Religieus leven in de VS in heftige beroering
Opzienbarende uitspraak over het r.k.-standpunt
inzake gemengd huwelijk
Hervormde synode wil wettelijke echtscheidingsgronden verruimen
DUIZEND JAAR CHRISTENDOM IN POLEN
Hervormde kapel in Arnhem
dicht wegens geldgebrek
Cod is dood-theologie speelt een
grote rol in de ontwikkeling
Kloosterexpositie
Wereldconferentie
Dood van God
In de wereld
Demonstraties
NIEUWE LITURGIE
Moraalwetenschap
Lutherse kerk 400 jaar
in de Nederlanden
(Van onze correspondent)
WASHINGTON. Volgens een opiniepeiling
in 1965 gelooft 97 percent der Amerikaanse
bevolking in God. 120 miljoen van de 190 miljoen
Amerikanen zijn lid van een kerk en dit aantal stijgt
me! het jaar, een fractie sneller zelfs dan de bevolkings
aanwas. an deze 120 miljoen gaat 44 percent wekelijks
naar de kerk. Zij zijn de 26 percent van de totale
Amerikaanse bevolking, die zichzelf als diep religieus
beschouwen. Vele theologen in Amerika vinden deze
cijfers alarmerend laag. De natie ondergaat een
t eligieuze crisis, aldus luidde het algemene oordeel
op een conferentie in mei in Brookline, Massachusetts,
waar theologen, academici en journalisten discusieer-
den over het geloof.
Over de oorzaak van dit verschijnsel
verschilde men echter nogal van me
ning. Sommigen bleken te geloven dat
Amerika's welvaart een grote rol speel
de bij de ontkerstening van de bevol
king, waarbij als interessant punt naar
voren kwam dat de welvaart een af
stompend, conformerend aspect bezit,
waardoor situaties van intens beleven,
waarin volgens een aantal theologen
Gods realiteit ervaren wordt, nauwe
lijks meer voorkomen.
Anderen zagen als oorzaak voor het
lage aantal van die religieuze Ameri
kanen de ontmythologisering, waar
aan de moderne theologie de bijbel
heeft onderworpen. Weer anderen ble
ken te geloven dat vooral vele katho
lieken een soort culturele schok heb
ben opgelopen van de jongste ontwik
keling, die de rooms-katholieke kerk
van een gesloten bolwerk der traditie
tot een open intellectuele gemeenschap
lijkt te maken. Joodse theologen leken
te denken dat de gruwelen van Ausch
witz, Treblinka, Maidanek, enz. het
Godsvertrouwen van vele joodse gelo
vigen hebben doen wankelen.
De meest algemene verklaring voor
het verschijnsel is echter te vinden in
het boek „The death of God" van één
van de vaders van de op het ogenblik
in Amerika zeer in zwang zijnde „god-
is-dood-theologie": Gabriel Vahanian.
Volgens hem heeft het christendom de
religie en het beeld van God te veel
betrokken in het maatschappelijke,
culturele leven.
Nu de wereld zo razend snel veran
dert deelt het geloof aan God in de ma
laise, waarin allerlei verouderde we
tenschappelijke, culturele en sociale
waarden vervallen zijn, aldus Vaha
nian.
Dit idee: dat de antropomorfe, door
eeuwen theologie opgevat als de in het
wereldgebeuren ingrijpende God geen
relevante figuur meer is in een tijd,
waarin steeds minder aan bovenaardse
krachten geloofd wordt en waarin de
technische mens doordrongen is van
zijn aardse mogelijkheden, vindt men
in Amerika in brede kerkelijke kring.
Honderden predikanten en theologen
aan universiteiten lijken te geloven dat
het nodig is gelovigen en onkerkelijken
erop te wijzen dat God volstrekt anders
is dan het beeld dat mensen zich van
hem maken kunnen.
Deze groepen baseren zich theologisch
vaak op Karl Barth, en ook wel op de
naar Amerika geëmigreerde, van huis
uit Duitse theoloog Paul Tillich, die
God meer in termen van een ontolo
gische filosofie beschreef.
