TOEKOMSTPROJECT VAN NEDERLANDER IN VENETIE BEKROOND
ConstantW erken in New Baby Ion is zoiets
als tanden poetsen of nagels schoonmaken"
CONSTANT
4
van cobra tot aards paradijs
Venetië heb ik de funeste
invloed van de kunsthandel en
het leugenachtige ervan gemerkt
provo's willen Amsterdam i
eerste New JBabylon^sector maken
Ton Neelissen
CONSTANT IS TERUG UIT VENETIE. De Neder
landse inzending naar de drieëndertigste Biennale
bestond uitsluitend uit werk van hem. Hij werd be
kroond met de Cardazzo-prijs. De man die gezegd heeft
„kunst is dood" wordt met een kunstprijs geëerd. De
man die zei „De begrippen kunstenaar en creativiteit
dekken elkaar niet langer, de kunstenaar is nog slechts
een historische figuur die in het museum thuis hoort"
krijgt in Venetië het hele Rietveld-paviljoen tot zijn
beschikking. De man die de dood heeft verklaard aan
kunstwerken die een duurzaam produkt van een indi
viduele uiting zijn, en leeft voor één idee: het collec
tieve New Babyion, geniet een éénmans-expositie in
een der belangrijkste wereldbiennales. De man wiens
New Babylon-project door de provo's tot beginsel is
verkozen en die door hen wordt gezien als een ideolo
gische leider, een voorman, is de officiële vertegen
woordiger in de kunst van het land waarvan hij het
hele cultuurpatroon fossiel vindt. Hoe kan dat alle
maal? Wat voor soort verbintenis gaan die tegenstel
lingen aan in deze man, die een der oprichters was van
Cobra, een aarts-revolutionair gebleven is en die nu,
in zijn atelier, geamuseerd glimlachend een fles Lu
xemburgse Moezelwijn opentrekt terwijl hij onze vra
gen aanhoort als echo's van iets lang geledens. Alles
in zijn atelier is klinisch-schoon als in een laborato
rium. De vouwstoelen, blinkend wit gelakt, hebben
niet één vuile vinger, terwijl de boor-, fraise-, zaag-
en lasapparaten waar men de handen niet schoon
bij pleegt te houden ook van een glanzende ver
zorgdheid zijn. Een dorado van bewerktuiging, een uit
gekiend werktuigenpaneel: stofloze ..cleanness". Een
grote stofzuiger trekt de aandacht. Een grote sector
van New Babylon, met liefdevolle precisie uiterst ge
detailleerd gelast, trekt het licht naar zich toe dat door
het tiental zeer hoge ramen binnenstroomt «van buiten
over het water. Het atelier is in een oude school aan
de Derde Wittenburgerdwarsstraat, naast Kattenburg,
in Amsterdam.
Constant formuleert gemakkelijk
maar niet achteloos. Later, tijdens een
tweede gesprek om het inverview af te
ronden, zal hij op een al eerder gestel
de vraag een woordelijk identiek ant
woord geven. Hij heeft een boek ge
schreven over New Babyion, er arti
kelen over gepubliceerd (met name
twee in Randstad), hij heeft er in ge
heel Europa lezingen over gehouden:
hij is volmaakt thuis in de taal die met
zijn idee samenhangt. Zijn intense be
trokkenheid bij het gesprek verraadt
in geen enkel opzicht dat het voor
hem voor een groot deel herhalings
oefening is. Maar door erover te pra
ten lééft hij er even in; New Babyion
is voor hem de enige cultuur.
Vraag: Die is er nu ook niet. Hoe
is het te leven met een toekomstpro
ject dat geen aanknopingspunten in
het heden heeft.
Constant: „Verlangen is het lot van
de kunstenaar, het leeft los van de
realisering. New Babylon is de visie
van een kunstenaar op de wereld en
als verlangen is het zo oud als de we
reld, noem het 't aards paradijs. Maar
voor het eerst in de historie hééft
het een concrete basis, nu kan het om
dat de arbeid opgeheven kan worden.
