Betwiste uitvinder van de drukkunst
1
k
GUI'EI-BERG STIERF 500 JAAR
GELEDEN BEROOID EN VERGETEN
Porseleinkoning Philip Rosenthal,
Wesl-Duitslands „rose" miljonair
Twistappel
15
ZATERDAG 3 FEBRUARI 1968
Erbij
DE VIJFHONDERDSTE STERFDAG van
Johannes Gutenberg, die de vader wordt genoemd
van de moderne drukkunst, wordt in Mainz en
Straatsburg uitvoerig herdacht. Uit de gehele wereld
zijn bezoekers samengestroomd naar de vaderstad
van Gutenberg Mainz. Dat ook Straatsburg in de
herdenking is opgenomen is te danken aan het feit
dat hij in deze stad met zijn uitvinding zou zijn begon
nen. Het Gutenberg Museum in Straatsburg bereidt
op het ogenblik een expositie over Gutenberg voor,
welke naar verscheidene landen zal worden gezon
den. Wij weten van welk een groot gewicht de uit
vinding van de drukkunst is. Hierdoor werd het
ineens mogelijk om kennis op grote schaal te ver
breiden. Kennis, welk© tot dan toe slechts aan een
kleine groep, welke in het bezit was van de kostbare,
met de hand geschreven boeken, was voorbehouden.
De drukkunst maakte het ook mogelijk om groot en
klein nieuws in groten getale te verspreiden. Lang
niet iedereen trekt thans profijt van deze uitvinding.
In onze tijd telt men namelijk nog ongeveer één
miljard analfabeten.
Hierboven: lettersnijder. Links:
antieke handpers. Midden: pagina
uit de Gutenbergbijbel.
Levenswerk
Volmaakt
pauümnn pnöntnura Dr omnibus
liirawapmilupnw.
Dramt
dmaratoouuB
ara raubi numuf
üf n fuauiflmms
qaprinnpto
iaag-Iitcjto
a ïara FiDri i trams entrant nmra:
pferbaur. (H aa mi ilia utnflttuDD f-
t ïjn glunno topulara-qm non rato
tas ra fanttüans-nö piïna tantum
tmpoO'tui fbtöla i palpas aüularó-
CeO Da tintot-ff Dhnnac fmpmtarü
BuDiatwralranr. ïtgim? in orante
biBorijs-qnofiia luBrallt juunnar-
nouos dDo&f pifos-raatia trafiHr*
ut tos quos Ubns nouetanr.rma
tp utntcr. Bbrair piragmas nranpbi
mos mtrsür plain tgiptü-i ardjita
tannrinü-tanttmqt mant rtaütqut
quonDa magna gtma Dmbanlato»
noTiHinff pttaguntr utqra adjtras
mgt Etat-i potms tuiuftp Dotouas
adjattmït gignafia pfonabat-btrtt
ptgxras anp Ddapfus-malré aiiata
fftftütt Di&tttrqm fua tputtttr ingttt.
ïDnriqs tü Iras quali toto rate fugitn
tra pTtquS-tapt" a piratis utnüna.
tus-trtano ttuffUBimn panurDiuP
tapnuue rand91 fauus. ïatnf qtna
ptius maira mmttt Te but- au tmun
ImnUatot tloqumr fbntr manana
ff uldmis bdpanu galüarücp teute-
quofbam unufft nobilra Itgiraust
quos aDaranplanont fui torna nö
iraHtattmu? bois fama pDuw. Sia>
buit iUa tras ïnauDitü finite faulis
tddjraniwq; nurad'm-ut utbf ranta
mgttflcaüuD rpta urbtm qutrram.
jilfljolloui* but Hit raag* ut uulguf
loquitur-fiut pfiusut pitagrara tra
tnmt-mtrauit plae-prnluur taucalü-
altanos-lnrtiaB-mallagffaB-opuit*
rit&ma inDir ngna patttrauit-tt ab
rptnuura lanffmtQ pbrfon amp ut
tmhuffo putrat ao bragmanaB-ut
brattara m tfjnmo ftörat autm tt ff
tantali fontt potanmn-ratff pautor
DifapfaB:Dt natura-ff morito-at ff
turfu Dim ff üDtu auDittr Dottmon.
ijnff p tlaraitas-babilomos-ibalff
oB-mtDos-affraos-pattbos-bros-
pbtratra-arabre-paliÖinoB-rairuB
aD alfaanDniupmtpj aD obiopia-
ut gtgnofapteBasi faraofifftraara
foliB mtnTam raDrnr ra fabido .ifa-
utmt tUt uit ubttp q> Difartr-ff ftmp
ptobars- ftnip mtboi btcrr. 5>tnp
fttfuptr botpltraflirat odo tralium-
erpbrtofltaais.
