Banden tussen Velsen, Beverwijk en
Heemskerk zijn al eeuwen oud
G. INI A
Noordzeekanaal maakte van agrarische
dorpen een welvarend industriegebied
ZATERDAG 28 MEI 1966
7
A w. ^J|
Vraag proefrit bij:
Vissers van „de zijde"
Opbouw van IJmuiden
Tegengestelde belangen
De IJmond is een begrip dat op geen enkele kaart en in geen enkele atlas
Is te vinden. Dit begrip IJmond ontstond uit de behoefte om de, door in
dustrialisering van het gebied aan de monding van het Noordzeekanaal ont
stane samenhang tussen de gemeenten Velsen, Beverwijk en Heemskerk
aan te duiden en om dit gebied als het ware onder één noemer te brengen.
De historie van de drie gemeenten, die de IJmond vormen, gaat tot ver in
onze jaartelling terug.
Eerste loggers
Rijksvisafslag
Jnnemansgeld'
Vissers haven
Noordzijde
Binding
Dezelfde basis
Waar wonen?
Beverwijk veranderde
Tot het midden van de 19de eeuw was
de Nederlandse zeevisserij in twee secto
ren verdeeld. De belangrijkste visserij
was „de groote visscherij", de vleetvisse
rij op haring, welke pekelharing aanvoer
de.
Deze visserij was voorbehouden aan de
kielschepen van de Maas. Daarnaast werd
de zeevisserij bedreven door de vissers
van de kustplaatsen, „de visschers van
de zijde", zoals zij geringschattend wer
den genoemd.
Deze vissers voeren met platboomde
v/h „Kennemer Garage N.V."
Kennemerlaan 224-226
IJMUIDEN
Tel. 0 2550 - 4324/6238
Er was dus reeds in de middeleeu
wen een binding tussen Velsen, Bever
wijk en Heemskerk, zij het dat deze bin
ding liep via de kerkelijke overheid.
De drie gemeenten zijn eeuwenlang
agrarische gemeenschappen gebleven
De ontwikkeling tot moderne woon- en
industriegebieden heeft achtereenvolgens
het landelijk karakter van Velsen, Be
verwijk en tenslotte ook van Heemskerk
steeds meer teruggedrongen.
De landelijke rust van Velsen werd
verstoord door de aanleg van het Noord
zeekanaal in de tweede helft van de 19de
eeuw. De plannen tot aanleg van het
Noordzeekanaal betekenden voor het be
stuur van deze gemeente van 4.000 inwo
ners slechts een bedreiging van de rast
en een bemoeilijken van de wegverbin
ding met het naburige Beverwijk.
De heren Bik en Arnold kochten in
1851 het landgoed de Breesaap, welk be
zit zij in 1867 uitbreiden door de aan
koop van de boerderijen „Weltevreden"
en „Middenhoven". Zij verkochten een
deel van de grond aan de Handelmaat
schappij en brachten de overige gronden
in een burgerlijke maatschap, de Maat
schappij IJmuiden in.
De maatschap nam de werkzaamheden
tot opbouw van IJmuiden ter hand. Zij
egaliseerde de gronden en stelde bouw-
voorwaarden voor het gebied vast. On
derhandelingen met het gemeentebestuur
van Velsen over de overdracht van de
aangelegde straten en pleinen leidden
voorlopig niet tot resultaat.
Te IJmuiden vestigden zich behalve
het sluispersoneel ook de bij de visserij
betrokken zakenlieden. Op 31 december
1877 woonden in „de nieuwe afdeling
IJmuiden" volgens het gemeente-verslag
388 personen. De Amsterdamse Courant
schreef 11 oktober 1877:
„Het jonge IJmuiden begint flink uit
de kluiten te wassen; de bouw der hui
zen, vooral die der herbergen, neemt
toe."
Die herbergen vonden hun bestaans
recht in het toenemend aantal vissers, dat
te IJmuiden met hun vissersschepen bij
slecht weer, of voor het doorbrengen van
de zondag binnenviel. Zij voorzagen zich
de IJmuiden van proviand, welke zij be
taalden met de opbrengst van vis, die
werd gekocht door kooplieden, welke te
voet met korven op de rug of per hon
denkar naar IJmuiden kwamen.