Als vrijkomende arbeidskracht onver
koopbaar wordt betekent dat de on
dergang van het kapitalistische princi
pe. Je merkt het nu al: de mensen
zijn er intuïtief bang voor, ze zien het
als een bedreiging van hun bestaan.
Angst voor de automatic. Men ver
wacht sociale conflicten en natuurlijk
zal er in de eerste fase klassestrijd
zijn. Nu vechten ze in Amerika tegen
de uitbreiding van de automatic, zoals
in Engeland rond 1800 de Luddieten de
stoomweefgetouwen stuk sloegen".
„En dat New Babyion geen aankno
pingspunten heeft, dat valt wel mee.
Het heeft een reuze weerklank. De
provo's willen Amsterdam de eerste
sector van New Babyion maken."
Vraag: „Het lijkt er tegenwoordig
wel op of het oorlog is, je bent goed
of je bent fout. Het doet er minder
toe waar het genuanceerde gelijk
ligt, dan aan welke kant je staat. Is
er een criterium dat verder gaat
dan terreur en contra-terreur?
Constant: „Het criterium nu is de
oorlog in Vietnam. Tijdens de oorlog
was het Mofs of anti-Mofs, maar dat
geldt nu niet meer. Zo schuiven de
criteria op".
Vraag: Wat staat New Babyion
het meest in de weg?
Constant: „De hele sociale structuur
die gebaseerd is op de wet: gij zult
werken in het zweet uws aanschijns.
Let maar op hoe er op de provo's
weer gereageerd wordt met: stuur ze
naar werkkampen. Het is de moraal
van het nut, de fictie dat de mens
nuttig moet zijn, dat de aard een tra
nendal is weet je wel, een tranendal
is de aarde. Iedere autoriteit heeft die
moraal: onze burgers moeten onder
geschikt aan het grote geheel hun rol
spelen in het grote raderwerk. Norbert
Wiener heeft in World News Report
(Wiener, vorig jaar overleden, is een
der grondleggers der cybernetica;
red.) geschreven dat alle nuttige taken
van de mens beter, sneller en nuttiger
door machines gedaan kunnen worden.
Hij schreef: als de mens geen nieuwe
taak op aarde vindt wordt hij de dupe
van de mechanisering. Maar ik zou het
willen omdraaien: de mens heeft altijd
die andere taak gehad, maar door de
strijd om het bestaan is die taak ge
frustreerd gebleven. Nu pas kan de
vrije teugel gegeven worden aan de
creatieve drang, maar dat wordt weer
streefd door de utilitaristische maat
schappij. Mar het spel, de ludieke
maatschappij, is de enige redding".
Vraag: Denk je niet dat de ludie
ke provo's na verloop van tijd en
kinderen-krijgen toch in de utilita
ristische maatschappij onderdak zul
len zoeken?
Constant: „Provo's zijn de opstand
van de jeugd. Als er uitvallen, komen
er anderen om het over te nemen. Ik
ben tegen terreur en contra-terreur.
Tegen terreur, naar mijn aard. Maar
als de Vietcong met vreedzame mid
delen zouden werken werden ze onder
de voet gelopen. Je moét wel. Denk
maar aan de TRES-zaak en de Claus
affaire. Ik vind het cynisch om te den
ken dat iedere mens in principe ge
aard is om de ander naar de keel te
vliegen. Er zijn trouwens veel mensen
die bereid zijn er slechter van te wor
den door zich voor anderen te offeren
en voor recht te strijden. Maar als we
taak van een deel van de mensheid,
maar als zoiets als tandenpoetsen
en nagels schoonmaken. Maar dit zijn
processen die heel lang duren. Onze be
haring verdween ook niet meteen toen
het vuur uitgevonden werd. Vuur was
een decisieve factor in het menselijk
bestaan. Automatic ook. De auto niet,
die verdwijnt".
