WIM CROUWEL ONTWIERP VOOR
HET COMPUTER-
TIJDPERK EEN
NIEUW ALFABET
Lj L5 LI
H H
r\ n r
i n i
i h i
Honderd jaar geleden vond een tuinman
in Versailles het gewapend beto n uit
ERGERNIS OVER VERROTTE
BLOEMBAKKEN DE OORZAAK
ps
s
Hs
5
ZATERDAG 2 DECEMBER 1967
W Erbij
19
.H
j j
JS
Geen schijn van kans
(Van onze correspondent)
AMSTERDAM. Honderd jaar
gewapend beton en veertig jaar
beton vereniging. Twee jubilea die
dezer dagen in het internationaal
congrescentrum RAI in Amster-
dat gevierd zijn op de door
de betonvereniging georganiseerde
„Betondag 1967". Honderd jaar ge
wapend beton, want het was in
1867 dat de Fransman Joseph Mo-
nier het octrooi verwierf dat be
schouwd wordt als het officiële
geboortebewijs van dit beton.
A rtis
IJmuiden
Lapmiddel
Even breed
^.w V-" «•■■■'w-r--x—;
„Garamondi"-a, misvormd door de
computer.
Vereenvoudiging en.
.stylering
(Van een onzer redacteuren)
ONS ALFABET is een achter
gebleven gebied De 26 let
ters, die ons van 's morgens
tot 's avonds voor de voeten lopen,
beginnen antieke baasjes te wor
den. In topvorm, toen zij nog door.
krassende kroontjespennen tot
guirlandes van woorden werden
geregen volzin na statige vol
zin kunnen zij nu het duizeling
wekkend wordende tempo van de
communicatie-machines niet meer
bijbenen. De uitvinding en toepas
sing van het zetsysteem met de
kathodestraalbuis, dat met onvoor
stelbare snelheid per uur een mil
joen tekens reproduceert, heeft de
tekortkomingen evident gemaakt.
Met hun bolle buiken en dikke der
rières passen zij niet in de com
puter.
EEN PROBLEEM voor de tech
nici? Natuurlijk. Maar waarom
niet ook voor letterbeeld-leveran-
ciers? Grafisch ontwerper Wim
Crouwel volstond er niet mee, zich
dat af te vragen. Hij heeft gelijk
nu ja, na vijf jaar piekeren en
puzzelen, rekenen en tekenen
ook geprobeerd een antwoord te
formuleren. Dat antwoord is dezer
dagen, gehuld in een hei-rood jasje,
in (steen)druk verschenen: een to
taal nieuw „computer-happy" alfa
bet
Wim Crouwel: vyf jaar aan gewerkt,
maar toch nog veel twyfels.
m. wr w
«m, m m
„In het Amsterdamse grachtenpand
waarvan de „total design" al begint
bij het aluminium naambordje met
strakke zwarte lettertjes boort zich 'n
speelse, moderne wenteltrap naar de
nok. Bijna bij de bovenste trede: Wim
Crouwel, lang aan een lange tafel.
Lang, slank, donker, 38 en zeer suc
cesvol: zestien jaar „in het vak" en
nu mede-eigenaar van de in '62 opge
richt Associatie voor Total Design
n.v., waarin de inventiviteit en activi
teit van twintig mannen en meisjes
zijn samengebald. Met opdrachtgevers
als De Bijenkorf, Philips, Schiphol,
Turmac, Bruynzeel, Pam en Wilkhahns
Sitzmöbel. Met vier teams visuele com
municatieproblemen oplossend, die zo
wel de „herkenning" van een firma of
instelling als de verpakking, grafische
presentatie en tentoonstellingen en de
industriële vormgeving kunnen betref
fen. Bovendien nog affiches, catalogi
en dergelijke ontwerpend, bijvoorbeeld
voor het Stedelijk Museum.
