Uitgeverij „Cle": lectuur over
godsdienst en kippenfokken
PRAAG '68 HAD EEN VERWARREND VERLOOP
Terzijde
:entre de 71
UfflMïUfiS tlf
m
Conferentie Kerk en Wereld
over Marx' voetstappen
I
Christendom
en polygamie
Plus- en minpunten van conferentie
Inzameling voor
Missiewerk
Kerk en Vrede
Dichterdagen
ZATERDAG 20 APRIL 1968
Erbij
14
„Kom over de brug" hielp centrum in Kameroen
«mm1
m-MM
Afrika
Boodschap
(Van onze speciale verslaggever)
YAOUNDE Cle (op zijn Frans
uitgesproken als het woord voor
„sleutel") is een bemodderde Land
rover, het is ook een kano op een
van West-Afrika's brede rivieren,
het is een bouwvallig winkeltje in
een afgelegen huttendorp en een
door een Afrikaanse vrouw op het
hoofd getorste koopwaarmand. Cle
is Afrika's enige uitgeverij, die
in het Frans publiceert. En de
Landrover, de kano, het winkeltje,
de koopvrouw brengen Cle's boe
ken aan de man.
Cle betekent Centrum voor Evange
lische Literatuur maar wie veronder
stelt dat het „dus" wel bijbels en zon-
dagssehool-lectuur zal uitgeven, ver
kijkt zich op de naam. Cle's bestseller
is geen theologisch handboek, maar
een instructief boekje over het fokken
In het maartnummer van „Concili
um". het internationale tijdschrift voor
theologie, werpt de Amerikaanse mis
sionaris Eugene Hillman de vraag op
waarom de kerk onder bepaalde om
standigheden het polygame huwelijk
niet zou erkennen.
Deze christelijke erkenning van de
polygamie vraagt pater Hillman omdat
onder bepaalde Afrikaanse en Aziati
sche volken de polygamie een algemeen
erkende en sociale vorm is van een
blijvend huwelijk, waarin de man meer
dan één vrouw tegelijkertijd mag heb
ben. Het monogame huwelijk is altijd
als het nieuw-testamentische ideaal be
schouwd, maar in streken waar polyga
mie bestaat, betekent dit, dat een man
uit naam van het christelijke ideaal
van huwelijk en gezin, de moeder van
zijn kinderen moet verstoten. „Dit is
een tekort aan christelijke fijngevoelig
heid jegens de ongelukkige vrouwen,
die hun verkregen echtelijke rechten,
hun sociale status en misschien zelfs
hun betrekkingen met hun eigen kin
deren moeten opgeven. Het wrede lot
dwingt ze dan in de praktijk te gaan
leven als religieus, of als prostituée",
aldus pater Hillman.
De voornaamste reden voor het poly
game huwelijksgebruik van bijvoor
beeld de nomadenstammen van de
Massai in Noord-Tanzania, waar pater
Hillman al vijftien jaar werkt, is dat
er een overschot aan huwbare vrouwen
bestaat. Onderzoekingen van sociologen
en anthropologen hebben reeds duide
lijk uitgewezen, dat de polygamie
geenszins een kwestie is van manne
lijke wellust.
Pater Hillman stelt daarom de chris
telijke theologen voor, dat zij zich, in
het licht voor de diepere waardering
voor niet-Westerse sociale instellingen,
opnieuw moeten bezighouden met vra
gen als mogelijke verenigbaarheid van
christendom en gelijktijdige polygamie
onder bepaalde omstandigheden.
van kippen, waarvan binnenkort een
derde druk verschijnt. Ook geeft Cle
jonge Afrikaanse schrijvers de gelegen
heid te debuteren met hun romans en
gedichten. Onlangs verscheen bijvoor
beeld het toneelstuk „De leeuw en de
parel" van de Wole Soyinka, een Ni-
geriaanse auteur, die dank zij Cle nu
ook bekendheid krijgt in het Franstali
ge Afrika.
Op initiatief van de protestantse ker
ken in Franstalig Afrika werd Cle oor
spronkelijk opgezet in 1963 als een
soort door-verkoophuis. Deze gedachte
bleek bijna onmiddellijk te bescheiden
te zijn geweest. Cle werd spoedig een
uitgeverij met het doel goedkope, be
taalbare lectuur op de tnarkt te bren
gen (desnoods gesubsidieerd), en om
publikatie-mogelijkheid te bieden aan
veelbelovende jonge Afrikaanse schrij
vers.