Raadhuis van Heemskerk
„werken, noodig om te IJmuiden eene
bruikbare visschershaven aan de Noord
zee te maken, zonder de groote scheep
vaart te belemmeren." Bovendien kreeg
IJmuiden in dat jaar de spoorwegverbin
ding via Haarlem naar Amsterdam.
In 1887 liet de heer Arnold een afslag
kantoor met afslaglokaal bouwen. De vis
werd hier door particuliere afslagers ver
kocht. De omzet van de afslag nam ge
leidelijk toe en bedroeg in 1894 reeds
627.000. De marktstructuur was voor de
vissers te IJmuiden echter nog verre van
gunstig.
De afslagers maakten misbruik van de
geringe financiële draagkracht en het ge
brekkige marktinzicht van de vissers. Er
werd geknoeid met afslagbonnen, de vis
werd te laag geklassificeerd, de afsla
gers lieten door stromannen vis voor hun
Hier en daar in de IJmond houdt een
oude boerderij nog krampachtig
stand tegen de oprukkende industrie.
Deze langs het Noordzeekanaal in
Velsen is ten dode opgeschreven.
IJmuiden werd, vooral dank zij de
Hoogovens, de derde zeehaven van
Nederland. Jaarlijks worden on
geveer 12 miljoen ton goederen per
schip aan- of afgevoerd.
kopers kon bieden. Bovendien waren de
door het Rijk gehevén rechten lager dan
het door de coöperatie berekende „inne-
mansgeld".
Het is de visserij, die IJmuiden tot ont
wikkeling bracht. IJmuiden werd een ge
meenschap met een eigen karakter. De
bevolking, vooral afkomstig uit Egmond,
Urk en andere vissersplaatsen, had een
geheel andere levensopvatting dan de van
het platteland afkomstige bewoners van
Velseroord of de bewoners van het dorp
je Velsen.
IJmuiden vormde een buurtschap in de
gemeente, waarover niet altijd even
waarderend werd geoordeeld, maar die
vanaf het' begin een zelfstandig bestaan
in de gemeente leidde, zulks in tegenstel
ling tot de zich langzaam ontwikkelende
buurtschap Velseroord.
Naarmate meer en grotere visserssche
pen te IJmuiden vis aanvoerden, groeide
ook de op de visserij betrokken handel
en nijverheid.
In 1899 werden te IJmuiden op de ter-
ste visa'fslag. De activiteiten in het haven
gebied breidden zich uit door de opening
van de Noordersluis in 1930.
Het in 1924 gestichte Hoogovenbedrijf
groeide snel en werd spoedig gevolgd door
de vestigingen van de M.E.K.O.G. (1929)
de C.E.M.IJ. (1931) en de Buizengieterij
(1936).
De ontwikkeling wierp tevens problemen
op. Het havengebied van Velsen werd het
trefpunt van vele vaak tegengestelde
belangen. Het scheepvaartverkeer van en
naar Amsterdam eiste een snelle onge
stoorde verbinding van het Amsterdamse
havengebied met de zee; de zware indus
trie vroeg woningen voor haar arbeiders
en omvangrijke havens voor de aanvoer
van grondstoffen en de afvoer van pro-
dukten, afvalstoffen en dergelijke; de vis
serij sloeg nieuwe wegen in, grotere en
modernere schepen werden in de vaart
gebracht; de reperatiebedrijven en de koel
huizen werden gemoderniseerd; de toe
nemende bevolking vroeg een culturele
verzorging, gelijk aan die in de grote ste
den het snel toenemende wegverkeer noop
te tot vervanging van de pontverbinding
over het kanaal door een minder tijdro
vende gelegenheid om het kanaal te pas
seren.
