Antiek toerisme of hoe de dure Britten
vierhonderd jaar geleden Europa „deden
Grand Tours voorloper der
ik
Reisbeurs
Reisleiders
V
Verval"
k JEr* I f
r
Ill
Gravures uit oude kronieken geven ons een indruk van het reizen en trekken in vroeger tijden. Hierboven:
een deftig Engelsman wordt met veel strijkages welkom geheten door een Franse herbergier. De reiziger
(met pruik en steek) wordt vergezeld door zijn mentor-„reisleider" (met boek), terwijl een potige derde fi
guur met geschouderd vuurroer, wellicht een lijfwacht, andere lectuur aansleept. Rechts boven: een Grand
Tourist op weg in Duitsland. Boven links: Britse bezoekers tussen het geknielde kerkvolk in de Keulse
Dom. Onder: Antiek Rome was een verplicht hoogtepunt van de Tour.
REIZEN, te paard of per
huurkaros, was in ons wereld
deel zo'n vier eeuwen geleden
nog een avontuurlijke en ris
kante bezigheid. Overal langs de
karresporen (wegen waren er
vrijwel nog niet) loerden struik
rovers op de argeloze reizigers.
Toch maakte vele jonge Britse
aristocraten ook toen al rond
reizen door Europa om hun aca
demische vorming af te ronden.
Zij waren in de meest letter
lijke zin de wegbereiders
voor het „sociale toerisme" van
onze dagen.
IK BEN NU EEN JAAR onderweg en heb in totaal driehonderd pond
(drieduizend gulden) uitgegeven", schreef een jonge Engelsman
naar huis. Dit is een alinea uit de brief van een zekere John Evelyn,
die een vooraf uitgestippelde rondreis door Frankrijk en Italië maakte.
Drieduizend gulden is een bedrag waarvoor zelfs het meest concurrerende
reisbureau zijn klanten geen vol jaar een verblijf in den vreemde kan
aanbieden. Voorts zij hier nog vermeld dat Evelyn met twee bedienden
reisde en onderweg aanzienlijke aankopen deed van schilderijen en anti
quiteiten. Alles begrepen in de som van drieduizend gulden.
DE VERKLARING van dit
merkwaardige geval? De brief was
gedateerd 16 september 1643; drie
honderd pond was toen een vrij
groot bedrag en John Evelyn be
hoorde tot een gefortuneerde
aristocratische familie. Deze reis
gold als de afsluiting van zijn uni
versitaire opvoeding en hij was een
van de talrijke Britse jongemannen,
die de klassieke tocht maakten, in
de geschiedenis bekend als de
Grand Tour. In deze inderdaad
grootse reis was Frankrijk slechts
de eerste etappe. Ze voerde via
Zwitserland - of van Marseille
over zee - naar Italië, waar men
zich als regel het langst ophield,
met Napels als zuidelijkste doel.
Terug over Venetië naar het wes
ten van Duitsland, meest tot Keu
len, en vandaar door Nederland of
België naar de kust en huiswaarts.
Al met al een trip van ongeveer
twee jaar; onze John Evelyn deed
er zelfs vier jaar over.
DE GRAND TOUR gaat ver terug in
de historie het laatste kwart van de
zestiende eeuw, tijdens de regering van
koningin Elisabeth. Het was haar idee,
talentvolle studenten, die hun studie
aan de universiteit hadden beëindigd,
een reis door het vasteland van Europa
te laten maken en hun daartoe een
gedeelte der kosten te vergoeden. We
zouden thans van een reisbeurs spre
ken. Zo weten we van een der eerste
reizigers, Tynes Morryson, die gedu
rende zijn toer zestig pond sterling
per jaar uitgaf, dat hij van zijn univer
siteit een jaarlijkse toelage genoot van
twintig pond.
De tocht was dan ook allerminst
bedoeld als een vakantie dit begrip
was trouwens in die tijd onbekend.
Neen, de jongelui hadden tot taak,
zich vertrouwd te maken met een vol
ledig levensbeeld in de bezochte lan
den, met als einddoel: de verkregen
kennis en inzichten in staatsdienst hun
eigen land ten nutte te maken. Zij
kregen aanbevelingsbrieven mee voor
belangrijke figuren op staatkundig,
wetenschappelijk en kunstiznnig ter
rein; zij bezochten beroemde bouw
werken vooral die van de antieke
wereld en kunstverzamelingen;
soms studeerde men zelfs enige tijd
aan een universiteit. Zo volgde de
reeds genoemde John Evelyn gedu
rende een half jaar colleges aan de
universiteit van Padua. Deze heer
heeft er overigens wel een bijzonder
veelzijdige reis van gemaakt: op zijn
terugtocht maakte hij in Parijs ken
nis met de Engelse gezant aldaar,
werd verliefd op diens dochter en
trouwde haar.
HET OORSPRONKELIJKE doel
van de Grand Tour een soort
oriëntatiereis van toekomstige
Britse staatslieden verliep langza
merhand. Gedurende de achttiende
eeuw werd het een gewoonte dat def
tige families of rijke lieden die
voor deftig wilden doorgaan hun
oudste zoon als sluitstuk van zijn op
voeding, de grote rondreis lieten ma
ken. Het maatschappelijke prestige
van de familie werd erdoor versterkt.
De klassieke tocht werd zelfs zo veel
vuldig afgelegd dat ene dr. Thomas
Nugent in 1749 een reisgids schreef,
een voorloper van Baedeker,, waarin
de te volgen route tot in details werd
beschreven. Uit dit werk blijkt dat
het doel vrijwel onveranderd was ge
bleven: kennismaking met het culture
le. en sociale leven van andere landen'
eri volken. Italië bleef de meeste be
langstelling trekken; geen reiziger bij
voorbeeld, zou verzuimen Rome te be
zoeken om daar grondig aandacht te
schenken aan de antieke ruïnes. Over
de rijke verscheidenheid aan land
schappen, die door het trage tempo
waarin werd gereisd langdurig en
nauwkeurig beschouwd konden wor
den, schrijft het boek niet; voor na
tuurschoon had men toen weinig oog.