Vraag: De neiging van provo's om
vaag te zijn en niet goed uit te druk
ken wat hen beweegt, hangt dat sa
men met een bewust streven naar ir
rationalisme?
Constant: „Er zijn er die zich heel
goed kunnen uitdrukken. Bij de ande
ren komt het misschien door een ge
brek aan theoretische kennis. Er zijn
zulke grote groepen onder de jeugd die
alleen intuïtief een weg volgen. Daar
door kunnen zij toch de juistheid van
een theorie bewijzen die er op haar
beurt weer haar uitbouw op kan base
ren. Mijn contact met wetenschap?
Vooral sociale geschiedenis, economie
en sociologie. Vind je sociale weten
schap eigenlijk geen contradictio in
terminis? Ik vind wetenschap iets van
exacte feiten. Daarom vind ik de ze
vende faculteit geen wetenschappelijke
faculteit. Die is semi-creatief, die men
sen proberen iets te beïnvloeden.
Vraag: Is het niet lastig om je
over New Babyion uit te drukken in
woorden die samenhangen met een
maatschappelijke zijnsvorm waar
New Babyion zich juist tégen richt?
alleen onder politiegeleide mogen de
monstreren tegen de oorlog, mét toe
stemming van Van Hall, dan hebben
we dat staat in „Provo" het ge
voel dat we als gevangenen worden
gelucht. De Provo's trekken in agen
ten provocatie naar voren".
Vraag: Wat is in New Babyion de
zin van het leven, speelt liefde er
een rol?
Constant: „Ik begrijp de behoefte
niet om ergens de zin van te willen
weten. De vraag „geloof je in God"
gaat ook uit van het gegeven. Kunst
hoeft geen zin te hebben. Nuttige ar
beid moet zin hebben. Die heeft 'n doel.
Het positieve van kunst is dat er geen
doel buiten zichzelf is, dat is juist het
creatieve. Maar al die kunst met'di
dactische doelen, verheerlijkende doe
len Een creatieve handeling heeft
ge endoel dan zichzelf, is een manifes
tatie van het creatieve individu zelf.
Creativiteit is verandering van al het
bestaande. En de liefde in New Baby-
Ion, ik denk als zij Spinoza: de ander
ontzien om zelf ontzien te worden.
Recht om goed behandeld te worden."
Vraag: Is dat niet een utilitair
principe?
Constant: „De Sade gaat ervan uit,
dat er een absolute heersersklasse is
en een absolute slavenkaste. Als de
heerser afziet van de absolute heer
sersmogelijkheid is dat charitas. Maar
een slaaf kan nooit charitas beoefenen
ten opzichte van zijn meester zoals de
meester dat kan ten opzichte van zijn
slaaf. Ook in New Babylon is er con
currentiestrijd: de sterkste persoonlijk
heid, het creatievere, zal domineren
over de zwakkere. Maar ik geloof dat
ik daar aan toe moet voegen dat er
slechts gradaties bestaan, het is nooit
een absoluut domineren. Het domine
ren zal relatief zijn, binnen het collec
tieve besef, zoals in een huwelijk. Ma-
linowski zegt ergens: het is cru om te
zeggen maar zonder slavernij zou er
geen enkele cultuur tot stand zijn geko
men. Dat is waar. New Babylon is de
eerste zonder."
Vraag: Is New Babyion mythisch,
is er een religieus denken achter?
Constant: „Ik ben echt rationeel.