De tweede wereldoorlog zette de ont
wikkeling niet alleen stil, maar leidde tot
een massale vernietiging van de woning
voorraad. IJmuiden was één van de zwaar-
Advertentie
Over Velsen werd reeds in documenten
van 722 gesproken als het dorp Feli-
son. In de 10de eeuw werd het vermeld
als Vellesan in de 11de eeuw als Velson.
In het begin van de 8ste eeuw stichtte
St. Willibrord hier één van zijn kerken
van waaruit hij de kerstening van ons
land begon. De oudste kerk in deze ge
meente, die in de loop van de 11de of
de 12de eeuw, op de plaats waar Willi
brord zijn kerk bouwde, werd gesticht
draagt de naam van één van zijn volge
lingen St. Engelmundus.
Opgravingen bij de aanleg van de
Velser tunnel en de verbreding van het
Noordzeekanaal hebben echter aangetoond
dat reeds de Romeinen een nederzetting
hadden op de plaats, waar later Wüli-
brord een kerk stichtte en zich thans één
vaartuigen (bommen, pinken en schuy-
ten) ter visvangst. Over een haven be
schikten zij niet en zij waren dan aan
gewezen op het gebruik van een schip,
dat op het strand gezet kan worden. De
aangevoerde vis werd dan op het strand
uitgestald en verkocht aan de handelaren.
In 1857 kwam een wet tot stand, wel
ke bepaalde, dat „aan een ieder de vol
komen vrijheid wordt gelaten de ver
schillende takken van visscherij naar eigen
goedvinden uit te oefenen". Hiermede
kwam een einde aan de bevoorrechte po
sitie van de visserij van de Maassteden.
Het was echter in feite alleen een juri
dische gelijkstelling. „De visschers van
de zijde" bleven door het ontbreken van
havens aangewezen op het gebruik van
de oude scheepstypes.
Stadhuis van Velsen
van Nederlands belangrijkste industriële
havengebieden bevindt.
BEVERWIJK dat in de middeleeuwen
de naam van St. Aghtenkerke of St.
Aghtendorpe droeg, werd voor het eerst
vermeld in het jaar 1063, wanneer in
een akte werd gesproken over een aldaar
gevestigde kapel, welke behoorde tot de
moederkerk in Velsen.
In de 13de eeuw wordt deze plaats aan
geduid als Wijc, terwijl Floris de Vijfde
in een privilegebrief spreekt van Bever-
wij c.
Ook HEEMSKERK wordt reeds in 1156
vermeld in een akte, waarbij de abt en
convent van Echternach hun rechten op
kerken te Velsen, St. Aagtenkerk, Ima
zenkera (Heemskerk) en Aschamanedelf
(Assendelft) overdroegen aan de Graaf
van Holland.
rekening kopen en bij de afrekening met
de vissers werd gechicaneerd over ge
wicht en kwaliteit van de vis.
Zodra de regering haar voornemen tot
het instellen van een Rijksvisafslag ken
baar maakte, ontstak er een storm van
verontwaardiging over dit overheidsin
grijpen.
Ónder leiding van een viertal particulie
re afslagkantoren werd een coöperatieve
afslag ingesteld waaraan ook reders en
handelaren deelnamen.
Er ontstond een heftige strijd tussen de
ze coöperatie en de rijksinstelling.
De leden van de coöperatie boycotten
de vissers die bij de Rijksvisafslag aan
voerden, onder andere bij de levering van
ijs. De bij de coöperatie in dienst zijnde
vletterlieden voeren de vissers tegemoet
om ze te overtuigen van de voordelen,
welke de coöperatie hun bood.
De Rijksvisafslag stelde zelf vletterlie
den aan, die weer tegen een lager tarief
werkten dan die van de coöperatie.
Dit ongerief werd sterker gevoeld zodra
elders nieuwe types kielschepen (loggers)
in gebruik werden genomen, welke grote
re vangstmogelijkheden boden. Boven
dien maakte de uitbreiding van het spoor
wegverkeer de verse visserij steeds aan
trekkelijker. De mogelijkheid om vis snel
over grote afstand in verse staat te ver
voeren verruimde in zeer belangrijke ma
te de afzetmogelijkheden voor verse vis.