Het werd in alle opzichten een
ongewoon bedrijf. Er wordt geen winst
gemaakt. In tegenstelling tot uitgeve
rijen in Europa betaalt Cle zijn au
teurs voor alle gedrukte (en desnoods
onverkochte) exemplaren zes percent
van de verkoopsprijs, waarbij het ri
sico dus volledig bij de uitgever komt
te liggen. Bovendien kan Cle geen ge
bruik maken van normale verkoopme
thoden, want officiële boekhandels zijn
in Afrika nauwelijks te vinden.
Het centrale knooppunt van Cle's ac
tiviteiten is gevestigd in een vierkant
wit gebouw in de Kameroense hoofd
stad Yaounde. Directeur dominee C.
Molla en de Nederlander Sjoerd van
der Werf zijn de spillen waar het be
drijf om draait. In zijn kantoor, behan
gen met de omslagen van de 25 publi-
katies die Cle tot nog toe in omloop
bracht, vertelt Van der Werf dat de
uitgeverij die begon met een begroting
van weinig meer dan twintigduizend
gulden, verleden jaar bijna het tien
voudige bereikte.
„Het is de bedoeling dat wij twaalf
nieuwe titels per jaar brengen", zegt
hij, „maar we hebben te weinig per
soneel voor het redigeren van de tek-
sten. Er is bijvoorbeeld een serie in de
maak waarin de rituelen van het ani
misme en van de christelijke gods
dienst met elkaar worden vergeleken
met betrekking tot het huwelijk, de
initiatie, en de doop. De bedoeling er
van is om de christelijke begrippen
te ontmythologiseren. De Afrikaan die
christen wordt ziet het christendom na
melijk vaak als een ander soort bezwe
ringsmethode dan die hij als animist
gewend was te gebruiken."
Cle geeft de eerste Afrikaanse katc
chismus (voordien werd de Heidelberg-
se gebruikt) uit en binnenkort
zal het ook een rooms-katholieke litur
gie doen verschijnen. Een andere be
langrijke functie van de uitgeverij is
de verspreiding van handboeken voor
de theologische scholen. Daarnaast fun
geert Cle ook als importeur van boe
ken over Afrika (voornamelijk uit
Frankrijk).
Op een wandkaart in Van der Werfs
kantoor staan tientallen verschillend
gekleurde knopspelden, die ieder een
distributiepunt vertegenwoordigen. De
spelden reiken tot in Gabon, Tsjaad,
Upper Volta, en de Ivoorkust. Niette
min is de distributie een weerkerend
probleem dat alleen opgelost kan wor
den wanneer de kerken iemand kun
nen vrij maken (en betalen) om de
afgelegen gebieden regelmatig te be
zoeken.
„Interessant is", zegt Van der Werf,
„dat reclame door middel van folders
en via de radio hier praktisch geen ef
fect heeft. Meer resultaat heeft een
soort literair "blaadje, Dialoog geheten,
dat wij zelf uitgeven en dat bestemd
is voor de boekdistributeurs. Ook pu
bliceren wij het enige theologische tijd
schrift in Afrika, Flambeau, een
kwartaalblad met een oplaag van dui
zend.
Bij de opzet van Cle werd er al re
kening mee gehouden dat de uitgeve
rij zo spoedig mogelijk door Afrikanen
zelf voortgezet moest worden. Van der
Werf verwacht dat het over een jaar
of twee zover kan zijn, ook al bete
kent het dat hij zijn taak dan zal moe
ten neerleggen.
Om iemand daarvoor op te leiden en
het letterlijk unieke werk van Cle
voort te zetten en uit te breiden was
honderdduizend gulden nodig. Dat
geld is er nu, dankzij de geslaagde
actie „Kom over de brug".
Sjoerd. van der Werf in zijn kantoor in het CLE-gebouw in Yaounde.
Gebouw christelijk litteratuur centrum in Yaounde.
Op 5 mei zal het 150 jaar geleden
zijn dat in de Duitse stad Trier Karl
Marx, zoon van een advocaat en gees
telijke vader van het marxisme, werd
geboren. Noch op dat moment, noch
bij de verschijning van Marx' levens
werk „Das Kapital", nu ongeveer 100
jaar geleden, zullen velen hebben voor
zien hoe diep zijn naam in de wereld
geschiedenis zou worden gegrift.