Andere lieden in de kerkelijke we
reld der Verenigde Staten gaan drasti
scher wegen. Zij zouden beschreven
kunnen worden als „christelijke athe
ïsten'' en hun denken heeft het tradi
tionele godsbeeld dood verklaard ten
bate van een leven in de wereld van
nu, dat niet meer getoetst en gevormd
hoeft te worden volgens bovenaardse
criteria, maar dat zijn normen zelf
schept.
Dit denken is gecentreerd om Jezus,
wiens oproep om in de wereld te gaan
de essentie is geworden voor deze
theologen, onder wie Thomas Altizer en
William Hamilton de bekendste zijn.
Hun „God-is-dood-theologie" gaat
uiteraard terug op Nietzsche, maar
ook op Bultmann en vooral op Die
trich Bonhoeffer, de in 1943 door de
Gestapo gearresteerde Duitse theo
loog, die zijn leven liet in een nazi-
gevangenis en wiens postuum versche
nen dagboeken en aantekeningen een
enorme aanhang in de Verenigde Staten
hebben gekregen.
Van Bonhoeffer hebben de radicale
atheïstische theologen niet alleen de
idee overgenomen dat Jezus de cen
trale wereldlijke figuur in een modern
christendom zou moeten zijn, maar
ook dat de moderne mens het godsbe
grip niet langer nodig heeft om allerlei
menselijke problemen op te lossen zo
dat de christen moet leren te handelen
„alsof hij aan zichzelf overgelaten
was".
Al deze gedachten hebben ertoé ge
leid dat de progressieve "leugels van
Amerika's kerken de nadruk op pre
ken en godsdienstoefening in de vei
lige beslotenheid van de kerkgebouwen
verlegd hebben naar „wereldse ac
tie", naar daadwerkelijke getuigenis.
Dit is de achtergrond van het feit
dat steeds meer predikanten, pries
ters en rabbi's vooraan lopen bij de
demonstraties voor gelijke rechten
voor de neger. Dit is ook de achter
grond van het verschijnsel dat in
steeds meer kerken avant-garde-to-
neel wordt gespeeld, dat er tentoon
stellingen zijn of discussies over
Vietnam en kunst.
Het handboek voor deze nieuwe in
stelling der kerken is „The secular ci
ty" (de wereldlijke stad) van de aan
de Harvard-universiteit docerende
Harvey Cox.
Natuurlijk vindt men dit kerkelijke
activisme, dat zich mengt in zaken als
negerdiscriminatie, de oorlog in Viet
nam, enz., slechts bij een intellectuele
franje van Amerika's kerken. Het zijn
ook vaak niet de diep-gelovigen, die
zich tot werelds engagement in kerke
lijk verband aangetrokken voelen.
Veel meer lijkt het nieuwe activisme
te appelleren aan buitenkerkelijken.
Amerika's trouwe kerkgangers (rond
26 percent der bevolking, zoals hierbo
ven al gezegd is) lijken eerder ont
hutst over de radicale atheïstische
theologie en velen van hen schijnen er
de voorkeur aan te geven hun rustige,
conformistische kerkgang (met koffie
en broodjes in de consistoriekamer na
afloop) voort te zetten en de bovenlip
op te trekken voor het vaak verkwik
kend ongebreidelde ageren van hun
jonge voorgangers, die God dood heb
ben verklaard.
Overigens bestaat de mogelijkheid
dat de meer traditionele en conformis
tische kerkgangers in Amerika, die
verontwaardigd zijn over het denk
beeld dat God dood zou kunnen zijn,
zelf zonder het te weten tot de over
ledenen behoren.
De prominente psycho-analyst Erich
Fromm bijvoorbeeld heeft in april ge
zegd dat al het gepraat over de dood
van God heeft verdoezeld „dat in feite
de mogelijkheid bestaat dat de mens
is overleden en verworden is tot een
ding, eer», producent, een consument,
een verafgoder van andere dingen."
Volgens Fromm liggen eigenlijk ver
veling, vervreemding, angst en hope
loosheid op de bodem van het mense
lijke bewustzijn, maar zij worden niet
werkelijk beseft door, wat hij noemt, de
„pathologie van het normaal-zijn, de
neiging om te conformeren, die een
mens belet zijn eigen angsten, woede
of hopeloosheid te kennen."
