GEDENKBOEK VAN PEN BIJ GOUDEN JUBILEUM
Ruim halve eeuw geschiedschrijving over
elektriciteitsvoorziening in Noord-Holland
De technicus weet dat morgen
alles misschien anders kan...
Nieuwe PEN-centrale door
prins Claus in gebruik gesteld
Geluidshinder PEN-centrale
is thans achterhaald
Het begon in
Bloemendaals
ïllapark
Bedrijf doet het nog
niet zo heel goed
voor lekkere
losse spieren
Geluiddempers in
de schoorsteen
r
WOENSDAG 24 MEI 196 7
9
VI
Zuinigbrandende lamp
In provinciale handen
Groeikracht niet gestuit
Na de oorlog
Sterkere binding
5 i
Omstreeks 1900 ging het met de stroomvoorziening in I I maar stroomloos, anders kreeg het machinekamerperso-
Noord-Holland nogal gemoedelijk toe. Er waren vrij veel neel van de centrale geen kans op zondagsrust. Dit was
storingen en op zondag maakte men het net gewoon niet onoverkomelijk, omdat de elektriciteit vrijwel al
leen voor verlichting (met kooldraadlampen) diende.
Deze blik in de „prehistorie" van de elektriciteitsvoorziening wordt ons gegund
ln het (groot formaat) gedenkboek „Een halve eeuw PEN" ruim 200 bladzijden
en met vele kleurenfoto's dat ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van
het Provinciaal Electriciteitsbedrijf van Noord-Holland binnenkort aan personeel
en relaties zal worden uitgereikt.
4 -i
In dit boek is niet alleen een degelijk
stukje geschiedschrijving verricht, maar
wordt ook aandacht besteed aan projec
ten in voorbereiding, zoals het nieuwe
centralecomplex in de Overdiemerpolder
in de gemeente Diemen, waarvoor over
enkele weken de eerste plaal zal worden
geslagen.
Het PEN werd op 1 januari 1917 ge
sticht met het doel de gehele provincie
Noord-Holland met uitzondering van
Amsterdam en enkele randgemeenten
van elektrische energie te voorzien. Sinds
1880 waren in een aantal gemeenten op
bescheiden schaal elektriciteitsvoor
zieningen tot stand gekomen. Particulie
ren namen het initiatief bij de oprichting
van elektrische centralen, de aandrijving
geschiedde met stoommachines of locomo
bielen. De turbine deed in 1895 haar in
trede bij de Bornsche Electriciteitsmaat-
schappij, vier jaar later werd zij voor het
terst in Noord-Holland toegepast.
Men begon met een poging tot verlich
ting van het villapark „Duin en Daal" in
de gemeente Bloemendaal. Voor het op
wekken van de stroom gebruikte men in
de zomer van 1899 een locomobiel met
turbogelijkstroomdynamo. De exploitante
was de ENEM, de Eerste Nederlandse
Electriciteits Maatschappij. De definitieve
centrale werd daarna gehuisvest in de
voormalige stoomgarenfabriek van de fa
milie Bispinck aan de Korte Kleverlaan.
Het kantoor van het PEN verbleef hier
tot 1935 en nog steeds zijn er gedeelten
van technische afdelingen ondergebracht
De ENEM liet aangemoedigd door de
goede resultaten medio 1900 een cen
trale in IJmuiden bouwen, die een jaar
later in bedrijf kon worden gesteld.
Deze centrale werkte voor een tame
lijk uitgestrekt gebied, zodat men moest
overgaan tot opwekking van wisselstroom
met een spanning van 300 V per fase, die
men door middel van transformatoren op
5000 V bracht. Voor ons land was deze
spanning in die dagen van een ongekende
hoogte. De centrale IJmuiden leverde elek
triciteit aan de gemeenten Velsen (Vel'
sen Zuid, Velsen-Noord, Santpoort en IJ
muiden) en Zand voort.