i uiD loquar Dt örfi boraimto-
tü apfuB paulusmas tfaramT
unagtQff gtnaü-qut ff ranfatnna
taut ft bofpióB loqutbat-Dura. i^n
tfptrimtraü quffiaB aus qm ra rat
faquir tpt. {Bafl tem af ai atabiatp
luörataralxëiinbitofotiraa ut uitrr
ptttü mafa apuD tü Ditto qmnfftü
öl ot mf nuBio tbDomaDÏB ff ogDo
aDréiutur9 gttraü pDttatm iuftcutu.
Dus ttatfturfücp poB anos qtum.
team afiumpro bamabn tt mortgn
(utttü apbB ouagtüü-ntbutinua-
mum turtttff aur tutumflttDiabtr
ntCao qD latmna tnttginurat uotif
aduB-o in autes Dtfapfi ff autoris
art nanSufaiforauB fonat. (Hnfftt
t&bintus tü tote t|ulattt-i legtnrur
Verbreiding
VIJFHONDERD JAAR ge
leden overleed Johannes Guten
berg, berooid en vergeten. Hij is
een van degenen, die beschouwd
worden als de uitvinder van de
boekdrukkunst. Daarentegen be
schouwen anderen de Haarlem
mer Lourens Janszoon Coster
als de uitvinder en weer an
deren de Italiaan Pamfilo Cas-
taldi. De uitvinding is al vijf
eeuwen een twistappel, maar
nog hebben de historici niet met
honderd percent zekerheid kun
nen uitmaken wie de begeerde
vrucht mag hebben. Vast staat
dat in Haarlem vrij spoedig na
de uitvinding van de boekdruk
kunst de grondslag werd gelegd
van de grafische industrieën in
deze stad, waarvan er enige
internationale faam genieten.
En in deze stad zag ook de oud
ste krant van Nederland voor
het eerst het licht. Wel moeten
wij er op wijzen dat een vorm
van drukkunst al lang vóór de
vijftiende eeuw in de grijze oud
heid is beoefend door de Baby-
loniërs. Zij bezaten stempels
waarmee zij afdrukken maakten
in klei. In het jaar 1000 maak
ten de Chinezen al karakters in
klei en koper.
Frans Keijsper
MÜNCHEN. Duitslands groot
industriëlen waren hevig veront
waardigd. Eén van hen had zich
voor de Bondsdagverkiezingen
1965 in een gerenommeerd week
blad voor de sociaal-democratische
partij ingezet, wat in de ogen van
de traditie-bewuste gezagvoerders
der industrie een ernstige misstap
was. Voor Philip Rosenthal, eige
naar van het wereldberoemde por
seleinconcern in het stadje Selb,
behoort het aan politiek doen even
zo tot de taken van de onder
nemer als bijvoorbeeld het oplos
sen van sociale problemen in het
eigen bedrijf. Dat bedrijfspolitiek
en persoonlijke partij kleur geheel
los van elkaar moeten staan, is
voor hem eveneens iets vanzelf
sprekends.
t,i i>Q
Er is over het leven van Johannes
Gutenberg slechts heel weinig bekend.
Wij weten wel dat, zo hij de uitvinder
is geweest, hij in elk geval weinig
waardering heeft gekregen voor zijn
uitvinding.
Na een politieke strijd tussen de pa
triciërs en de gilden vertrok Guten
berg in 1428 uit Mainz en ging ten slot
te in Straatsburg wonen. Hij wijdde
zich daar aan het vak goudsmid, dia
mantslijper en spiegelpolijster, hetgeen
ongewone bezigheden voor patriciërs
waren.
De man schijnt een temperament
volle persoonlijkheid te zijn geweest,
Zo liet hij eens een machtig functiona
ris uit Mainz, die in Straatsburg ver
toefde, gijzelen, omdat volgens een be
wering van Gutenberg de stad Mainz
hem nog geld schuldig was. De func
tionaris werd op vrije voeten gesteld
nadat de gijzelaar het verschuldigde
bedrag had beloofd te betalen.
Gutenberg is tijdens zijn leven ver
scheidene keren met het gerecht in
aanraking geweest. Zo heeft eens En-
neling von der Iserin hem voor de
rechtbank gedaagd, omdat zij hem be
schuldigde van het breken van trouw
belofte.
