden,
wanneer zij in onze tijd de kop opsteken, snel en afdoende bedwongen;
dit geldt vrijwel ook voor tuberculose, voor poliomyelitis en andere ern
stige besmettelijke ziekten, al vormen zij nog altijd een bedreiging van de
mens die niet moet worden onderschat. De jongste „explosie" van tuber
culose in Arnhem is hiervan een sprekend voorbeeld en de talrijke „po-
lio"-patiënten evenzeer.
DIT IS het ideale milieu waarin de
elostridiumbacil snel kan groeien, zo
dat al na een incubatietijd van onge
veer 48 uur (wat kan variëren van 6
uur tot 5 dagen) de verschijnselen van
gasgangreen optreden. Een toenemen
de roodbruine verkleuring en zwelling,
gepaard aan steeds heftiger wordende
pijn in dat gebied, hoge koorts en ver
slechtering der algemene toestand van
de patiënt, soms verwardheidstoestan
den en shockverschijnselen vormen de
voornaamste bijverschijnselen van het
zich ontwikkelende gas, dat al vroeg
door röntgenonderzoek kan worden ge
constateerd. De bacterioloog vindt dan
tevens in de wondafscheiding de zo ge
vreesde bacteriën, waarvan een hele
reeks soorten bestaan. De uitbreiding
vordert enorm snei, zodat men tot in
grijpende chirurgische maatregelen
moet overgaan teneinde het leven van
de patiënt te redden. Hierbij konden de
laatste jaren nog een aantal hulpmid
delen worden aangevoerd zoals het te
gen gasgangreen gevonden serum, de
toediening van penicilline, die beide nog
steeds worden gebruikt. Ook na abor
tus provocatus, met zijn grote risico
van infectie, en bij andere aandoenin
gen treedt wel gasgangreen op, maar
het overgrote deel wordt toch gevon
den bij grote ongevalsletsels, gecom
pliceerde beenbreuken en niet te ver
geten bij oorlogsverwondingen. In de
Tweede Wereldoorlog kwam bij de ge
allieerde troepen in het Midden-Oosten
bij de gewonden regelmatig gasgan
green voor, met een zeer hoog sterfte
cijfer: vijftig percent! In Europa be
droeg dit vierentwintig percent, bij het
Duitse leger was de sterfte nog groter.
IN DE GRIEKSE Oudheid wist men
al dat zuurstoftoediening de ontwikke
ling van gasgangreen tegenhoudt, het
geen ook in latere tijden steeds werd
toegepast, meestal plaatselijk als een
„zuurstof-kussen" in de omgeving der
verwonding, of met behulp van pero-
xyde, dat gemakkelijk zuurstof los
laat. Ook bij dierproeven werd ge
poogd door systematische zuurstoftoe
diening opzettelijk verwekt gas
gangreen te genezen. Toch waren de
resultaten meestal slecht, ook bij het
plaatselijk inspuiten van zuurstof. Af
gezien van het feit dat dit niet kon
worden toegepast wanneer de aandoe
ning in het hoofd of in de buik zetelde,
bracht deze methode andere gevaren
met zich mede, want om de clostri-
dium-bacillen te doden moet de zuur
stof onder een druk van 90 mm kwik
worden toegediend, wat op zichzelf al
heel moeilijk en gevaarlijks is.
Gasgangreen bleef dus een levensge
vaarlijke complicatie.
GROTE ONTDEKKINGEN berusten
vaak op een geniale gedachtensprong.
Dat is ook het geval met het gebruik
van de hogedrukkamer bij de behan
deling van gasgangreen en, zoals later
in dit artikel zal worden vermeld, van
de tetanus-infectie en andere ziekten.
Omdat de auctor dezer nieuwe methode
geen prijs stelt op openbare hulde,
moet hier worden volstaan met de ver
melding dat dit alles werd ontwikkeld
in de chirurgische kliniek van het Wil-
helmina Gasthuis te Amsterdam door
professor Boerema en zijn medewer
kers. Sinds 1956 werkten zij met hoge
atmosferische druk bij hartoperaties
en hieruit werd de gedachte geboren
om te trachten, clostridiumbacillen on
der overdruk bloot te stellen aan zuur
stof, die hen zou moeten doden. De
weefsels die met Clostridium waren be
smet, zouden zo als het ware met zuur
stof doordrenkt worden. In voorberei
dende dierproeven met verschillende
soorten Clostridium werd zuurstof on
der drie atmosferen druk aan de be
smette dieren toegevoerd. Dit gebeur
de in een bij de Marine Duikschool in
Den Helder geconstrueerde „kamer",
waarin de reeds eerder overdrukon-
derzoekingen waren verricht.