Zijn ideeën houden de mensheid tot
op de dag van vandaag bezig. En al
zijn de voorspellingen van Marx dan
ook niet zonder meer uitgekomen, zijn
betekenis als politicus, econoom, his
toricus en filosoof kan moeilijk wor
den overschat. Op verschillende plaat
sen en in verschillende tijden komt
men zijn voetstappen tegen. Soms zijn
zijn ideeën met grote stappen voor
waarts gegaan, soms ook voetje voor
voetje en zo voorzichtig dat alleen ge
oefende speurders zijn sporen ontdek
ken.
Kerk en Wereld in Driebergen wijdt
ter gelegenheid van Marx' honderdvijf-
tigste verjaardag een weekendconfe
rentie aan zijn leven, denken en idee-
en. Aan deze bijeenkomst, die op 11 en
12 mei wordt gehouden onder de ti
tel „Voetstappen van Marx In de we
reld van vandaag", kan worden deel
genomen door allen die belangstelling
hebben voor de mens Marx en zijn
ideeën, ongeacht of zij al dan niet in
hun werk met dit onderwerp te maken
hebben.
Dr. G. J. Harmsen, wetenschappe
lijk medewerker voor de nieuwste ge
schiedenis aan de Universiteit van Am
sterdam, en dr. L. A. Constandse, re
dacteur van De Gids en voormalig
(Van onze correspondent)
PRAAG De vijfhonderd gedelegeerden naar de derde christelijke
vredesconferentie in Praag hebben hun koffers weer gepakt en zijn naar
huis getrokken. Na verwarrende, slecht voorbereide en nog slechter ge
leide vergaderingen hebben zij maar liefst vier officiële stukken en zes
verslagen van studiegroepen meegekregen, omja om wat eigenlijk?
Wat valt er te doen met de documenten, die na vele discussies om een
formulering, na misverstanden en tegenstellingen, na harde positiekeuze
en dan weer begrijpende goede wil tenslotte in de map zijn gekomen
documenten waar niemand geheel gelukkig mee is en waar niemand goed
van weet, wat hij er verder mee moet uitvoeren?
stelling onder woorden van de jonge
naties over geest en materie van de
conferentie. Men spreekt over de „der
de ..wereld", zo zei hij. „Maar men
moet liever spreken over „twee-derde
wereld!" En de leiding heeft onvol
doende aandacht voor dat twee-derde
deel van de wereld: alleen bijvoor-
Toch is de inleiding op deze beschou
wing te zwart getekend. Er is wel de
gelijk goed werk geleverd in Praag en
er zijn dingen gezegd en ook vastge
steld, die de verdere aandacht van al
die christenen verdienen, die zich wil
len inzetten voor duurzame vrede en
groter gerechtigheid in onze wereld.
Wat Vietnam betreft: hier verkeerde
de conferentie in grote moeilijkheden
Reeds in de voorbehandeling van de
resolutie in de werkgroepen was dat
duidelijk; in de bespreking in de ple
naire zittingen bleef het zo. Er was
beslist onvoldoende informatie over de
stand van zaken van dag tot dag. De
verklaring van president Johnson over
de gedeeltelijke stopzetting der bom
bardementen was bekend, de woorde
lijke tekst was echter door vrijwel nie
mand gelezen. Anderzijds drongen be
richten door, waaruit bleek dat er toch
weer was gebombardeerd op meer
dan driehonderd kilometer ten noorden
van de twintigste breedtegraad aan
leiding voor velen om dadelijk weer
met zwaar geschut te werken over de
„huichelachtigheid" van de Ameri
kaanse president. Onder leiding van de
methodistenpredikant Emilio Castro
uit Urguay kwam tenslotte een goed
uitgewogen erklaring tot stand, waar
in de ontwikkeling met voldoening
wordt begroet, maar de oude eis wordt
herhaald tot onvoorwaardelijke stop
zetting van de bombardementen, terug
trekking van alle vreemde troepen en
zelfbeschikking voor het volk van Viet
nam.
Heel belangrijk zijn de slotzinnen
van de verklaring. Daarin wordt al
lereerst het principe van zelfbeschik
king beklemtoond en vervolgens ge
sproken van „de vergeefsheid van alle
pogingen, de onafhankelijkheidsdrang
van een onderdrukt volk met militaire
middelen te onderdrukken". En na al
le politieke woorden volgt dan op voor
stel van een Nederlandse afgevaardig
de nog de zin: Wij houden het voor
noodzakelijk, voor de verzoening tus
sen het Amerikaanse en Vietnamese
volk te werken." Zodat het toch nog
even een christelijke vredesberaad was.
