MECHITARISTEN 250 JAAR OP SAN LAZZARO
Een stukje Armenië vlak bij Venetië
Om en om
Russische kerkleiders
worden
door de regering gebruikt
pred
Grote stadsproblemen
voor gereformeerden
schrijft:
Hervormde kerk zendt een
likant naar Israël
fi
Prof. Hoffmann uit Parijs
1221
Financiën van
het Vaticaan
Pleidooi voor God
in Rusland
14
ZATERDAG 9 SEPTEMBER 1967
Erbij
Een snelle motorboot brengt ons over de lagune. Wij laten Venetië
achter ons; de San Marco, het Dogenpaleis en de kleurige parasols op de
zonnige kade verdwijnen uit het gezicht. Na korte tijd meert de boot aan
de kleine aanlegsteiger van het eilandje San Lazzaro. Een tegelpad voert
door de tuin naar een rood gebouw, het enige dat er staat het kloos
ter der Mechitharisten. Op ons bellen opent men de deur en worden wij
in de wachtkamer gelaten. Even later verschijnt een oude monnik met
grijze baard, die ons het klooster zal laten zien voor zover dit voor het
publiek toegankelijk is. Zo'n rondgang betreft dan voornamelijk de
kloosterhof met zijn zuilengang en prachtige cederboom, de kerk, de
bibliotheek, het museum en de drukkerij. Dat laatste is niet zo ver
wonderlijk als wij iets meer weten over de Armeense orde die hier, nu
al 250 jaar, zetelt.
Armeense kerk
Byronkamer
Cultureel werk
Rondgang
Vijfdaagsche werkweek
voor predikanten
t
fi
De bibliotheek bevat talrijke en
vaak zeer zeldzame en kostbare
boeken en oude handschriften. Er
zijn ruim 50.000 banden, die echter
lang niet allemaal een plaats in de
eigenlijke bibliotheek kunnen vin
den. Vrijwel alles wat over Arme
nië geschreven is, is hier aanwezig.
En ook de verzameling Armeense
tijdschriften is op San Lazzaro
waarschijnlijk uitgebreider dan over
al elders.
In een afzonderlijke kamer van de
bibliotheek zijn in een ronde vitrine
enkele zeer kostbare Armeense hand
schriften uitgestald. Een marmeren
buste van Mechithar schijnt met wa
kend oog op deze schatten toe te zien.
midden van andere planten staat er
een prachtige Libanonceder. Tussen
twee zuilen door valt een streep zon
licht. In die oase van warmte, stilte
en rust nemen wij afscheid van Vader
Cherubin Teherakian, de monnik die
ons rondleidde door dit stukje Armeen
se wereld in Europa.
Een snelle motorboot brengt ons
weer over de lagune. Wij laten San
Lazzaro achter ons. De San Marco,
het Dogenpaleis en de kleurige para
sols op de zonnige kade van Venetië
komen steeds dichterbij.
Dr. Ch. Andreas,
Wetenschappelijk medewerkster
aan de Rijksuniversiteit in
Groningen.
De orde der Mechitharisten werd op
X september 1701 te Constantinopel ge
sticht door de Armeense monnik Me
chithar, die in 1676 te Siwas (Sebaste)
was geboren. Hij kwam na zijn kerke
lijke opleiding en talrijke omzwervin
gen tenslotte terecht in de toenmalige
Turkse hoofdstad, die in zeker opzicht
niet de meest geschikte plaats was
om er een christelijke gemeenschap te
stichten. Dit gebeurde dan ook min of
meer in het geheim en de arbeids
mogelijkheden voor Mechithar en zijn
volgelingen waren daardoor aanvanke
lijk niet groot.
De jonge congregatie verplaatste
zich al gauw naar de Peloponnesus
(Morea) in Griekenland, welk gebied
in die tijd nog onder de heerschappij
van de republiek Venetië stond. Maar
toen daar in 1715 de Turken de baas
werden, moesten de Mechitharisten
wederom uitwijken en zij gingen nu
naar de stad Venetië. Nadat zij daar
gedurende twee jaren in beperkte ruim
te hadden gewerkt, kregen zij in 1717
het voor de kust liggende eiland San
Lazzaro als verblijfplaats toegewezen,
waar zij op 8 september van dat jaar
hun intrek namen.