De auteur vermeldde slechts wanneer
het de beste tijd was de bergpassen
te passeren.
SERIEUZE OUDERS lieten hun
zoon soms begeleiden door een mentor,
een wetenschappelijk gevormd man,
wiens taak het was de culturele vor
ming van zijn pupil gedurende de
tocht te verzorgen. Ook een of twee
bedienden waren vaak van de partij,
bij voorkeur potige knapen, die ter
bescherming meegingen. Want het rei
zen in die tijden was niet eenvoudig
en niet zonder gevaar. De wegen
waren doorgaans slecht, dikwijls niet
meer dan karresporen, en werden on
veilig gemaakt door straatrovers, voor
al in Italië. Daarom ook wachtte men
wel op de pleisterplaatsen op andere
reizigers, die dezelfde route volgden,
om dan in groepsverband verder te
trekken. Het reizen geschiedde te
paard op per gehuurde karos; er werd
overnacht in herbergen op de wissel
plaatsen voor de paarden. In steden,
die door haar bezienswaardigheden,
kunstzinnige historie of anderzins daar
aanleiding toe gevan, verbleven de rei
zigers dagen of enige weken. In Rome
soms zelfs maanden.
IHnB mm. M MSM
•V,.,
-M.
S® i
lUW-Y
RR...
*:>-■ W,v
UIT BEWAARD gebleven dagboe
ken en brieven blijkt welke indruk
ken tijdens de Grand Tour werden
opgedaan. Ook ons land wordt her
haaldelijk door de reizigers vermeld.
Daarbij moet worden vastgesteld dat
de oordelen, laten we zeggen, nogal
gemengd zijn.
Een Engelse schrijfster, mevrouw
Radcliffe, die de toer in 1794 maakte
om stof voor een reisverhaal op te
doen, schreef over Nijmegen dat het
een bezienswaardige stad was, maar
van de herbergen verklaarde ze dat
deze duur en onzindelijk waren. En
in aansluiting daarop: „Een regiment
wandluizen kwam mijn bed bevol
ken!" Haar mening over de nachtver
blijven in het midden en westen van
Holland kon gedeeltelijk gunstiger uit
vallen: duur maar proper. Het trof
haar wel als zonderling dat de bedden
(bedsteden!) „verborgen waren in kas
ten en zo hoog geplaatst dat men een
ladder moest beklimmen om erin te
stappen".
Niet alleen mevrouw Radcliffe be
klaagde zich erover dat Holland duur
was. Het is een klacht, die in bijna
alle reisverslagen voorkwam. Dit had
zelfs tot gevolg dat meer en meer rei
zigers de laatste etappe van de thuis
reis door België aflegden.
DDE GRAND TOUR mocht dan
vooral een opvoedkundige strek
king hebben, niet altijd bleken de
jongelui louter culturele belangstelling
te koesteren en de reis te beschouwen
als de bekroning van hun wetenschap
pelijke vorming. De meer frivole as
pecten van het leven, zoals de bezochte
landen die boden, waren hun wel eens
te machtig. Velen kwamen terug in
Engeland „getekend door de uitspat
tingen waaraan zij zich hadden over
gegeven", zoals een achttiende-eeuwse
moralist verontwaardigd schreef.
Een tijdgenoot van deze brave Brit,
de om zijn puntige uitspraken ver
maarde dr. Samuel Johnson dacht daar
anders over: „Wanneer een jongeman
achter vrouwen wil jagen en slecht
gezelschap zoekt, is het te verkiezen
dat hij die neiging tot losbandigheid
in het buitenland uitleeft. Dan mogen
wij verwachten dat hij gekalmeerd in
het vaderland terugkeert en hier het
solide leven van de degelijke staats
burger begint."
DE GRAND TOUR, de klassieke reis
als vormend element in het aristocra
tische Engelse leven, heeft zich ge
handhaafd tot het begin van de negen
tiende eeuw. Gedurende de volgende
vijftig jaar hadden er veranderingen
plaats, die het karakter van de toer
volkomen wijzigden. Er kwamen regel
matige diligencediensten, die het ver
keer tussen de grote steden onderhiel
den; nog iets later reden de eerste
stoomtreinen. In 1860 lag Rome nog
slechts zestig uur reizen van Londen.
Dit betekende het einde van de be
roemde tocht als opvoedkundig insti
tuut van de Britse aristocratie. Voor
deze topklasse had de Grand Tour
haar distinctie en voornaamheid verlo
ren en dus schrapte zij de reis uit haar
levenspatroon.
DE ALOUDE ROUTE werd nog wel
bereisd, maar zij betekende nu het
prille begin van het massatoerisme,
georganiseerd door het reisbu
reau Thos. Cook Son voor de bur
german-met-geld, die óók wel eens
wilde ervaren welke interessante din
gen er toch wel op die vermaarde reis
vielen te beleven en te zien.
In 18Pn telegrafeerde een reisleider
vanuit het station te Lyon naar een
■hotel in Marseille om daar kamers te
reserveren. Dit feit typeert een fase
van de moderne tijd, maar het past
niet in het wezen van het idee dat
meer dan drie eeuwen een markante
werkelijkheid was geweest.
De Grand Tour, haar zin en avon
tuur, behoorde thans definitief tot het
verleden.
P. W. Assmann