IN FEITE heeft men al eeuwen ge
leden geëxperimenteerd met dergelij
ke overdruk-ruimten. Vèr voor onze
jaartelling beschreef Aristoteles hoe
reeds in de tijd van Alexander de Gro
te een soort klok gebruikt werd, waar
mee men in zee kon afdalen. De En
gelse arts Henshaw gebruikte in 1662
een luchtkamer waarin hij lijders aan
bepaalde ziekten behandelde en in 1782
loofde de Nederlandse Academie voor
Wetenschappen een geldprijs uit om
soortgelijke onderzoekingen te stimule
ren, pogingen die door Franse en tal
loze andere onderzoekers werden na
gevolgd, alle zonder tastbare resulta
ten.
DE AMSTERDAMSE hogedrukka
mer is in een cilindrisch vat gebouwd
met een binnendiameter van 4.63 me
ter. Zij kan via een sluis worden be
treden. In beide ruimten kan een ma
ximale druk van 4 atmosfeer worden
bereikt. Het is een zeer ingewikkeld
toestel, dat in samenwerking van
Werkspoor met de technische afdeling
der gemeentelijke Publieke Werken
ontworpen en geconstrueerd werd. In
de wanden zijn 45 openingen voor
de controle-ramen en allerlei buizen.
In de ruimte bevindt zich een volle
dig ingerichte operatiekamer op een
aluminium vloer, waaronder zich de
pijpleidingen bevinden. Er moesten
heel wat ingewikkelde technische pro
blemen worden opgelost om de sluis en
de toegangsdeuren goed te laten func
tioneren terwijl de druk toe- of af
neemt, om instrumenten en andere in
grediënten in de tank te brengen, om
de ventilatie en de temperatuur nauw
keurig te kunnen regelen en om de
lucht in de ruimte vrij van olie- en
andere dampen te houden. De binnen
stromende lucht moet gezuiverd, ver
warmd of zo nodig afgekoeld worden
en de afgewerkte gassen van de nar
cose worden afgevoerd. Verder moet
de vochtigheidsgraad op peil worden
gehouden. Voor dit alles zijn een aan
tal motoren, filters, kleppen, koelinstal
laties, drukregelaars en een toevoer
systeem van bronwater (dat de afkoe
ling verzorgt) nodig, het is een ware
fabrieksinstallatie, die door speciaal ge
trainde technici bediend wordt.
VOORAL DE regeling der drukver-
laging voordat men de kamer weer
verlaten kan is een heel nauwkeurige
opgave. De Technische Hogeschool te
Delft construeerde vijf geluiddempers
die elk lawaai in de tank helpen on
derdrukken. De brandbeveiliging en de
maatregelen om een mogelijke explo
sie in de kamer te voorkomen vorm
den een apart probleem. Tenslotte zijn
er dan de controle van en op alles, het
oefenen van ieder die bij de werking
van de overdrukkamer betrokken is, de
systematische samenwerking van het
gehele team chirurgen, bacterioloog,
anaesthesist, keel- neus- en oorarts
(die moet nagaan of de patiënt de ver
hoogde druk goed verdraagt), de labo
ranten die allerlei bepalingen moeten
verrichten en de belangrijke taak van
het technisch personeel dat moet zor
gen voor de zuurstofvoorziening en de
regeling van de druk, en nog is deze op
somming lang niet volledig.
Maar het resultaat is een kostelijke
(en ongetwijfeld kostbare) installatie,
waarmee men mensen kan redden die
zonder de overdrukkamer onherroepe
lijk zouden zijn gestorven. De „tank"
betekent een enorme vooruitgang in de
behandeling van gasgangreen en teta
nus, de twee infectie-ziekten waarbij
tot nu toe de beste resultaten zijn ge
boekt. De ontgiftiging der aangetaste
weefsels kan reeds binnen 24 uur tot
stand komen, zodat de anders vaak on
vermijdelijke amputatie van getroffen
ledematen niet hoeft te geschieden. Bo
vendien verkrijgt men door de zuurstof-
toediening-onder-overdruk, samen met
de andere maatregelen zoals anti-se
rum, penicilline, bloedtransfusies en de
geneesmiddelen de algemene toestand,
bij leiders aan gasgangreen moeten op
voeren een veel beter resultaat; de
werking van al deze middelen is er
effectiever door geworden.