Merkwaardig genoeg komt Fromm
als psycholoog tot denkresultaten, die
dicht bij de radicale theologie liggen.
Ook hij gelooft dat een bewustere wen
ding naar de wereld zelf nodig is (bij
hem betekent dit niet zozeer een af
wending van traditionele religieuze
waarden, maar van een dodelijk con
formistisch sociaal onderbewustzijn) en
dat een herleving van humanistisch
denken bewust bevorderd zou moeten
worden.
Volgens hem zou samenwerking tus
sen marxistische denkers, theologen,
psychoanalytici en psychologen nuttig
zijn voor het exploreren van het vraag
stuk of misschien een schaal van waar
den binnen de humanistische traditie op
te stellen zou zijn, die de plaats zou
kunnen innemen van de sociale mo
raal, die vroeger door religie en staat
werd bepaald.
Alle gereformeerde kerkeraden heb
ben een voorlopige kanseluitgave ont
vangen van de nieuwe orden voor de
eredienst, die door de synode van de
gereformeerde kerken zijn aanvaard.
In overeenstemming met de liturgische
traditie van de meeste christelijke ker
ken is in deze liturgie schematisch de
eenheid van de woorddienst en de vie
ring van het avondmaal hersteld.
Ook bevat de uitgave orden voor het
morgen- en avondgebed. Verder zijn
er nieuwe of gewijzigde formulieren,
onder andere voor de huwelijksbevesti
ging in opgenomen. De bedoeling is,
dat deze in de praktijk worden getoetst
zodat de synode voor de definitieve
vaststelling met opmerkingen vanuit
de plaatselijke kerken rekening kan
houden.
Ter gelegenheid van het vijfhonderd
jarig bestaan van het klooster in Ter
Apel is een tentoonstelling ingericht,
„Van metten tot vespers", door een
werkcomité onder leiding van drs. A.
Westers, directeur van het Gronings
Museum.
In deze expositie zijn voorwerpen bij
eengebracht die eens in dit gewest ker
ken en kloosters hebben gesierd. Dit
kruisherenklooster is het enige nog be
waard gebleven klooster in deze pro
vincie en thans eigendom van de stad
Groningen. De tentoonstelling blijft tot
8 september opengesteld.
mm
ARNHEM „Het is bepaald onjuist
dat ik de leden van de kerk, die niet
aan hun financiële verplichtingen vol
doen er uit zal willen gooien. Het is
ook beslist niet de bedoeling ze als lid
van de kerk te schrappen. We willen
wel klare taal spreken en ook in de
kerk zullen we de dingen hardop moe
ten zeggen. Waar het in feit om
gaat, is dat vele duizenden leden van
de Hervormde kerk geen gehoor ge
ven aan de oproep tot het voldoen
van de jaarlijkse vrijwillige bijdrage.
Daaraan zullen we nu eindelijk eens
iets moeten doen. Mijn idee is deze
mensen te rubriceren onder een nieuw
hoofd: geen belangstelling" aldus ds.
J. Langstraat, wijkpredikant te Arn
hem.
Het gaat er volgens deze predikant
vooral om, dat de hervormde gemeen
te van Arnhem in financiële moeilijk
heden verkeert door de sterk gestegen
kosten van de laatste jaren. De Goe
de Herderkapel in de wijk Klarendal
moet per 1 juli worden gesloten als ge
volg van de financiële nood.
De leden van de hervormde kerk
die niet aan hun financiële verplich
tingen voldoen delen in de pastorale
zorg ten koste van de leden die wel
aan hun verplichting voldoen. Het zijn
altijd weer deze getrouwen op wie
een beroep wordt gedaan". Degenen,
die „geen belangstelling" tonen kosten
per jaar, over geheel Arnhem gere
kend, ruim 26.000 gulden aan admi-
nistratieloon. Daarom alleen moeten
we ze uit de kaartenbak lichten. Dat
wil niet zeggen dat wij ze niet meer
helpen. Wij staan overal en altijd klaar
om met liefde bijstand te verlenen".
De consequenties van een dergelijk be
sluit zijn, aldus ds. Langstraat, nog
niet te overzien.