De stukken wijzen niet uit, hoe de
zaak is afgelopen. Maar Gutenberg is
blijkbaar tot zijn dood vrijgezel geble
ven. Hij heeft evenwel een schadeloos
stelling van 15 gulden moeten betalen,
aan een schoenmaker, die hij in een
openbare terechtzitting een leugenaar
had genoemd, nadat de man tegen hem
had getuigd.
Drie jaar later won Gutenberg een
proces, dat tegen hem aanhangig was
gemaakt door een der erfgenamen van
een overleden deelgenoot in de spie-
gelpoli jsterij.
De archieven van de rechtbank be
vatten de eerste aanwijzing dat Guten
berg in Straatsburg reeds bezig was,
met een geheim handwerk, vermoede
lijk het drukken.
In 1448 was Gutenberg weer inge
schreven in Mainz en twee jaar later
kwam hij in aanraking met de rijke
goudsmid Johann Fust, wiens geld hem
in staat stelde te beginnen met zijn
levenswerk het drukken van wat be
kend is geworden als de Gutenberg-bij-
bel, het oudst gedrukte boek ter we
reld. Het zou tevens zijn ondergang
worden.
Gutenbergs voornaamste bijdrage aan
de kunst van het drukken wordt niet
geacht de pers te zijn geweest, welke
leek op de wijnpersen, welke langs de
Rijn worden gebruikt, maar het ma
ken van verplaatsbare metalen letters,
gegoten in een vernuftige, eenvoudige
vorm die in de hand werd gehouden.
Het drukken van de bijbel was
met mechanische middelen een mo
numentaal en kostbaar proces.
Voor elke van de 1.280 bladzij
den waren 3.700 letters nodig van een
totaal van meer dan drie miljoen. Er
werden naar schatting 150 bijbels van
papier en 30 van velijn (fijn perka
ment) gedrukt. Voor de bladzijden
van velijn waren de huiden van onge
veer 8.000 kalveren nodig. Zeven en
veertig bijbels zijn tot heden bewaard
gebleven, te weten twaalf van velijn
en 35 van papier. Veertien bevinden
zich in de VS, waarvan zes in New
York City. Een van de mooiste is in
1929 door de bibliotheek van het Ame
rikaanse Congres van 250.000 dollar ge
kocht van een klooster in Oostenrijk.
DE GUTENBERG-bijbel is een zo
volmaakt werk, dat men zich moeilijk
kan voorstellen, dat het thans zou kun
nen worden verbeterd. De meeste blad
zijden bevatten twee kolommen van
elk 42 regels. Elke regel staat even
ver af van de vorige en eindigt bijna
precies waar de vorige eindigt.
De zware drukletters zijn gevormd
naar het voorbeeld van de met de
hand geschreven boeken van die tijd.
Gekleurde letters en versieringen wer
den met de hand toegevoegd. Aange
nomen wordt, dat het drukken drie
jaar tijds heeft geduurd en in 1455
was voltooid. Fust heeft blijkbaar het
ogenblik, waarop de bijbels gereed,
maar nog niet verkocht waren, uitge
kozen om terugbetaling van zijn le
ning aan Gutenberg te vragen. Guten
berg verloor het hieruit voortgekomen
proces en tevens zijn drukkerij, welke
Fust bleef exploiteren samen met zijn
schoonzoon Peter Schöffer. In 1457 pro
duceerden deze beiden het eerste ge
dateerde boek in driekleurendruk, een
psalter. In enkele van de boeken stond
het stempel van de pas gestichte fir
ma Fust en Schöffer. Gutenberg, wiens
naam niet was afgedrukt in de aan
hem toegeschreven bijbels werd niet
vermeld. Later zou de zoon van Schöf
fer, Johann, beweren, dat zijn vader
en grootvader de kunst van het druk
ken hadden uitgevonden.
In de 32 jaar tussen de dood van
Gutenberg op het feest van Sint Bla-
sius in 1468 tot het begin van de zes
tiende eeuw zijn in 260 steden van
Europa in totaal tien miljoen boekde
len van 40.000 verschillende werken
gedrukt. Enkele van de grotere steden
bezaten tussen de 30 en 50 drukkerijen
Venetië alleen had er 151.
HET EERSTE boek in het Engels,
een vertaling van een Franse geschie
denis van Troje, werd in 1476 in Brug
ge gedrukt door William Caxton, die
vervolgens naar Westminster verhuis
de en in 1477 het eerste boek in Enge
land drukte.
Bisschop Juan Zumarraga van de or
de van de Franciskanen bracht in 1539
de eerste drukpers naar de nieuwe we
reld van Spanje naar Mexico en
Stephen Daye en zijn zoon Matthew
stichtten in 1638 de Cambridge Press
aan de baai van Massachusetts.