De stroomlevering groeide heel lang
zaam en de financiële resultaten van de
ENEM waren niet bepaald gunstig. Om
een renderende exploitatie te bereiken,
gaf men de electriciteitsvoorziening in
Bloemendaal, Velsen en Zandvoort af
zonderlijk in beheer aan de daartoe op 14
mei 1904 opgerichte n.v. Kennemer Elec
triciteit Maatschappij.
Inmiddels was de metaaldraadlamp
verschenen. Ofschoon deze zuinigbren
dende lampen een tijdelijke daling in
de af te leveren kWh veroorzaakten,
verwachtte men dat door een meer al
gemeen gebruik van elektrisch licht
deze daling in een stijging zou over
gaan. Maar hieraan werd pas voldaan,
nadat in 1913 de nieuwe draai stoom-
centrale in IJmuiden in bedrijf werd
gesteld.
Er werd toen begonnen ook het gebied
benoorden het Noordzeekanaal van elek
triciteit te voorzien. Voor netuitbreidin
gen was veel geld nodig, maar ook pro-
duktievermogen om de benodigde ener
gie te kunnen leveren. In 1915 werd met
Amsterdam overeengekomen om vanuit
de Amsterdamse centrale een deel van
de nodige energie te betrekken.
Het jaar daarvoor had Provinciale Sta
ten na onderhandelingen 1.100.000 uit
staande aandelen overgenomen, waar
mee de provincie volledige zeggenschap
over de KEM en over de elektriciteits
voorziening in haar leveringsgebied ver
kreeg. Eind 1916 liquideerde de provincie
de KEM en zette zij het bedrijf om in
een zuiver provinciaal elektriciteitsbe
drijf. Dezelfde weg ging de in 1899 op
particulier initiatief opgerichte Holland-
sche Electriciteits Maatschappij, die
stroom leverde aan gemeenten in het
Gooi en buiten de provincie aan Eem-
nes, Soest, Baarn en Amersfoort. In no
vember 1916 namen Provinciale Staten na
enige onderhandelingen het besluit tot
overneming van 500.000 aandelen HEM,
met de bedoeling dat de eigendommen
Het hoofdkantoor van het Pro
vinciaal Electriciteitsbedrijf van
Noord-Holland in Bloemendaal.
In het landelijke Bloemendaal van
1899 stichtte de ENEM de eerste
elektrische centrale van Kennemer-
land. Voorlopig kreeg zij onderdak
in een houten gebouwtje nabij de eer
ste afnemer, het hotel Duin en Daal.
Van 1917 tot 1935 was dit gebouw
hoofdkantoor van het PEN. De elek
trische tram was geen afnemer van
de ENEM. Zij werd gevoed uit de
eigen centrale van de NZH te
Haarlem.
van de maatschappij in de provincie
Utrecht aan die provincie zouden worden
verkocht. In december 1917 werd de
HEM geliquideerd en per 1 januari 1918
werden schulden en bezittingen opgeno
men onder die van het inmiddels gestich
te Provinciaal Electriciteitsbedrijf van
Noord-Holland.
Het PEN werd gesticht midden in de
eerste wereldoorlog, waardoor zij de
hierop volgende economische depressie
had te verwerken, een jarenlange malai-
se-periode in de jaren dertig meemaakte
en voorts de oorlogsjaren 1940-'45 moest
doorstaan. Toch hebben al deze ongun
stige factoren de groeikracht van het be
drijf niet kunnen stuiten en in het bijzon
der na de tweede wereldoorlog heeft deze
groei een bijna niet te volgen tempo aan
genomen, aldus de directeur van het
PEN, ir. J. den Boesterd, in een voor
woord van het gedenkboek.
Het PEN heeft deze ontwikkeling kun
nen bijhouden door voortdurende uitbrei
ding van produktie en distributiemidde
len. De waarde steeg van 4 miljoen tot
776 miljoen. De stroomvoorziening van
10 miljoen kWh tot 2500 miljoen kWh.
Van 200 is men op 2200 personeelsleden
gekomen.