EEN DRUK bestaan en e e n- der ver
klaringen voor de vijf jaar vergende
incubatie. Andere oorzaak: Crouwel
wilde eerst volkomen zeker zijn van
zijn zaak alvorens met het nieuwe al
fabet naar buiten te treden. „Ik wilde
mezelf niet belachelijk maken!" Twee
jaar geleden is er wel al hier en daar
melding van gemaakt naar aanleiding
van een persbericht, dat de Hilver-
sumse steendrukkerij De Jong en Co.
ter (tijdige) beveiliging van het „eerst
geboorterecht" rondstuurde toen een
maal vaststond, dat de „inleiding" voor
een geprogrammeerde typografie in
druk zou verschijnen. Iemand anders
zou tenslotte ook op het idee van een
aangepast alfabet kunnen komen. Het
heeft daarna dus toch nog enkele jaren
geduurd alvorens De Jong en Co. tot
publikatie in de voor relaties bedoelde
thodestraal gekozen. De letters worden
als programma's in het bewonderens
waardig brein van de computer ver
ankerd, de straal tast lijn voor lijn af
en bouwt zo de tekens op. Bij deze
vorm van rasterreproduktie komen de
diagonale en vooral de ronde lijnen
er onherroepelijk slecht af. Dat zal
niet zo opvallen wanneer de letter
maar acht „punten" hoog is, maar bij
vergroting komen de misvormingen,
zoals de hierbij afgedrukte Garamondi
bewijst duidelijk aan het daglicht.
WIM CROUWEL: „De zorgvuldig,
letter-voor-letter ontworpen alfabetten
behoeven een even zorgvuldige hante
ring bij het zetten. De letters worden
1
5 7 12. Zal
het ooit zo op de
scholen worden ge
schreven?
z,
mwmm w
Het „romp-alfabet": boven de cijfers, daaronder de letters, beneden de leestekens.
serie kwadraatbladen van dit bedrijf
kon overgaan. Met de naam van de
auteur achter het copyright->cirke!tje
in 8 punts-lettertjes op de achterkant.
Bescheidener kon het niet.
MAAR WIM CROUWEL pretendeert
ook allerminst hèt alfabet voor de toe
komst aan te bieden. „Deze proeve wil
slechts een aanduiding zijn voor een
richting waarin mogelijk gezocht kan
worden", schreef hij in zijn inleiding.
„Ik wil alleen maar de discussie op
gang brengen over een probleem, dat
tot nu toe uitsluitend theoretisch is
benaderd en waarvoor nog geen prak
tische oplossing is gegeven", verzeker
de hij mij, zelf ervan overtuigd, dat
zijn ontwerp alleen maar als wegwij
zer kan fungeren en geen schijn van
kans heeft om ooit nog eens ons hui
dige a-b-c te vervangen.
ALS UITGANGSPUNT ls de razend
snelle reproduktiemethode via de ka-
*?gevoelsmatig getekeiïd en menselijke
tekortkomingen daarljij maakten vaak
"charme en karakter van de letter uit.
Maar dit hield ook in, dat optische
correctie bij het zetten een vereiste
was. Deze taak is natuurlijk maar ten
dele door de machine te nemen, zelfs
wanneer de meest uitgebreide compu
ter wordt ingezet. De precisie van het
menselijk oog, .gepaard aan gevoel, zal
nooit door een machine kunnen wor
den vervangen.
MET die machine echter moeten we
toch rekening houden, willen we niet
achter raken. De hoeveelheid infor
matie die dagelijks noodzakelijkerwijs
gedrukt moet worden is zo groot, dat
we niet meer buiten de machine kun
nen. Dat is het, waar iets niet klopt.
De letter is nooit met de machine
mee-geëvolueerd".