De codexbepalingen van de rooms-katholieke kerk inzake het gemengd kerkelijk
huwelijk worden algemeen ervaren als een vorm van pressie, een vorm van chan
tage op de liefde van de huwelijkspartners. De kerk is pas bereid hun liefde en
geluk te erkennen na „storting van een borgprijs". Deze kerkelijke wetgeving
wordt in strijd geacht met diverse uitspraken van het tweede Vaticaans concilie,
onder meer die betreffende de universele broederschap met uitsluiting van elke
discriminatie, de verhouding tot andere kerken, de verhouding tot God en die
tussen de mensen onderling. Het verhoudingsgewijs vrij hoge percentage echt
scheidingen onder gemengd gehuwden kan wellicht een gevolg zijn van deze
kerkelijke pressie omdat het gemengde huwelijk zich daardoor moeilijk in vrijheid
en openheid kan ontwikkelen, aldus het „Katholiek beraad jongeren en oecu
mene" in een werknota.
een
De bedoeling van deze nota is
bijdrage te leveren voor een breder ge
sprek over dit onderwerp in allerlei
kring, waarbij ook wordt gedacht aan
het komend provinciaal concilie. De
nota werd ontworpen en opgesteld door
pater J. van Kilsdonk, studentenmode
rator in Amsterdam, P. Reckman, lid
van de Sjaloomgroep, en aalmoezenier
G. Wentholt van het Militair Pastoraal
Centrum.
Aan het eind van de nota komen de
opstellers tot een aantal aanbevelingen,
die zij als pijnlijke ingrepen kwalifice
ren, maar die zij gemotiveerd achten
door het welzijn van de mensen die in
het geding zijn en door de aard en de
taak van de kerk van Christus. Deze
betreffen de erkenning van het maat
schappelijk huwelijk, de kerkelijke vie
ring van het huwelijk, open communie
en intercommunie, oecumenisch pasto
raat en milieuvorming, de situatie van
de opvoeding en de vraag van isolement
en communicatie.
Aan de aanbevelingen in deze nota
ontlenen wij het volgende:
Allereerst is nodig dat de Rooms-Ka-
tholieke Kerk het burgerlijk huwelijk
als geldig en volledig erkent. Zonder
onderscheid naar het al dan niet ge
doopt zijn of naar de doopkerk van de
partners. Daartoe dienen het decreet
van het concilie van Trente, dat de ka-
nonieke huwelijkssluiting tot voor
waarde van de huwelijksgeldigheid
maakt, en alle daarop gestoelde bepa
lingen vervallen te worden verklaard.
Daardoor vervallen automatisch de
voorwaarden met betrekking tot dis
pensatie in geval van kerkelijk-ge-
mengde huwelijken.
Omdat het hier centrale kerkelijke
wetgeving betreft, zouden met name
de bisschoppenconferenties hiertoe
sterk moeten aandringen. Daar waar
het heil van de betrokkenen dit vraagt,
mag en moet tastenderwijs worden
vooruitgelopen op centrale maatrege
len.
Wanneer de aldus voor de burgerlij
ke wetgever gehuwden bij de kerk ko
men met het oprechte verzoek om het
sacramentele karakter van hun huwe
lijk tot uitdrukking te brengen, te vie
ren, te versterken en te zegenen in het
midden van de gemeente, behoort de
kerk zonder restrictie te geven wat
verlangd wordt. Betreft het een huwe
lijk tussen een protestantse en een
rooms-katholieke partner, dan ligt het
voor de hand dat pastores van beide
kerken gezamenlijk de bruidszegen ge
ven en in onderlinge taakverdeling
voorgaan in de viering.
De nota besluit met de veronderstel
ling uit te spreken dat de kerkelijk ge
mengd gehuwden op die wijze van
„nauwelijks toegelaten groep" tot
„oecumenische pioniers" kunnen wor
den en zij pleit voor een oecumenisch
pastoraat ten aanzien van gehuwden
dat mede geënt is op de ervaringen
van de kerkelijk gemengd gehuwden.