Toen de doorgraving van het duinge
bied bij Velsen de vissers een gelegen
heid bood om bij ongunstig weer beschut
ting te vinden, werd hiervan door de vis
sers reeds spoedig gebruik gemaakt.
De vishandelaren zagen hier een gele
genheid om goedkoop vis te verwerven.
Zij haalden de vis uit IJmuiden en vent
ten deze uit in de steden.
Aanvankelijk werd de vis uit de hand
verkocht, maar reeds in 1880 vestigde
zich een particuliere afslager, de winke
lier en koffiehuishouder Reier Visser, te
IJmuiden.
Niet alleen de Nederlandse vissers van
de kust en de Maas, maar ook Engelse
vissers kwamen met hun „smacks" naar
IJmuiden. De vis werd aan de zuidzijde
van het kanaal gelost.
Hek toenemend aantal vissersschepen in
het kanaal dreigde een belemmering voor
de koopvaardij te worden. In 1886 liet de
regering een drietal steigers aan de zuid
zijde van het kanaal bouwen om de vis
sers gelegenheid te geven hun vis te los
sen. Doch zij diende in datzelfde jaar een
wetsontwerp voor de uitvoering van de
De Rijksvisafslag heeft de strijd gewon
nen, na een tijd van verwarring en ver
dachtmakingen.
Doorslaggevend waren hierbij de bete
re kredietvoorwaarden, welke de Rijksin
stelling door een overeenkomst met de
Haarlemsche Bankvereeniging aan de
reinen van het Staatsvissershavenbedrijf
de ijsfabrieken „IJmuiden" en „Doggers-
bank" opgericht; in 1900 werd de machi
nefabriek „Hera" geopend, terwijl vele
bedrijven, die zich bezig hielden met de
handel in en de bewerking van vis en met
het voor weder-uitvaren gereedmaken
van vissersvaartuigen, zich in de nabij
heid van de vissershaven vestigden.
De hotelaccommodatie te IJmuiden die
slechts bestond uit het hotel „Nommer
Een" werd uitgebreid door de bouw van
het hotel „Willem Barentsz" (1891).
Inmiddels begon zich ook aan de noord
zijde van het kanaal een ontwikkeling af
te tekenen, zij het van geheel andere
aard. In 1895 opende de N.V. van Gelder
Zonen een papierfabriek, die snel tot een
groot bedrijf uitgroeide.
De aanvankelijk vooral uit de Zaan
streek aangetrokken arbeiders vestigden
zich nabij de fabriek en vormden daar al
spoedig een zelfstandige gemeenschap.
De toenemende scheepvaart op Amster
dam en de grotere tonnage van de daar
voor gebezigde zeeschepen maakten, dat
de op 12 december 1896 geopende sluis
(middensluis) re^ds omstreeks 1910 on
toereikend dreigde te worden. Plannen
voor een nieuwe en grotere sluis werden
ontwikkeld.
In 1913 breidde de industrie aan de
noordzijde van het kanaal zich verder uit
door de vestiging van de Plaatwellerij..
Na 1918 zette de ontwikkeling van Velsen
als haven- en industriegebied zich voort.
Wijsmuller N.V., die voorheen te Rotter
dam gevestigd was, nam in 1919 het sleep-
vaartbedrijf van de Gebr. Zur Mühlen over
en vestigde te IJmuiden een bedrijf, dat
op het gebied van de zeesleepvaart een
wereldfaam heeft. De visserij groeide uit
en maakte IJmuiden tot Nederlands groot-
Stadskantoor van Beverwijk
ste, door de oorlog getroffen gebieden.
Na de bevrijding zette zich de ontwikke
ling echter in stormachtiger tempo dan
voorheen voort.
Het accent is echter verlegd. Het is nu
de zware industrie, die zich zeer snel uit
breidt en Velsen tot één van de belang
rijkste industriecentra van ons land maakt
Velsen kan de arbeiders niet meer huis
vesten; grote woonwijken verrijzen in de
ten noorden van Velsen gelegen gemeen
ten Beverwijk en Heemskerk.