Vandaar dat voor het zetsysteem
met de kathodestraalbuis een revolutie
nodig is om het letterbeeld met de
nieuwe reproduktietechniek op goede
voet te laten staan. Althans voor de
duur van de tijd, dat deze techniek
Monier was tuinman in de Orange-
rie van Versailles. Iedere herfst kamp
te hij daar met hetzelfde probleem. De
bloemen, planten en heesters moesten
van de parken overgebracht worden
naar verwarmde kassen. Bijna ander
halve eeuw sinds Lodewijk XIV ge
beurde dat op dezelfde manier met
ieder jaar dezelfde moeilijkheden.
De bloemen, planten en heesters ston
den in bakken zodat zij met bak en al
verplaatst konden worden. Maar die
bakken waren van hout. Als men ze
oppakte bleken zij veelal zo verrot dat
de bodem eruit viel of de zijkanten be
zweken.
Joseph Monier vond een manier om
aan deze jaarlijkse ergernis een eind
te maken. Hij vervaardigde van ijzeren
staven en gaas een geraamte in de
vorm van een bloembak. Het ge
raamte voorzag hij aan beide kanten
ren nog verschillende andere octrooien
op zijn naam voor de vervaardiging
van huizen, balken, platen, bruggen en
vloeren van gewapend beton.
De octrooien werden verkocht naar an
dere landen, waar men ook tot de ver
vaardiging van „cement-ijzer", zoals
men het nieuwe materiaal toen noemde,
van een bekisting. In de bekisting goot
hij beton, zoals dat toen al jaren ge
bruikt werd voor het maken van mas
sieve constructies. Toen het beton hard
was geworden verwijderde hij de bekis
ting.
MONIER had een sterke, waterdich
te en niet rottende plantenbak en het
gewapende beton was geboren. De tuin
man van Versailles vroeg octrooi aan
en kreeg dat op 16 juli 1867. Hij ging
verder met de combinatie van beton
en ijzer en kreeg in de volgende ja-
overging. Omstreeks 1890 deed het ge
wapende beton zijn intrede in ons land.
Het eerste gewapende beton werd in
ons land geïmporteerd door een Bel
gisch bedrijf dat in 1S90 een filiaal
stichtte in Sas yan Gent. Van dit be
drijf is waarschijnlijk de betonnen boot
„De Zeemeeuw" afkomstig, die in 1887
gebouwd werd en nu, tachtig jaar later,
in Artis nog dagelijks gebruikt wordt
bij het voederen van watervogels. Op
een tijdens de betondag 1967" in het
congrescentrum gehouden expositie
was deze onverwoestbare boot het
„pièce de resistance".
DE „AMSTERDAMSCHE fabriek
van cement-ijzerwerken, systeem-Mo-
nier" (1890) was de eerste aannemings
maatschappij op het gebied van gewa
pend beton van ons land. Verschillen
de betonconstructies, die deze fabriek
maakte bestaan nog, zoals de vloeren
van het gebouw van de Rijkspostspaar
bank aan de Van Baerlestraat (1899)
en de keldervloeren van de Koopmans
beurs aan het Damrak (eveneens 1899).
OOK BUITEN de hoofdstad was de
Amsterdamse fabriek actief. Zij bouw
de o.m. in 1902 de eerste steiger in de
vissershaven van IJmuiden en in Leeu
warden een nu door Koopmans Meel
fabrieken gebruikt graanpakhuis, in
1905 het voormalige gebouw van de
Staatsdrukkerij aan de Fluwelen Burg
wal in Den Haag en de brug over de
Dit is het tachtig jaar oude
betonbootje dat riog dagelijks
dienst doet in een vijver van
Artis.
oostelijke Singelgracht in Utrecht en in
1907 de Zijpendaalse poort in Arnhem.