Er komen natuurlijk ook mislukkin
gen voor, wanneer het gasgangreen al
te ver is voortgeschreden en de ver
wondingen te uitgebreid zijn. Dan
blijft de enorme inspanning die gedu
rende dagen en nachten door het gehe
le team wordt aangewend onbeloond.
Toch kon de chef-de-clinique aan de
chirurgische kliniek van het Wilhelmi-
na Gasthuis, dr. W. Brummelkamp in
zijn uitnemende monografie over de
behandeling van Clostridium Welchii,
de in ons land meest voorkomende
soort, indrukwekkende gegevens ver
melden. Voor zijn werk werd hem de
Tilanusprijs toegekend.
WONDEN DIE met straatvuil of aar
de verontreinigd zijn (waarin de teta-
nusbacil gedijt), komen nog altijd
veelvuldig voor, en door de steeds toe
nemende verkeersongelukken neemt
hun aantal zelfs toe. In onze tijd wor
den de meeste baby's mede tegen te
tanus gevaccineerd, wat echter niet
voor het gehele verdere leven bescher
ming biedt. Bij verwondingen wordt
als routine anti-tetanusserum ingespo
ten, maar desondanks ontwikkelt zich
toch nu en dan een tetanusinfectie
die de bekende gevreesde spierkram
pen ten gevolge heeft. Ondanks penicil-
line-toediening en andere maatregelen
sterven 30-50 percent dezer patiënten.
Ook tegen de tetanusbacil is de be
handeling in de overdrukkamer met
zuurstof een nieuw machtig wapen.
Het door deze bacillen afgescheiden
gif, wordt door deze wijze van zuur
stoftoediening onschadelijk gemaakt.
Tezamen met de overige behandeling
zijn nu veel betere resultaten bereikt
dan ooit tevoren, hoewel het nog niet
altijd gelukt om het leven van de pa
tiënt te redden.
DE MOGELIJKHEDEN van de zuur
stof-toediening onder overdruk voor de
geneeskunde zijn hiermee uitgeput. Er
zijn talrijke aandoeningen waarbij een
absoluut of een relatief tekort aan
zuurstof ontstaat, zoals het geval is bij
hartziekten, bij longaandoeningen, ter
wijl bij hersenbeschadigingen de adem
haling en de bloedsomloop indirect min
der goed functioneren. Bovendien kan
bij ernstig schedelletsel een stoornis in
de eiwitstofwisseling optreden, met
dientengevolge een verstoring van de
water- en zout-„huishouding" van het
lichaam. Ook in deze gevallen kan
tijdelijke behandeling in de overdruk-
tank veel nut hebben. Ernstige geval
len van koolmonoxyde (kolendamp)
vergiftiging worden ook met zuurstof-
overdruk in de tank behandeld wan
neer de toestand zulks vereist, wat het
voordeel heeft dat het nog niet vergif
tigde deel der rode bloedlichaampjes
vollediger dan in gewone lucht voor de
zuurstofvoorziening van het lichaam
kan zorgen.
Ook bij de afsluiting van een slag
ader in een extremiteit en bij de tegen
woordig zo dikwijls voorkomende aan
doeningen der hartvaten wordt ge
tracht de tank in te schakelen. Het
zijn nog slechts pogingen die met de
grootste voorzichtigheid worden ge
daan, terwijl de resultaten zeer nauvj-
keurig worden beoordeeld. Dit is ook 't
geval met de behandeling van sommige
kankergezwellen door gelijktijdige be
straling en zuurstof overdruk, waarme
de onderzoekingen worden verricht. De
resultaten die bij al deze ziekten tot
dusver werden verkregen zijn belang
rijk genoeg om ze hier te memoreren.
Maar er zal nog veel moeten worden
onderzocht voordat met zekerheid kan
worden gezegd dat deze methode ook
voor die ziekten een werkelijke aan
winst is.
IN ALLE GROTE medische centra
ter wereld is men bezig met het in
voeren van de overdrukkamer. Won
derlijk genoeg ging deze Nederlandse
vinding de wetenschappelijke wereld
pas werkelijk interesseren nadat het
weekblad Time er in 1962 over schreef.
Nadat in Amsterdam in 1963 een con
gres was gehouden, waar artsen uit de
gehele wereld kennis konden nemen
van het nut der overdrukkamer, zijn
zij de tank zelf gaan gebruiken.
(Aan dit boekje zijn vele gegevens in
dit artikel ontleend.)