In de vijftig jaar geschiedschrijving
over het PEN in het gedenkboek wordt
uiteraard ook aandacht besteed aan de
rijksconcessie de huidige concessie voor
het PEN dateert uit 1934 en een afzon
derlijke is thans in voorbereiding voor
de nieuwe centrale de bestuurlijke or
ganisatie en de Raad van Toezicht,
waarin sinds 1950 vertegenwoordigers van
het personeel zitting hebben, de levering
aan de gemeenten, het overnemen van
de G.E.B.'s en de samenwerking met an
dere bedrijven. Een brok geschiedenis,
waarin ook de oorlogsjaren niet zijn ver
geten en zeker niet wat daarna volgde.
Na 1945 bleek, dat het 50 KV-net, dat
sinds 1920 in Noord-Holland was opge
bouwd, over te weinig transportcapaci
teit te beschikken om de gewenste ener-
giehoeveelheden te transporteren. Na de
oorlog werden, eerst in landelijk koppel
verband, later ook als distributie-eenheid
transportvermogens van 50 tot 100 tegen
woordig tot 200 en meer MW gemeen
goed. Er werd de basis gelegd voor lan
delijke uniforme spanningen voor het
transport van zeer grote vermogens (110
en 150 KV).
Over enkele weken zal worden begon
nen met de bouw van de centrale in Die-
men, waardoor de netten van PEN en
Amsterdam een nieuwe sterkere binding
zal verschaffen met de belangrijkste Ne
derlandse centralen en het Westeuropese
net. -
De ontwikkeling van de elektriciteit,
en dus van het PEN, zet zich voort.
Zoals elke evolutie zich voltrekt, on
danks alles, niet te stuiten in haar
voortgang. De leek ziet met ontzag op
tegen het spectaculaire: machtige
bouwwerken, immense machines, in
drukwekkende motoren, cijfers met
vele nullen, griezelig ingewikkelde
blauwdrukken. De technicus weet dat
alles morgen misschien anders kan, be
ter, doelmatiger, eenvoudiger. Hij be
seft het tijdelijke en hij respecteert
zijn voorgangers, die met zoveel min
der hulpmiddelen al zoveel wisten te
bereiken.
De nieuwe PEN-centrale, waarvan
de eerste activiteiten door de
Velsen-Noorders niet met blijdschap
zijn begroet, als gevolg van de ge
luidshinder. Hieraan zal echter zo
snel mogelijk een einde worden ge
maakt.
ADVERTENTIE
(50C
De nieuwste aanwinst van het Provin
ciaal Electriciteitsbedrijf in Velsen:
„Centrale 2" is vanmorgen door Prins
Claus der Nederlanden officieel in gebruik
gesteld. Door op het podium op een knop
te drukken heeft de Prins een grote, op
het podium opgestelde meter in werking
gesteld. Deze meter gaf daarop naast de
belasting van de oude Centrale, ook de
belasting aan de nieuwe Centrale 2. Op
hetzelfde moment werden allerwegen de
fabriekssirenes in werking gesteld.
Voorafgaande aan deze handeling is
Prins Claus toegesproken door de Com
missaris der Koningin in de provincie
Noord-Holland mr. F. J. Kranenburg, die
onder meer stelde, dat energie onzicht
baar is, maar in het land duidelijk te
zien is, waar de energie is en hoe zij ge
bruikt wordt.
In de feestrede welke de Commissaris
der Koningin ter gelegenheid van het vijf
tigjarig bestaan van het bedrijf heeft
uitgesproken, richtte deze zich allereerst
tot Prins Claus en verklaarde, dat het
provinciaal bestuur met grote instem
ming kennis genomen heeft van diens
keuze van he bijzonder veld van belang
stelling: de ruimtelijke ordening en van
diens werk op een sleutelpositie in de
taakvervulling op dit gebied.
Mr. Kranenburg noemde de plaats
waar men zich thans bevond een „fool's
paradise" voor de ruimtelijke ordenaar.
En de fooi, dat is het provinciaal bestuur.