De verbreiding van de drukkunst
werd bevorderd door de r.k. kerk,
Zij was er snel bij om gebruik te
maken van drukkerijen voor de pro-
duktie van godsdienstig materiaal
waaronder aflaten. Het eerste gedateer
de drukwerk is een pauselijke aflaat
welke in 1454 in Mainz werd gedrukt.
Verzet tegen de verkoop van aflaten
hielp de stoot geven tot de hervor
ming van Maarten Luther, een halve
eeuw na de dood van Gutenberg en
de grote verspreiding van Luthers bij
belvertaling in het Duits is alleen mo
gelijk geweest door de betrekkelijke
nieuwe kunst van het drukken.
De enige eer, welke Gutenberg voorzo
ver bekend tijdens zijn leven ten deel
is gevallen, was zijn verheffing tot ho
veling door Adolf van Nassau, de keur-
vorst van Mainz, misschien als belo
ning voor zijn medewerking aan de
inrichting van een hof drukkerij. Met
deze eer ging een toezegging van wijn
en kleding gepaard.
Gutenbergs dood is met de hand op
de volgende wijze vermeld in een van
de eerste in Mainz gedrukte boeken:
„Anno Domini 1468, op Sint-Blasius-dag
is in Gods genade overleden de ach
tenswaardige meester H. Gensfliesch".
Hij werd begraven in de kerk van
de heilige Franciscus welke in de acht
tiende eeuw is verwoest en men meent,
dat zijn laatste rustplaats zich thans
onder een drukke straat in Mainz be
vindt.
Gutenberg was zo goed als vergeten
tot een publicatie van Johann Da
vid Kohier, getiteld, „Het eerherstel
van Johann Gutenberg" in 1741 in
Leipzig verscheen.
Het eerste standbeeld van Guten
berg is in 1837 opgericht in Mainz.
DE nu vijftig-jarige industrieel, mul
timiljonair, bergbeklimmer, kunstken
ner en piloot is een der kleurigste
persoonlijkheden in het Duitse bedrijfs
leven. Hij gaat als spreker door voor
brillant maar respectloos, hij houdt er
van, een stropdas en sokken te dragen,
die passen bij de japon van zijn vrouw
en met hartstocht zet hij zïfch in voor
een moderne maatschappelijke politiek.
Het recht op medezeggenschap van de
werknemers in de bedrijven wijst hij
weliswaar van de hand. Maar toch is
thans het grootste deel van de Rosen-
thal-aandelen in handen van de ar
beiders van zijn fabrieken. Nog maar
zes percent van de waardepapieren is
in handen van de grote „baas". „De
grote verantwoordelijkheid van een on
derneming van onze tijd bestaat daar
in", aldus verduidelijkt Rosenthal zijn
bedrijfspolitiek „de vruchten van
onze welstand onder allen te verdelen".
VOOR HET welzijn van een bedrijf
is volgens hem nog een ander punt zeer
belangrijk. Een manager, beweert hij,
moet op ongeveer 50-jarige leeftijd, als
zijn energie langzamerhand begint te
tanen, zijn taak zover hebben afgeslo
ten, dat hij deze aan een jongere kan
overdragen. Rosenthal zelf geeft het
goede voorbeeld. Op zijn laatst met 60
jaar zal hij het bedrijf verlaten, zo
verklaarde hij tijdens de laatste alge
mene vergadering van aandeelhouders.
De medewerkers, die als opvolgers in
aanmerking komen, zijn allen jonger
dan 40 jaar.
HET IS inspannend met Philip Ro-
senthal te moeten leven en werken.
Spontaan zoals hij de beslissingen aan
zijn schrijfbureau neemt, is hij ook in
zijn privéleven. Als hij er zin in heeft
vliegt hij met zijn 30-jarige vrouw La-
vinia in een eigen vliegtuig dwars door
Europa, om in Rome een kopje koffie
te drinken of in Parijs te dineren. Zijn
vrienden kan het overkomen, dat zij
een uitnodiging ontvangen, zo mogelijk
zonder uitstel voor een artistiek sym
posium naar de Nijl te reizen. In de
periode dat andere mannen het wat
kalmer aan gaan doen blijft hij een on
verbeterlijke avonturier. Drie jaar ge
leden leidde hij nog een Himalaja-expe-
ditie. Met twee bevriende alpinisten on
dernam hij daarbij een eerste bestij
ging in de Karakorum. De top werd
naar zijn zoon „Turpin-Peak" ge
noemd.