Dit kleine eiland was sedert de
twaalfde eeuw lange tijd in gebruik
geweest voor de verpleging van me
laatsen en daaraan dankt het waar
schijnlijk zijn naam. De heilige Laza
rus is immers de schutspatroon der
zieken, waarbij men vroeger in som
mige streken in het bijzonder aan le
pra dacht. Toen echter die vreselijke
ziekte in de omgeving van Venetië
vrijwel overwonnen was en een spe
ciaal lazaret nauwelijks meer zin had,
werd het eiland verlaten. In de zeven
tiende eeuw zijn er nog korte tijd Do
minicanen gevestigd, geweest, maar
sindsdien stond San Lazzaro weer leeg.
De armeense Mechitharisten konden
er dus zonder veel moeite naar toe
trekken, precies zestien jaar na de
stichting van hun congregatie.
Het betekende echter niet dat de
monniken op het eiland niets meer te
doen hadden. Zij vernieuwden de ka
pel en werkten nog 23 jaar aan de
uitbreiding van het grondgebied, de
bouw van het klooster, de aanleg van
de tuinen, enzovoort. Sinds 1833 zijn
de Mechitharisten eigenaars van San
Lazzaro, dat zij aanvankelijk gehuurd
hadden tegen een jaarlijkse pachtsom
in natura.
Mechithar van Sebaste had voor zijn
kloosterorde, die leeft volgens de regel
der Benedictijnen, zeer speciale doel
stellingen. Dat waren: de vereniging
van althans een deel der Armeense
kerk met Rome en voorts de culturele
verheffing van zijn landgenoten, het
volk van Armenië.
Om de eerste doelstelling te begrij
pen moeten wij veel verder teruggaan
in de geschiedenis.
De Armeense Mechitharisten konden
zelf als een apostolische kerk worden
beschouwd, want, hoewel het niet hele
maal zeker te bewijzen is, wil de alge
mene traditie toch dat het christelijk
geloof al tussen de jaren 35 en 60 door
de apostelen Thaddeus en Bartholomeus
naar Armenië is gebracht.
In 301, misschien zelfs al in 285,
werd het christendom de overheersen
de godsdienst van dat land. Men zou
kunnen spreken van een staatsgods
dienst, de eerste in de geschiedenis
van het christendom.
Een belangrijk aandeel in de vrijwel
algemene bekering had een zekere
Grigor (Gregorius), de Verlichter of
Illuminator genoemd. Hoewel hij bij
de eigenlijke organisatie van de kerk
nauwelijks een rol gespeeld schijnt te
hebben wordt de Armeense kerk toch
vaak ook wel Armeens-Gregoriaanse
kerk genoemd. Maar het gaat daar
bij dus om een heel andere Gregorius
dan in het geval van de Gregoriaanse
kerkzang der rooms-katholieken, welke
genoemd is naar paus Gregorius de
Grote.
De Armeniërs maakten oorspronke
lijk deel uit van de algemene kerk,
maar het vierde concilie werd oorzaak
van hun afscheiding. Dit concilie werd
in het jaar 451 te Chalcedon gehouden.
Er waren, tengevolge van politieke
moeilijkheden en oorlogen in hun land,
vrijwel geen Armeense kerkelijke
hoogwaardigheidsbekleders bij aan
wezig. Desondanks, of misschien juist
daardoor, werden de besluiten van dat
concilie door Armenië niet erkend. Het
werd oorzaak van een scheuring,
waarbij de Armeense kerk zich in ze
kere zin van de andere losmaakte
en in de loop van de 6e eeuw een ei
gen weg begon te gaan. Verschilpunt
was vooral „de éne natuur van Chris
tus", zoals de Armentiërs die zagen,
wier kerk op grond daarvan een mo-
nofysitische genoemd wordt.
Een kleine Armeense minderheid
echter erkende de besluiten van Chal
cedon wel, zodat er in de loop der
eeuwen toch kontakt tussen Armenië
en de andere kerken bleef bestaan.
Vooral de tijd van de kruistochten,
toen veel westerse Christenen naar het
oosten trokken, was in dit opzicht be
langrijk. Sommigen der westers ge
oriënteerde Armeniërs zochten aan
sluiting met de kerk van Byzantium,
anderen echter met die van Rome.
Deze laatsten erkennen het primaat
van de Paus, hoewel zij enige eigen
heden in hun liturgie hebben behou
den. Wegens hun verbinding met de
rooms-katholieke kerk worden zij „ge
ünieerde Armeniërs" genoemd. Zij
worden tegenwoordig geleid door de
van oorsprong Armeense kardinaal
Agagianian, patriarch van Cilicië, ze
telend in Beiroet, die zijn opleiding in
Rome kreeg.