New Babylon is één grote speelwereld,
met alle condities, gegevens voor het
spel, bevolkt door een mensheid die
vrij is om te spelen èn in staat om
te spelen. Religie, religie ik geloof
dat anti-religieus ook al fout is. Ik ge
loof wel in een hogere bestemdheid van
de mens, maar hier, op aarde. Ik heb
nooit veel gezien in de mystieke kan
ten van het Zen-Boeddhisme. Creatief
zijn is de hoogste vervulling van de
mens. Dominerende individuen worden
alleen een klasse als ze een gemeen
schappelijk doel hebben. In New Ba
byion zullen er gradaties zijn, Abstu-
fungen, nooit een scheidingslijn. Ik zou
een idealist zijn als ik zou geloven aan
het volkomen gelijk zijn van de men
sen. Maar in New Babyion leidt het
verschil niet tot een sociale structuur
waarin de een de ander uitbuit. Maar
natuurlijk zullen niet alle mensen even
intelligent of speelkrachtig zijn."
Vraag: Is je optreden in Venetië
niet in strijd met de New Babyion-
gedachte?
Constant: „Mijn werk in Venetië is
een soort historisch overzicht. Ano
niem blijven nu, zou betekenen je licht
onder de korenmaat- steken. Nu krijgt
het hele plan aandacht. Maar als ze
zeggen dat 't mooie vormen zijn of
een droomstad, dan vind ik dat een
negatieve beoordeling, al weet ik niet
goed wat positief en negatief is. Maar
je mag mij niet zien als een Nieuw-
Babyloniër, want dat bestaat nog niet.
Je moet me zien als een socialistische
arbeider die in het kapitalistische
stelsel meebouwt aan het produktie-ap-
paraat omdat hij er later zelf de
vruchten van plukt. In Venetië heb ik
de funeste invloed van de kunsthandel
en het leugenachtige ervan weer ge
merkt. Wezenlijk is nu het niét stre
ven naar duurzaamheid, 't Einmalige,
't unieke en het besef dat wat we nu
99
99
maken morgen door iets anders ver
vangen wordt. De kunsthandel probeert
dat soort werk juist in strijd met zijn
wezen wél te verduurzamen."
Vraag: Wat is er tegen verduur
zaming?
Constant: „Het cultuurpatroon is so
ciaal in ontbinding. Op de Biennale zie
je hoe alle kunstenaars naar de uiter
ste grenzen zoeken. Alles wat kunst nu
is zou in een complexer geheel moeten
maar dat is er niet en daarom slaan
ze om in leegte, Geschmackspiele, 't
klopt sociaal niet. 't Grote kader van
Teilhard? Teilhard geeft me het gevoel
dat het een mystificering is van het
marxistische grondprincipe. Bij hem is
't voor mij te geabstraheerd, vergees
telijkt en zalig en te weinig materieel
aards. In die verduurzaming van kunst
zit ook een deel eeuwigheidsverlangen.
Maar er is een groot verschil tussen
kunst en creativiteit. Kunst is zuiver in
dividueel. Volksdans is geen kunst. Al
le kindertekeningen zijn mooi, maar 't
is geen individualistische cultuur.
Kunst is zowel een individuele uiting
als een duurzaam produkt. De zeld
zaamheid van het kunstprodukt in een
utilitaristische maatschappij leidt tot
die drang tot verduurzaming. Als een
kunstenaar werkt vanuit het idee iets
duurzaams te maken, bouwt hij een
stuk maatschappijstructuur méé. Een
„happener" is individueel creatief,
maar hij maakt geen kunst."
Vraag: Zullen er in New Babyion
ook mensen moeten werken?
Constant: „Dat zullen er heel weinig
zijn. Dat is het probleem van de rest-
arbeid, zeer gekwalificeerde arbeid,
maar die kan toch door ongeschoolden
worden gedaan. Alle herhaalbare ar
beid kan gemechaniseerd worden. Maar
die rest-arbeid moet je niet zien als de
Constant: „Ik heb een boek over
New Babyion geschreven. Dat komt
hoop ik binnenkort uit. Ik begin het
boek met een hele vocabulaire van
woordverklaring". „Alles wat ik doe
staat in dienst van dat project. Als ik
schilder illustreer ik New Babyion, als
ik teken maak ik er schetsen van, en
als ik schrijf gaat het daar over. Het
is geen mythe, maar een echt plan, 't
is technisch uitvoerbaar. Maar omdat
't nog in strijd is met de sociale ge
gevenheden is 't een revolutionair plan,
de eerste échte massacultuur".