Met betrekking tot de voorwaarden,
waaraan beide partijen tot dusverre
moesten voldoen, wordt opgemerkt:
„Sinds kort gaan de bisschoppen
over tot een praktijk, waarbij niet lan
ger schriftelijke ondertekening doch
slechts mondelinge toestemming van
de huwenden wordt gevraagd, te geven
aan de betrokken pastoor. Steeds meer
pastores vinden hierdoor de ruimte de
formele eis tot katholieke doop en op
voeding te wijzigen in het meer inhou
delijke voornemen van de huwenden
om hun huwelijk kerkelijk perspectief
en uitzicht op een christelijke opvoe
ding te geven".
Over het aantal echtscheidingen on
der gemengde huwelijken wordt het
volgende ontleend aan gegevens van
het Katholiek sociaal kerkelijk insti
tuut over de periode 1938-1960:
Op 1 januari 1965, bestonden er
1.052.738 huwelijken waarin rooms-ka-
thoieken partner waren. Het aantal ge
mengde huwelijken daarvan bedroeg
toen 184.001 ofwel 17% percent. Dit
is een nog enigermate geflatteerd
beeld, want van de homogene (kerke
lijk ongemengde) huwelijken waren er
27.021 die niet kerkelijk werden geslo
ten. Van de groep kerkelijk-gemengd
gehuwden werden 40.830 huwelijken in
de r.-k. kerk bevestigd; 143.171 elders
of niet. Slechts 22 percent van deze
groep liet derhalve zijn huwelijk in de
r.-k. kerk sluiten.
Bij kerkelijk gemengd gehuwden
blijken verhoudingsgewijs veel echt
scheidingen voor te komen. Per tien
duizend (bestaande) huwelijken was het
aantal echtscheidingen bij homogeen-
kerkelijke huwelijken, 17, bij homo-
geen-niet-kerkelijke huwelijken 31. Bij
huwelijken, waarvan de partners tot
verschillende kerkgenootschappen be
hoorden, was de echtscheidingsfre
quentie 91. Bij huwelijken tussen een
kerkelijke en een niet-kerkelijke part
ner 87. Gemiddeld betekent dit een
echtscheidingsgetal per 10 000 huwelij
ken van 20 in homogene, en van 89 in
landelijke echtscheidingsfrequentie 26.
gemengde huwelijken in de periode
1938-1960. In die tijd was de algemene
Voor het eerst in de geschiedenis van
Engeland is een leerstoel ingesteld in
de moraalwetenschap en wel aan de
universiteit van Londen. De betrokken
hoogleraar is de Anglicaanse geestelij
ke Gordon Dunstan, die in januari zijn
eerste college zal geven. Hij zal zich
ook verdiepen in kwesties als homo
seksualiteit, abortus, zelfmoord, kunst
matige inseminatie, sterilisatie, huwe
lijk en echtscheiding.
Polen viert de komst van het christen
dom op zijn grondgebied, nu duizeni
jaar geleden. Twintig jaar communism
hebben het christendom niet kunnen
verdringen. Kardinaal Wyszynski geeft
de communistische leiders geen krimv,
Hier ziet men hem tijdens een massrüt
godsdienstige plechtigheid in Oliva aan
de Oostzee (bij Gdansk het voor-
malige Danzig) op weg naar de prach
tige gothische kathedraal (XVde eeuw
van deze badplaats. In de processii
werd „De zwarte Madonna" van Czes-
tochowa meegedragen, volgens de over
levering geschilderd door St. Lucas,
>UWUW\AAAfW\AAAAAAAfWUUVfWWWWWWWIAA/U\AAAAAAM
Vierhonderd deskundigen uit alle
delen van de wereld komen van 12 tot
26 juli in Genève bijeen voor een we
reldconferentie over „Christenen te
midden van de technische en social#
omwentelingen van deze tijd."
Deze conferentie is georganiseerd
door de Wereldraad van Kerken. Na
mens de gereformeerde kerken van
Nederland zullen hieraan deelnemen
dr. Y. van Klinken uit Utrecht, direc
teur van het algemeen diakonaal bu
reau en dr. A. L. van Schelven, direc
teur van de stichting textielvak in
Hengelo.
Deze conferentie is de grootste en de
belangrijkste internationale bespreking
over maatschappelijke vragen die de
Wereldraad ooit heeft georganiseerd.