Tot deze geünieerde kerk van Ar
menië behoort ook de orde der Mechi
tharisten.
Verder is er dan nog de „Byron-ka-
mer". Talrijk zijn de herinneringen
aan deze Engelse dichter, die in de ja
ren 1816-17 gedurende zes maanden
vrijwel dagelijks het eiland San Laz
zaro bezocht om er onder leiding van
een der monniken de armeense taal
te bestuderen. Van de hand van deze
monnik, Pascal Aucher (Vader Yaru-
thiun Awgerean) is een kleine gram
matica van de Aimeense taal in het
Engels verschenen. Op het titelblad
daarvan wordt Byron als medewerker
vermeld.
Wanneer wij terug zijn op de begane
grond, mogen wij nog even een blik
slaan in de drukkerij. Alles is er volop
in actie en grote stapels boeken en
boekjes liggen klaar om over de hele
wereld te worden verspreid.
We verlaten het klooster via de door
zuilengangen omgeven kloosterhof. Te-
Het is in ons land gebeurd. Een
landbouwer had een contract met
een landbouwkundig proefstation
gesloten. Enkele akkers zou hij vol
gens dit contract bemesten volgens
de nieuwste wetenschappelijke land
bouwmethoden, andere akkers vol
gens de traditionele methoden.
Voortdurend werden vergelijkingen
getrokken tussen de verschillend
bewerkte akkers.
De boer trok deze werkwijze door
in zijn geloofspraktijk. Hij liet zijn
talrijke kinderen om en om dopen.
Kind één werd wel gedoopt, kind
twee niet, enzovoorts. Teleurgesteld
kwam hij later bij de predikant.
„Ik zie geen enkel verschil tussen
mijn gedoopte en ongedoopte kinde
ren" bekende hij mismoedig.
Russische bisschoppen in de Wereldraad van Kerken: geheel rechts de deken van
het Armeense orthodoxe seminarie, K. Sarkissian, daarnaast aartsbisschop Alexis.
Mechitar, de stichter van de orde.
Hoewel men in Armenië enerzijds
hun overgang naar r.-k.-zijde moest be
treuren, hebben de Mechitharisten an
derzijds ook grote dankbaarheid ge
oogst voor het zeer vele dat zij voor
de eigen natie deden en nog steeds
doen. Dit hangt samen met de tweede
doelstelling van de Mechitharisten, die
immers, naast hun kerkelijk werk
zaam zijn, zich ook inzetten voor on
derwijs, wetenschap en literatuur ten
bate van de Armeense landgenoten, die
over de gehele wereld verspreid zijn.
Een dergelijke taak kan mede ver
vuld worden door het drukken en ver
spreiden van culturele werken.
Tot 1789 werd daarbij vooral gebruik
gemaakt van de Italiaanse drukkerij
Antonio Bortoli. Deze beschikte echter
niet over goed Armeens lettermateri
aal, zodat al in 1729 nieuwe typen wer
den besteld in.Amsterdam. Daar
was immers al sinds 1660 een Armeen
se drukkerij gevestigd, waarvoor de
letters waren gemaakt door een zeer
bekende Nederlandse lettersnijder.
In 1789 veertig jaar na de dood van
Mechithar, kregen zijn volgelingen
toestemming voor de oprichting van
een eigen drukkerij.
Inmiddels echter had een deel der
Mechitharisten van San Lazzaro zich
via Triëst naar Wenen verplaatst en
daar een aparte congregatie, ook met
eigen drukkerij, gevormd, welke even
eens nog steeds bestaat. En nog zijn
op verschillende andere plaatsen in de
wereld Mechitharisten werkzaam.
Ruim dertig jaar geleden waren er
op San Lazzaro al een kleine twee
duizend werken gedrukt, waarvan
meer dan 1600 in het Armeens. Het is
wel merkwaardig dat, althans in later
tijd, de meeste drukkers Italianen zijn.
Zij beheersen in het algemeen zelf de
Armeense taal niet, maar schijnen
met de vreemde letertekens toch heel
goed te kunnen werken.
Op onze rondgang door het klooster
gebouw komen wij eerst in de kerk.
Deze dateert al uit de tijd van het la
zaret en was in gothische stijl opge
trokken. In het begin van deze eeuw
is de kerk achter opnieuw gerestau
reerd en ook vergroot. Er zijn vijf
altaren in. Voor het hoofdaltaar ligt
het graf van abt Mechithar; diens
misgewaden worden nog in de sacris
tie bewaard.