Vraag: Is die er dan nog niet?
Constant: De kunstenaars hebben hun
vrijheid alleen kunnen beleven door te
parasiteren op een maatschappelijke
bovenlaag, die de vrijheid op haar
beurt ontleende aan macht. Nu door
de industrialisering en de opkomst der
massa de macht van de elite meer en
meer raakt ondermijnd is ook de kunst
beroofd van haar sociale basis. Daar
om is de creativiteit van de kunste
naar nu onverbrekelijk verbonden met
het streven een nieuwe basis voor de
vrijheid te vinden. Slechts de massa
kan hem die verschaffen, de onder
drukten der aarde zijn de natuurlijke
bondgenoten van de kunstenaar gewor
den. Een vrije samenleving, een crea
tieve levensstijl, zijn voorwaarden ge
worden voor het bestaan van kunst,
überhaupt voor het voortbestaan van
cultuur. Er is nu geen massacultuur,
geen cultuur van de massa. Via aller
lei communicatiemedia wordt er wel
een gecreëerd vóór de massa, maar
dat is een ingrijpen van bovenaf. Dat is
geen communicatie in de ware zin van
het woord".
Vraag: Is New Babyion vergelijk
baar met andere utopieën?
Constant: „New Babylon is geen
utopie maar technisch realiseerbaar.
Constant Nieuwenhuys, geboren
21 juli 1920 in Amsterdam, heeft
gestudeerd aan de Rijksacademie
van Beeldende Kunsten te Amster
dam. In 1945 maakte hij zijn eer
ste draadconstructies en experi
mentele schilderijen.
Constant is van Cobra een
der belangrijkste woordvoerders
geweest en organisator van de ge
zamenlijke internationale activitei
ten. Hij woonde van 1950-'52 in Pa
rijs en van 1952-1953 in Londen.
Met Aldo van Eyck ontwikkelt hij
een ruimtekleurexperiment dat in
1952 in het Stedelijk Museum van
Amsterdam getoond wordt. Zijn
manifest van het spatiaal-coloris-
me wordt in 1953 gepubliceerd, een
pleidooi voor een actieve niet
functionele of decoratieve rol
van de kleur in de architectuur,
voor een samengaan van vorm en
kleur als eenheid („kleur is niet an
ders dan kleur van de vorm en
vorm niet anders dan de vorm van
de kleur"). Zijn eerste ruimte-ex
perimenten dateren van 1953 (op de
E 55 in Rotterdam het monument
van de wederopbouw). Zijn experi
menten in de ruimte zijn open, dy
namische constructies, vervaardigd
uit aluminium, ijzerdraad en plexi
glas.
In 1956 exposeert hij zijn construc
ties in de Biennale van Venetië. Na
in 1959 in Amsterdam zijn maquet
tes te hebben geëxposeerd, houdt
hij in 1961 een retrospectieve expo
sitie in Bochum (Duitsland).
New Babyion is opgebouwd uit'een
aantal sectoren (20-25 ha) die zich on
geveer zestien meter boven de grond
bevinden, op elkaar aansluiten, zich
in alle richtingen voortzetten en het
landschap omsluiten; één totale we
reldstad die de aarde als een net
omspant. De bodem blijft vrij voor
snelverkeer en landbouw, vrije na
tuur en historische monumenten. De
daken der sectoren dienen als vlieg
veld en promenade. Alle sectoren
hebben meerdere verdiepingen. De
ruimten kunnen door het verplaat
sen van mobiele elementen naar be
hoefte veranderd worden. Elke sec
tor heeft een of meer permanente
woonhotels die evenals de binnen
ruimten bestemd zijn voor indivi
dueel gebruik; de rest is collectief.