De helft van de deelnemer»
komt uit de jonge landen van Azië,
Afrika en Zuid-Amerika. Men zal onder
andere zoeken naar nieuwe schema'i
voor internationale samenwerking.
Een van de afdelingen van de confe-
rentie wordt geleid door generaal
T. B. Simatupang, de voorzitter van da
raad van kerken in Indonesië. Deze
afdeling behandelt de functie van da
staat in een revolutionair tijdperk. Tij
dens de conferentie wordt een kerk
dienst gehouden in de kathedraal van
St. Pierre te Genève, met als predikant
dr. Martin Luther King.
Op 2 september 1566 verkregen dt
Lutheranen te Antwerpen vrijheid van
godsdienstoefening. Op die datum werd
de Lutherse Kerk in de Nederlanden
van overheidswege erkend.
Vanwege de Synode der Evangelisch-
Lutherse Kerk zal dit feit op beschei
den wijze worden herdacht door een
herdenkingsbijeenkomst, die op vrijdag
2 september des avonds om 19.30 uur
zal worden gehouden in de Oude Lu
therse Kerk aan het Spui te Amster
dam.
Tijdens deze bijeenkomst zal een her
denkingsrede worden uitgesproken door
professor dr. W. J. Kooiman, hoogle
raar aan de Gemeentelijke Universiteit
van Amsterdam en aan het Evange-
lisch-Luthers Seminarie.
Het breed moderamen van de gene
rale synode van de Nederlandse her
vormde kerk heeft een rapport van de
commissie „Herziening echtscheidings
recht", uitgebracht aan de synode, aan
vaard. De commissie stond onder voor
zitterschap van mr. J. J. Woltman,
raadsheer in het Gerechtshof te Leeu
warden. Secretaris van de commissie
was dr. F. O. van Gennip, predikant
te Leidschendam.
Het rapport gaat er van uit, dat het
huwelijk, bijbels gezien, de strekking
heeft onontbindbaar te zijn. De wetge
ver dient echter rekening te nouden
met „de hardigheid des harten". Echt
scheiding moet dus mogelijk zijn. De
bestaande echtscheidingsgronden zijn
te beperkt en de praktijk, die echt
scheiding bij onderling goedvinden mo
gelijk maakt, mag niet geduld worden.
De commissie pleit er voor dat aan
de vier bestaande echtscheidingsgron
den een vijfde wordt toegevoegd na
melijk „andere hoogst ernstige feiten
en/of omstandigheden", waarbij echter
dient te worden toegevoegd: „doch in
al deze gevallen alleen indien grondi
ge ontwrichting van het huwelijk aan
wezig is."
De vier bestaande gronden zijn: over
spel, kwaadwillige verlating voor lan
ger dan vijf jaren, veroordeling wegens
misdrijf tot een vrijheidsstraf van vier
jaar of langer na het huwelijk uitge
sproken, levensgevaarlijke verwonding
of levensgevaarlijke mishandeling.
Ongeneeslijke krankzinnigheid of
ongeneeslijke lichamelijke ziekte dient
niet apart als echtscheidingsgrond ver
meld te worden. Dit kan onder ont
wrichting vallen.
De commissie stelt wijziging van de
bewijsrechtelijke en processuele bepa
lingen voor. De verzoeningscomparitie
bij de president van de rechtbank ko-
me te vervallen. Indien bij de behan
deling van de echtscheidingsaanvrage
een verzoening mogelijk lijkt, of een
der partijen dit verzoekt, zouden de
rechtercommissaris of de familieka
mer van de rechtbank tijdens elk sta
dium van het geding bevoegd moeten
zijn de partijen te verwijzen naar een
bureau voor huwelijks- en gezinsmoei
lijkheden of een deskundige.
Het bezoekrecht dient ook herzien te
worden, meent de commissie. Daarbij
dient het belang van de minderjarige
kinderen, van pedagogisch 'gezichts
punt uit, te gaan boven het recht op
het kind van de niet met het gezag
belaste ouder.
De commissie deelt mee, dat haar
overwegingen niet gericht waren op
een huwelijkswetgeving welke voor ge
lovigen alleen bestemd was, maar die
moet kunnen gelden voor allen, die
deel uitmaken van het Nederlandse
volk