IJmuiden, dat Nederlands grootste vis
serijhaven werd, groeide ook uit tot de der
de zeehaven (na Rotterdam en Amster
dam) van ons land. Jaarlijks worden hier
De oude Engelmunduskerk in Vel-
sen-Zuid zag bouwland veranderen
in uitgestrekte industrieterreinen.
en daarna Heemskerk in het economU
sche groeiproces medegesleept.
De eertijds slechts door kerkelijke ban
den met elkaar verweven gemeenten,
worden thans door dezelfde economische
ontwikkelingen gedragen. Dit betekent,
dat ook de toekomstige ontwikkeling van
deze gemeenten op dezelfde basis berust,
namelijk die van de verdere ontplooiing
van het Noordzeekanaalgebied.
Van veel grotere betekenis dan de
drang tot verdere groei is echter het pro
bleem van de beschikbare ruimte in de
IJmond. De industriële ontwikkeling kan
slechts op de daartoe gereserveerde ter
reinen plaats hebben, de mogelijkheden
voor de woningbouw zijn echter zeer be
perkt. Deze beperktheid spruit voort uit
de omstandigheid dat aan de zuidzijde
van het kanaal na de voltooiing van Zee
wijk en de voorgenomen bebouwing van
het duingebied tussen IJmuiden en Sant
poort, geen mogelijkheden voor woning-
plm. 12 miljoen ton goederen per zee- en
binnenschip aan- of afgevoerd. De indus
trie omvat ongeveer 25.000 arbeidsplaat
sen, de industriële omzet bedraagt ruim
2 miljard gulden.
De groei van het Hoogovenconcern
heeft het karakter van Beverwijk sterk
veranderd. In 1942 woonden reeds 1300
werknemers van deze bedrijven in Be
verwijk; thans bedraagt dit aantal 4.600.
Hierdoor en door de occupatie van grote
terreinen is deze gemeente door de Ko-
niklijke Nederlandse Hoogovens en Staal
fabrieken uitgegroeid tot een grote woon
kern en verloor zijn eertijds belangrijke
functie als leverancier van tuinbouwge-
wassen (aardbeien).
Nadat Beverwijk deze ontwikkeling had
meegemaakt kwam ook een einde aan het
bestaan van het rustige agrarische leven
in Heemskerk. Woonden in 1942 nog
slechts 100 werknemers van de K.N.H.S.
in dit dorp, thans wonen er 3.100 werkne
mers van de Velser industrie in dit ge
bied.
bouw meer zijn en uit de nog geringi
mogelijkheden voor woningbouw in Be
verwijk en Heemskerk.
De geringe ruimte die er voor het creë
ren van woonwijken in de IJmond over
blijft weegt extra zwaar, wanneer mei
bedenkt, dat veel oude woonwijken in d«
toekomst gesaneerd zullen moeten worden
en dat dan door de moderne opvattingen
veel minder woningen op een ha. zullen
kunnen worden gebouwd dan aanvankelijk
het geval was. Gold vroeger voor woon
wijken met laagbouw een norm van on
geveer 100 woningen per ha., thans den
ken de planologen aan een bebouwing van
25 tot 30 woningen per ha. Voegt men
hierbij, dat de woningbezetting als gevolg
van de gezinsverdunning en de veroude
ring van de bevolking geringer worden,
dan is het duidelijk dat de bestaande
woongebieden op den duur veel minder
mensen zullen kunnen huisvesten.
Daarenboven moet rekening worden ge
houden, met de omstandigheid dat er een
steeds toenemende behoefte aan terreinen
voor actieve en passieve recreatie be
staat.
Advertentie
De aanleg van het Noordzeekanaal heeft
dus in de eerste plaats Velsen een meta
morfose doen ondergaan en daarna heeft
de ontwikkeling in Velsen eerst Beverwijk
GARAGE
L. v. d. LEDEN
R. CLAEZENSTR. 1
DAG sn NACHT