„New Babylon is één onmetelijk la
byrint. Iedere ruimte is tijdelijk, al
les is ontdekking, alles verandert,
niets kan dienen ter oriëntatie.
Daardoor wordt psychologisch een
ruimte geschapen die vele malen
groter is dan de werkelijke ruimte".
„De grote non-stop happening die wij
te verwachten hebben wanneer de
creatieve potentie van de gehele
mensheid eenmaal ontketend wordt,
zal het aangezicht van de aarde net
zo ingrijpend veranderen als de or
ganisatie van de produktiearbeid dit
gedaan heeft sinds het neo-lithicum.
Het tijdperk van de homo-ludens
ligt voor ons." „De mensheid als
geheel leeft ver beneden de moge
lijkheden die reëel voorhanden zijn.
Hoe lang nog zal men dit accepte
ren? De bestaande mogelijkheden
zullen onherroepelijk benut worden,
dat is slechts een kwestie van tijd."
óegëvens vöor een deel ontleend aan
Het Museumjournaal, nr. 5, 1965: „Sig
nalement van Constant", door drs. H. van
Haaren.)
Plato's Staat, More's Utopia, Campa-
nella's Zonnestaat hebben gemeen dat
aan de eenling geen initiatief wordt
gelaten. De rechteloosheid onder Hen
ry VII en Henry VIII inspireerde More
maar de vrijheid in zijn Utopia was
niet groter. De levensvorm in deze uto
pieën is gestold, geïmmobiliseerd en
daarin schuilt het onwerkelijke, het
utopische. New Babyion gaat uit van
de levenssfeer. In tegenstelling tot het
kunstwerk, dat zich van de realiteit
verwijdert, moet men de sfeer opvatten
als een tijdelijke variatie van de wer
kelijkheid. De sfeer berust op het mo
mentele, op het met zorg gekozen
maar onherroepelijk voorbijgaande
ogenblik. In de Nieuw Babylonische
cultuur is het kortstondige, het voor
bijgaan van de tijd, een essentiële
factor. Men zou New Babyion het ab
solute „Gesamtkunstwerk" kunnen
noemen, de synthese van alle mense
lijke activiteiten, de maatschappij als
kunstwerk, de stad van de technische
massamens, de mens uit het arbeidlo-
ze tijdperk. Zoals een Duitse krant on
langs boven een interview met me
plaatste: Freizeit wird zur Lebenszeit".
Vraag: Hoe waren de persreac
ties op Venetië?
Constant: „Heel goed, het viel me op
hoeveel begrip er klaar blijkt te lig
gen voor New Babyion.
Vraag: Hoe ben je tot New Baby
ion gekomen?
Constant: „Ik was aanvankelijk schil
der, toen ben ik gaan beeldhouwen.
Daarbij maakte ik voor het eerst iets
op schaal, iets dat dus groter gedacht
wordt dan gemaakt. Zo heb ik in Alba
in Italië een ontwerp voor een zigeu
nerkamp gemaakt. De zigeuners wer
den verdreven vanonder de oude be
tonnen overkapping van de veemarkt.
Ze zaten toen naast de rivier, de
Fiume, daar zaten ze. 't Waren Pie-
montesi, dat is een bepaalde stam.
Dat is in 1956 geweest. Daardoor ben
ik voor het eerst over New Babyion
gaan denken. We zijn nomaden. We
zijn pas in het Stenen Tijdperk seden-
dair geworden. Toen we gingey produ
ceren. Zigeuners staan wel 't dichtst
bij New Babyion wat hun leven be
treft, Als ze conservatief zijn is dat
niet wezenlijk voor ze. Dat is afweer,
om zich te kunnen handhaven. Het
echte klassieke zigeunerdom is er bij
na niet meer.