De zij-altaren zijn met schilderijen
gesierd, onder andere met de afbeeldin
gen van S. Mesrop en S. Sahak. Deze
twee heiligen waren betrokken bij de
eerste Armeense bijbelvertaling, nadat
Mesrop in het jaar 404 een Armeens
alfabet had ontworpen; zij zijn dus
in wezen de grondleggers van de Ar
meense literatuur.
Behalve de kerk bevindt zich op de
benedenverdieping van het klooster
ook de eetzaal der monniken, die daar
hun maaltijden zwijgend gebruiken,
terwijl zij luisteren naar een voorle
zing uit de Heiige Schrift.
Op de eerste étage zijn zowel de
monniksver blij ven, welke uiteraard
voor het publiek niet toegankelijk
zijn als de bibliotheek, het museum
en een schilderij en verzameling gehuis
vest. Ruimtegebrek is er oorzaak van
dat niet alles op zijn voordeligst kan
worden opgesteld. Op de gangen han
gen schilderijen; in een tot museum
ingerichte voorhal van de bibliotheek
vindt men een plafondschilderij ng van
de beroemde 18e-eeuwse, Italiaanse
schilder Tiepolo.
De Nederlandse Hervormde Kerk
gaat voor de tijd van vijf jaar een
theologische adviseur naar Jeruzalem
zenden. Na het vertrek van ds. S. P.
Tabaksblatt wegens emeritaat heeft de
hervormde raad voor de verhouding
van Kerk en Israel besloten een pre
dikant aan te trekken voor het gesprek
tussen joden en christenen in Israel.
Voor dit werk is beroepen ds. J.
Schoneveld uit Stavoren, die zondag 17
september in Stavoren in zijn nieuwe
functie zal worden bevestigd. Ds. Scho
neveld, geboren in 1934, vicaris te
Zeist in 1961 en predikant te Stavoren
sinds 21 juli 1963, heeft indertijd al een
jaar aan de Hebreeuwse universiteit te
Jeruzalem gestudeerd. Het is de bedoe
ling dat hij in Jeruzalem tevens ver
der werkt aan zijn promotie.
Het werk van de hervormde theolo
gische adviseur in Jeruzalem zal in
grote lijnen op het volgende neerko
men:
Zich te oriënteren in de geestelijke
situatie van het huidige jodendom in
Israel door studie aan de Hebreeuwse
universiteit in Jeruzalem en het onder-
(Van onze correspondent)
GRONINGEN. De kerkeraad van
de christelijke gereformeerde kerk
van Groningen heeft besloten de beide
predikanten, ds. A. Rebel en drs. T.
Brienen, per week een vrije dag te ge
ven.
De kerkeraad vindt dit een verant
woorde zaak in een tijd met het alge
meen verschijnsel van de vijfdaagse
werkweek. De kerkeraad in Groningen
is hiermee de eerste die zo'n besluit
heeft genctmen. De ene predikant is
nu op dinsdag, de andere op woensdag
vrij. De kerkeraad heeft er bij de ge
meenteleden op aangedrongen de pre
dikant die dagen zoveel mogelijk met
rust te laten.
houden van contacten in deze kring.
Deel te nemen aan meer of minder
officiële ontmoetingen tussen joden en
christenen in Israel.
Wanneer zich mogelijkheden voor
doen voor gesprekken tussen joden,
moslems en christenen daar een bij-,
drage aan leveren.
Het verschaffen van informatie over
Israel en jodendom aan christenen. Het
opbouwen en onderhouden van goedé
verhoudingen met anderen, die in op
dracht van de Nederlandse kerken in
Israel hun dienst verrichten, onder an
dere met het Schotse centrum in Tibe
rias.
Zo nodig zich te belasten met pasto
rale verantwoordelijkheid voor de be
woners van Nes Annim.
De leiders van de christelijke ker
ken worden door de Russische autori
teiten voor propagandistische doelein
den gebruikt. Ook de leiders van an
dere godsdiensten, zoals de islam en
het boeddhisme, valt dit lot ten deel.
Tot deze conclusie komt professor J.
G. H. Hoffmann, hoogleraar aan de
protestantse theologische faculteit van
Parijs, In een artikel in „Est et Ouest-'.
Het artikel is een samenvatting van
een studie, die onder de titel „Eglises
du Silence" zal worden uitgegeven.