De Indiër Paul Verghese, die jaren
lang een der presidenten was van de
Wereldraad van Kerken, bracht tij
dens één der vergaderingen de teleur-
Prijs voor de grootste onbe
schaamdheid tijdens de conferen
tie: metropoliet German uit Lenin
grad, die naar aanleiding van een
amendement over de schuld van
christenen van alle confessies te
genover de joden staalhard kwam
verklaren, dat noch de christe
nen, noch de kerk, n och de
overheid van de Sovjet-Unie enige
schuld tegen de joden hadden. Een
paar progroms en een beetje discri
minatie zie je blijkbaar gemakke
lijk over het hoofd.
Symptoom van nieuwe oecume
nische gezindheid: de Poolse bap
tist Zdislaw Pawlik verklaarde dat
de baptistenkerk in Polen werkt
aan een nieuwe geloofdbelijdenis,
„niet als een nieuwe muur tussen
ons en anderen, maar als een uit
drukking van onze bijzonder ver
antwoordelijkheid": een formule
ring, ter overweging voor de Neder
landse verhoudingen aanbevolen!
Nogal wat critische woorden
ten aanzien van de Russen in dit
verslag. Er mag dan daarnaast ge
wezen worden op een verrassende
bijbeluitleg door prof. Voronov over
Jesaja 54, donderdagmorgen ge
houden, waarin de beste tradities
der orthodoxie zich openbaarden en
alles spelenderwijze met alles
samenhinghet zou de moeite
lonen, die eens af te drukken in
kerkbladen, het zou w e l opzien en
verwondering baren
beeld al in het feit, dat Spaans geen
officiële taal op de vergaderingen is.
Zijn protest werd door verscheidene
ander vertegenwoordigers van de jon
ge staten overgenomen. Het resultaat
was, dat de te elfder ure een documen
tje in elkaar werd geïmproviseerd
over de situatie in Afrika, dat een ver
rassing geworden is tussen de moei
zame papieren van de conferentie. In
korte, hamerende zinnen wordt de si
tuatie getekend in Zuid-Afrika, Zuid-
West Afrika, Rhodesië, de Portugese
koloniën, Nigerië en Soedan. Een twee
de kort hoofdstukje geeft drie konkre-
te voorstellen, vooral ten aanzien van
de racistische regimes.
De specifieke christelijke verant
woordelijkheid wordt met nadruk ge
noemd, omdat deze onmenselijke ver
drukking in de naam van een zoge
naamde christelijke beschaving ge
schiedt. Gevraagd wordt dat op gener
lei wijze (dus ook niet door handels
transacties en dergelijke) steun aan de
ze regimes wordt verleend en tenslotte
wordt gesteld, dat de situatie in Zuid-
Afrika (en in sommige delen van Ame
rika) even ernstig is als in Vietnam.
Daarbij wordt de hoop uitgesproken,
dat zij die verantwoordelijkheid dra
gen het niet zover zullen laten komen,
dat de situatie ook even dramatisch
wordt als in Vietnam.
Ondanks dit verrassende dokumen-
tje is de conferentie inderdaad een Eu
ropese zaak gebleven. Een lange
„boodschap" is in een verwarrende
en slecht geleide vergadering bespro
ken. Er zijn geen grote ongelukken
gebeurd; er staan enkele positieve
punten in, maar niemand is er erg
gelukkig mee.
Als positieve zaken kan men waarde
ren, dat bijvoorbeeld Israel niet wordt
veroordeeld; daarentegen is een ver
rassend voorstel van de oecumenische
werkgroep in het geheel niet aan de
orde gekomen: daarin werd gesteld,
dat de spanningen in het Midden-Oos
ten Israel hadden gebracht tot een aan
val (en niet: aggressie) tegen de Ara
bische staten, die Israel niet hebben
willen erkennen in zijn staatkundig be
staan en het daarentegen voortdurend
hebben bedreigd. Deze verklaring
vond in de oecumenische gespreks
groep een ruime meerderheid, maar
ging reeds bij de redaktiecommissie
ten onder.
Positief is verder een duidelijke om
schrijving van de oecumenische posi
tie van de Praagse vredesconferentie
Overigens is het document weinig ori
gineel, evenals een document over Eu
ropese veiligheid dat oude posities ten
aanzien van Duitsland en Berlijn her
haalt en daarbij het Griekse militai
re regime veroordeelt.