Vorig jaar ging ik naar Tsjechoslowa-
kije. Bij Domazlice stuurden ze me
naar een klein dorpje omdat het daar
prettig was. Dat dorpje heette je ge
looft het nooit, Babyion. Maar ik ont
dekte daar ook nog dat er de eerste
arbeidersopstand tegen de feodale
maatschappij had plaatsgehad. Eind
veertiende eeuw had je er het Chilias-
mel (Hussieten, Taborieten, Wederdo
pers). Hus was immers hoogleraar in
Praag. Ze verzamelden zich bij Praag
op een berg die ze Tabor hadden
genoemd. In Domazlice hebben ze de
kruisvaarders verslagen. Ze hadden
een strijdlied, die boeren, ze kwamen
met hun wat wij goeiendags zouden
noemen tevoorschijn en kardinaal Ce-
sarini is in zijn ondergoed op een
paard gevlucht. Hun symbool was de
kelk. Je weet dat alleen priesters ook
uit de kelk mochten drinken. Het brood
de hostie, kregen de gelovigen. Een
heel leger sloeg voor ze op de vlucht,
zonder slag of stoot, voor dat boeren
volk! Die wilden het duizendjarig rijk
vestigen om een einde aan alle mi
sère te maken, Christus zou het aards
paradijs brengen. Chiliasten heetten ze,
dat komt van het Griekse chilioi, dui
zend. Een Duitse hoogleraar zei een»
tegen me: „Sie sind ein Chiliast". Ja,
die chiliastische artikelen van Tabor,
tegen het zondige Babyion Praag. De
stad moet weg en wij de bergen op.
Babyion, de stad van zonde, Sion, het
rijk Gods. New Babyion overbrugt,
denk ik, die tegenstelling".
Vraag: Waar ben je nu mee bezig?
Constant: „Met een model op grote
re schaal dan ooit tevoren van een sec
tor van New Babyion. De schaal is
één op honderd. En ik ga een film ma
ken, New Babyion. Ik geloof dat door
een film de mensen, die de theoretische
achtergrond van New Babyion niet
kunnen of willen kennen, er toch iets
van kunnen beleven. Ik wil er sugges
ties in doen, in beelden beschrijvingen
geven van wat mogelijk is".
Vraag: Houd je van pop-art?
Constant: „Ik vind pop-art typisch
Amerikaans, een equivalent van het
Russische sociaal-realisme, een critiek-
loos. 't Is het accepteren van de maat
schappij. Het is zo typisch Amerikaans,
het past hier niet".
Vraag: Lees je veel?
Constant: Ik lees nooit meer romans.
Ik heb alle klassieken gelezen tussen
mijn twintigste en dertigste jaar.
Maar sinds een jaar of zes, zeven lees
ik eigenlijk alleen nog maar Marx en
Engels. Ik ben misschien een commu
nist, misschien een anarchist. Ik weet
't eigenlijk niet. Marx zei al: ik ben
geen marxist. De marxisten en leninis
ten hebben Marx versmald. Marx heeft
een veel ruimer wereldbeeld dan uit
het marxisme blijkt, een groot kunste
naar, een utopist ook nog ergens. En
ik lees De Sade. Ik heb nu zijn Oeuvres
complètes besteld, de losse deeltjes
geef ik dan aan mijn zoon. Nee, ro
mans lees ik niet veel meer. Alleen
Oorlog en Vrede soms nog wel.
1) Het Chiliasme, van overwegend
Joodse oorsprong, is het geloof aan een
Duizendjarig Rijk der Heerlijkheid, door
Christus na zijn zichtbare wederkomst op
aarde te stichten. Het Chiliasme is nooit
geheel verdwenen, In de Middeleeuwen
kwam het weer bij diverse sekten boven
(Hussieten, Taborieten, Wederdopers).
Rome beschouwt het als een ketterij. In
de tijd der Verlichting was er een samen
hang tussen het Chiliasme en het oudere
socialisme.