De schrijver begint met er op te
wijzen dat Kroestsjev bij diverse ge
legenheden heeft bevestigd dat de Rus
sische regering voorstander is van
godsdienstvrijheid en de godsdienstige
ideeën in welk land dan ook eerbie
digt. Vervolgens behandelt hij de hou
ding van de Russische regering tegen
over vier voorname religieuze stro
mingen in de Sovjet Unie, de Russi
sche orthodoxe kerk, de apostolische
kerk van Armenië, de mohamedanen
en de boeddhisten.
Om de sympathie van het westen te
wekken, zo betoogt professor Hoff
mann, lanceerde Rusland na de twee
de wereldoorlog een groot vredesoffen
sief, waarin de kerk een voorname rol
moest spelen. In dit kader werd op
Russisch initiatief in 1950 de vredes
conferentie te Stockholm georgani
seerd, waaraan een belangrijke de
legatie van de orthodoxe kerk onder
leiding van de metropoliet Nikolaj
deelnam. Sindsdien heeft de Sovjet-
Unie deze kerk en ook de vertegen
woordigers van andere in Rusland ge
vestigde kerken aan talloze conferen
ties doen deelnemen. Deze politiek cul-
(Van onze correspondent)
LUNTEREN. De gereformeerde
synode heeft een studiecommissie be
noemd over de problemen van de gro-
te-stadskerken, waarover zowel de
classis Rotterdam als de classis Am
sterdam noodkreten hadden laten ho
ren. Het kerkbezoek in de stadscentra
en de binnenste randwijken is zeer
laag geworden: 22 percent van de in
geschreven leden komt ter kerke. Dat
behoeft geen teken van geruisloze ge
loofsafval te zijn, maar wijst op een
drastische verandering van de bevol
kingsopbouw van de kerkelijke ge
meente.
In de grote - stadcentra (ook in Den
Haag en de middelgrote steden begint
men het verschijnsel te bespeuren)
mist men de gezinnen met opgroeiende
kinderen, die overal elders het patroon
Y
In de grote steden worden de kerken steeds minder opvallend. In deze periode
van secularisatie streft men veelal naar gebouwen, die een grotere anonimiteit
bezitten. De foto toont een kerk, die er nog echt uitspringt: het is een stadsbeeld
uit Emmendingen in het Zwarte Woud.
van de gemeente typeren. Ze wonen
in de buitenwijken, of verderop in de
grote-stadsagglomeratie. Andere ge
meenten zijn er blij mee, andere clas
ses groeien als kool. Maar in de cen-
trumkerken blijven over: bejaarden
voor wie vaak de kerk te ver is, ka
merbewoners die in het weekeind dik
wijls de stad uitgaan, pasgetrouwden
die inwonen en mensen die de sociale
stijging van de gemiddelde gerefor
meerde niet hebben kunnen meema
ken.
Dat laatste behoeft toelichting: van
alle bevolkingsgroepen verandert de
gereformeerde het bedrijvigst van
baan en huis (de calvinistische drang
om vooruit te komen zit er diep in).
Waar anderen nog aarzelen om te ver
anderen, hebben de gereformeerden
het vaak al gedaan.
De statistiek doet daarbij een ver
band vermoeden tussen kerkelijke
meelevendheid en sociale stijgings-
drang. Zonder te generaliseren, moet
gezegd dat in de stadscentra nogal
wat minder meelevenden (veel ge
mengd-gehuwden ook) zijn blijven
wonen.
Voor de organisatie van een nor
maal kerkelijk leven schept deze ont
volking en vergrijzing onoverzienbare
problemen. Mankracht is er niet. Geld
voor meer „vrijgestelden" ook niet:
de centrum-gereformeerde geeft als hij
randkerkelijk is (en dat is hij vaak)
niet veel voor de eigen organisatie,
maar wel ver boven het gemiddelde
aan zaken als de internationale kerke
lijke hulpverlening. Bij de meelevende
gereformeerde is het net andersom
statistieken zijn onthullend.
De cyclus wordt: te weinig mede
werkers, dus dalend meeleven, dus
legere kerken, dus weinig animo om
in zo'n hol gebouw te zitten, dus kerk
sluiting, dus het ontbreken van een
wijkcentrum, dus nog minder meele
ven, dus nog minder potentiële mede
werkers enzovoorts.
De studiecommissie van de synode,
die zo mogelijk binnen een half jaar
met voorstellen moet komen, zal on
der anderen bestaan uit deskundigen
op het gebied van kerkelijke planolo
gie, evangelisatie, financiën, organisa
tie en niet te vergeten: kerkrecht. De
huidige impasse wordt immers mede
veroorzaakt door de opzet van het
plaatselijke kerkelijke leven, die da
teert van een synode uit het zeer ver
leden jaar 1571.
mineerde in 1961 in het verzoek tot toe
lating van de Russische orthodoxe kerk
tot de Wereldraad van Kerken.