Dat merkt men dan ook aan de impulsen,
die van hier uitgaan. Want zij hebben
maar één functie: dienstbaar te zijn aan
het welbevinden van de ontvanger, die
er zijn eigen belang of behagen mee kan
verzorgen, naar zijn volstrekt eigen in
zicht. Een ieder mag energie betrekken
van de provincie Noord-Holland. Het eni
ge, wat de provincie ervoor terugkrijgt
is, dat het geheel der provincie er ener-
gieker door is geworden. Dat is niet alleen
geen geringe bate, maar ook wel een
bron van zorg en onrust, die nu eenmaal
het gelukkig lot van bestuurders schijnt
te zijn.
Deze provincie aldus de Commissaris
is van alle het meest „made in Hol
land". Tussen de rustige zandruggen van
duinen en het Gooi is alles met de hand
en de schop in zijn huidige vorm tussen
..v,NV.
Een kijkje in een van de immense
hallen van de nieuwe PEN-centrale
in Velsen-Noord, welke vanmorgen
officieel door prins Claus in gebruik
is gesteld.
dijken en boezemwateren gebracht en
om het zo te houden malen duizenden ge
malen op de eigen provinciale stroom.
Een netwerk van bedrading vervangt de
wind, het turfschip en het olievat, waar
mee men begonnen is. Zulks in goed
vijftig jaar.
Na gewezen te hebben op de onderlinge
hulpverlening der electriciteitsbedrijven,
merkte mr. Kranenburg op, dat een over
heidsbedrijf, dat het goed doet, onzicht
baar en geruisloos werkt. De naaste bu
ren in Velsen zullen dit geen gelukkige
woordkeus vinden. Zij zien en horen nog
te veel van de fabriek. Maar juist omdat
het een overheidsbedrijf is en omdat zij
en de overheid weten, dat de fabriek het
in dit opzicht nog niet zo heel goed doet,
hebben zij recht op gehoor voor hun
klachten en op een uiterste inspanning om
ze op te heffen.
Aan het einde van zijn rede attendeer
de de Commissaris er op, dat een duide
lijke taak, een jaarlijks groeiende verant
woordelijkheid, een stuk bewustzijn van
de dienende taak van het werk, tezamen
met een moderne betrokkenheid van het
personeel bij de bedrijfsvormin g een
saamhorigheidsgevoel hebben gewekt en
gehandhaafd.
In aansluiting hierop verrichtte Prins
Claus op uitnodiging van mr. Kranenburg
de officiële ingebruikstelling.
De nieuwe PEN-centrale 2 in Velsen
heeft aan diverse kinderziekten geleden,
sinds zij on-officieel in gebruik is geno
men. Met name de bevolking van Velsen-
Noord kan daarover meespreken. De
Commissaris der Koningin in de provin
cie Noord-Holland gewaagde daarvan in
zijn feestrede, welke hq vanmorgen
bij de officiële ingebruikstelling door
Prins Claus heeft uitgesproken.
Eén van de ergste kinderziekten, een
hinderlijke fluittoon is inmiddels achter
haald. De centrale zal ervan worden ge
nezen, zo is van de zijde der PEN-di-
rectie nu bekend gemaakt.
De oorzaak van de fluittoon is gevon
den zo werd medegedeeld door ir.
R. Kruk, adjunct-directeur in de 150
meter hoge schoorsteen. Deze heeft name
lijk door de kanalen tussen de ventila
toren en de schoorsteen zelve, dienst ge
daan als een soort orgelpijp. Door de
hoogte van de schoorsteen was deze fluit
toon nimmer merkbaar bij het bedrijf
zelve. Wel echter in verdere omgeving,
met name in en rond de Gildenlaan.
Het geneesmiddel tegen deze kinder
ziekte is echter gevonden en zal worden
toegepast, door het aanbrengen van ge
luiddempers bij de snel draaiende ven
tilatoren; alsmede door toepassing van
meerdere geluiddempende schotten zo
als al eerder is geschied.