De oudste nog bestaande Nederland
se gewapende betonconstructie, die ter
plaatse is uitgevoerd, is een duiker in
Nederhemert. Deze staat bekend als de
duiker van Heusden, naar het nabij
Nederhemert gelegen plaatsje. Het is
een twintig meter lange, drie meter
hoge en drie meter brede van een ge-
welfvormig dak voorziene duiker, die
als onderdeel van maatregelen voor
het reguleren van de Bergsche Maas
in een dijk is aangebracht. Dit histo
rische betonnen bouwwerk is door Duit
se betonbouwers in 1892 gemaakt.
nog niet zo veel is verbeterd, dat ook
de gebogen lijn zuiver kan worden
weergegeven. „Al was het maar voor
twintig jaar", meent Crouwel, die er,
vast van overtuigd is dat het zoge
noemde CRT-zetsysteem op grote
schaal ingang zal vinden. Het eerste
Europese apparaat (Van Hell met Sie
mens-computer) is reeds in een Ne
derlandse drukkerij geïnstalleerd.
TERWIJL de computerfabrikanten
in samenwerking met ontwerpers „lap
middelen" toepassen hier een puntje
bij, daar een paar puntjes weg om zo
de ernstigste misvormingen van de
uitsluitend voor het gieten in lood ont
worpen letters zo goed mogelijk weg
te werken is Wim Crouwel de eer
ste die gezocht heeft naar een speci
fiek alfabet, dat zich niet laat vermin
ken. Wezenlijk nieuwe letters (én cij
fers!), opgebouwd uit een basisbeeld.
Dankzij een bepaalde codering kan de
typograaf via toegevoegde comman
do's (het indrukken van vijf toetsen)
zelf het alfabet zijn uiteindelijke re-
produktievorm geven, dus de grootte
bepalen en het letterbeeld: cursief of
romein, vet of mager, breed of smal.
Wat op deze pagina staat afgedrukt is
dan ook het „rompalfabet", zoals dat
in het geheugen van de computer
wordt geprent. Op dit basisprogram
ma is vrijwel elke variant te maken,
die men zich kan wensen. De flexibi
liteit wordt ook veel groter.
DE ONTWERPER is uitgegaan van
horizontalen en verticalen, met een
bescheiden gebruik van diagonalen,
die, zeker bij een hoek van 45 gra
den, tenminste nog een gaaf verloop
in het rasterbeeld hebben. Hij streef
de naar zo groot mogelijke openheid
van het vierkant en is zelf dan ook
niet gelukkig met de tussenstreepjes
van de „e" en de „3". „Ik weet er nog
geen andere oplossing voor!" De nieu
we letters hebben overigens herken
bare familiebanden met de oude.
Zelfs de revolutionaire „a" is volgens
de maker zó al eens eerder gebruikt
en zijn „z" is verwant aan de Duitse
schrijfwijze van deze let ter-met-de
rode-lantaarn.
EEN UNIVERSEEL alfabet. Andere
figuren voor hoofdletters vindt hij „la
riekoek". De kapitalen (hoofdletters)
worden aar "«oven door een horizon
tale streep boven de letter. Een streep
onder de letter g verdubbeling
aan: Zo wordt de „n" een „m" en de
„v" een „w". Opvallend is verder, dat
alle letters dezelfde breedte hebben
en dus niet alleen naast, maar ook
onder elkaar gerangschikt staan. Dat
verhoogt de esthetische werking. Het
beeld zou overigens waarschijnlijk nog
rustiger worden als in plaats van en
kel dubbel wit tussen de letters zou
worden aangebracht. Andere karakte
ristiek is (als gevolg van de steeds
g°Mike spatiëring): de zogenoemde
„Engelse regelval", dat wil zeggen dat
de regels niet vollopen. Ook geen af
gebroken woorden meer. Beide princi
pes past Wim Crouwel trouwens nu
al consequent toe, bij voorbeeld in zijn
catalogi voor het Stedelijk Museum.
Hij heeft nu A gelegd, met de voor
opgezette bedoeling, dat een ander er
B op laat volgen. Dat zou dan wel
eens de suggestie kunnen zijn om onze
tradh' -nele letters te vervangen door
26 volstrekt nieuwe, uitermate eenvou
dige tekens, een herboren hiëroglyfen-
schrift. We zouden onze computers
echter ook met fonetisch schrift kun
nen gaan voeden.