Inderdaad geschiedde dit ter gele
genheid van de Algemene vergadering
van de Wereldraad in New Delhi. Hier
bij werd door middel van gesprekken
tussen delegaties van oost en west
vastgesteld dat van een Russische
onderdrukking of vervolging der ker
ken geen sprake is.
In de apostolische kerk van Armenië
heeft de Russische' regering echter
volgens de schrijver haar invloed doen
gelden bij de verkiezing van de opper
ste patriarch. In 1955 werd de kandi
daat van de Sovjet-Unie verkozen om
dat vele Russische gedelegeerden aan
de verkiezingen deelnamen en talloze
buitenlandse gedelegeerden verstek
hadden laten gaan. Het lag in de be
doeling deze kerk te gebruiken bij het
Russische diplomatieke offensief in het
Nabije Oosten, waar driehonderddui
zend Armeniërs woonachtig zijn.
Dit alles brengt professor Hoff
mann er toe te concluderen dat de
leiders van de christelijke kerken
door de Russische autoriteiten voor
propagandistische doelen worden ge
bruikt.
ASSISI, (AP). Een vooraanstaand
Vatikaans administrateur, Angelo kar
dinaal Deilacqua, heeft verklaard, dat
het Vatikaan elk jaar moeite heeft met
het vinden van honderd tot tweehon
derd miljoen lire (160.000 tot 320.000
dollar) om zijn begroting in evenwicht
te brengen.
De kardinaal, die deze ongebruike
lijke onthulling deed op een bijeen
komst van de roomskatholieke leken,
sloot de mogelijkheid niet uit, dat de
begrotingen van het Vatikaan eens zul
len worden gepubliceerd.
Kardinaal Deilacqua, wiens huidige
funktie die van plaatsvervangend
staatssecretaris is, richtte zijn verkla
ring rechtstreeks tegen de schattingen
van de rijkdom der kerk door buiten
staanders. Hij noemde vele van deze
schattingen overdreven en voegde
hieraan toe: „Als de aangehaalde cij
fers juist waren, zou onder meer niet
het probleem bestaan, elk jaar tussen
de honderd en tweehonderd miljoen
lire te vinden om de begroting in
evenwicht te brengen".
MOSKOU (Reuter) Het belangrijke
Russische blad voor de jeugd, „Kom-
somolskaja Pravda", orgaan van de
communistische jeugdbond, heeft een
gedeelte gepubliceerd van een verzoek
van een lezeres, die pleit voor gods
dienstonderwijs op scholen.
In haar brief schrijft de Russische,
Zyazyeva, dat de gehele fout van het
onderwijs van kinderen en jongeren in
de Sovjet-Unie ligt in het feit, dat het
Russische onderwijs a-religieus is. „Wij
hebben Christus uit het gezin en uit de
scholen verdreven en met hem elke
moraliteit. Zonder Christus is er geen
moraliteit en kan er geen moraliteit
zijn".
In antwoord op dit betoog schrijft de
Russische atheistische auteur V. Kokas-
jinsky, dat de christelijke moraliteit
gebaseerd was op vrees voor wat een
zondigende gelovige zou overkomen en
dit vindt hij waardeloos. „Het atheïs
me is gegrondvest op het geloof in de
mens. Een moraliteit gekozen door de
mens, vrij en vrijwillig, dat is ons ide
aal, of zo gij wilt ons geloof", aldus
Kokasjinsky.
Mejuffrouw Zyazyeva zegt verder:
„Wij brengen onze kinderen groot niet
naar het voorbeeld van Christus, die de
enige levenswet predikte liefde en
mededogen maar naar het voorbeeld
van Pavlik Morozov die niet eens me
delijden met zijn eigen vader had".
Pavlik Morozov, een lid van de com
munistische organisatie „jonge pio
niers", werd in 1932 op veertienjarige
leeftijd door verwanten om het leven
gebracht, nadat hij zijn vader bij de
overheid had aangegeven wegens het
verschaffen van onderdak aan anti
communistische boeren. Hij is in Rus
sische scholen ten voorbeeld gesteld.
„De daden van atheïsten zijn slecht.
Hun wet is slechts één strijd, een
eeuwige strijd van iedereen tegen al
les" aldus Zyazyeva.