In onze vorige beschouwing is al
vermeld, dat de jeugdgroep kontakten
heeft gelegd met andere m in of meer
rebellerende groepen in de wereld en
dat onder andere Rudi Dutschke heeft
gesproken. Daarbij werd een critische
vraag gesteld: is de openheid in Oost-
Europa zover gerijpt, dat men dit zon
der moeilijkheden kan doen? Brengt
men met name de jonge deelnemers
uit Oosteuropese landen buiten Tsje-
choslowakije niet in een penibel par
ket? Het slotdokument van de jeugd
groep werd tenslotte stormachtig ont
vangen door de conferentie, maar bij
zorgvuldiger lezing blijkt dit zich toch
wel erg te verliezen in de opsomming
van vele vragen, die lang niet altijd
juist geplaatst zijn.
In de werkgroep voor oecumenische
zaken zijn enkele belangrijke dingen
gezegd. Vooreerst: ook hier (in navol
ging van de assemblee van New Delhi
1961) nadruk op de taak van plaatse
lijke gemeenten. Verder een positieve
waardering van het werelddiakonaat
(in andere groepen nogal eens argwa
nend bekeken als niet-ter-zake dienend
stukwerk). Heel belangrijk is de aan
drang nu eens eindelijk een theologi
sche bezinning over Israel te begin
nen en daarbij speciale belangstelling
te besteden aan de verhouding tussen
christenen en joden in verleden en he
den. Op deze wijze zou de oecume
nische dimensie ook het joodse volk
insluiten.
Bij de verkiezingen werd prof. Hro-
madka, de voorzitter, eenstemmig als
president herkozen. Hij bracht een uit
voerig en belangrijk memorandum,
DEN HAAG. De „Stichting oecu
menische hulp aan kerken en vluchte
lingen" heeft van de „Wereldraad van
Kerken" in Genève een telegram ont
vangen, waarin wordt vermeld, dat de
kerken in Denemarken vijfduizend
dollar beschikbaar hebben gesteld voor
het „Mississippi-Delta-pastoraat", het
werk van de kerk in de Amerikaanse
staat Mississippi ten behoeve van de
armsten onder de negers.
De Deense kerken hebben deze gift
gedaan ter nagedachtenis van dr. King
en zijn strijd voor rassengelijkheid en
menselijke waardigheid. De „Wereld
raad van Kerken" in Genève heeft
een dergelijk telegram over de hele
wereld doen uitgaan om alle kerken
op te roepen mee te doen aan een
dergelijke herdenkingsgift voor het so
ciale hulpwerk onder de negerbevol
king.
De „Stichting oecumenische hulp
aan kerken en vluchtelingen", geves
tigd te Utrecht, heeft als gevolg van
deze oproep van de wereldraad haar
gironummer 5261 opengesteld voor bij
dragen ten behoeve van het werk in
Mississippi. Ze heeft dit mede gedaan
met het oog op de bestemming van de
gelden uit collecten, die dezer dagen
in herdenkingsdiensten in de Neder
landse kerken worden gehouden.
Heeft pacifisme zin wanneer de mens
van nature agressief is? Wanneer de
bijbel toch spreekt van door God be
volen oorlogen? Wanneer onrecht in de
wereld wordt gehandhaafd door zoge
naamd „structureel geweld", dat
slechts door het geweld van de revol
terende massa's schijnt te kunnen wor
den doorbroken?
Is pacifisme niet uitzichtloos, zelfs
ontoelaatbaar wanneer wij het zo be
zien vanuit psychologische en bijbels-
ethische overwegingen, en in het licht
van politieke en economische realitei
ten en wetmatigheden?
Hierover gaat de kerk en vrede con
ferentie in Woudschoten op 25 en 26
mei 1968.
Deelname staat voor iedereen open.
Medewerking verlenen onder meer drs.
H. M. Franssen, mr. G. B. J. Hilter-
mann, ds. P. Joziasse, drs. J. A. M.
Weterman, drs. C. Waaldijk en P. Win
dels, arts.
Nadere inlichtingen bij KERK EN
VREDE, Prins Hendriklaan 9, Drieber
gen Tel.: 03438 3620.
Met als thema „De gespannen
woordboog" organiseert het vormings
centrum „Den Alerdinck" te Laag-
Zuthem bij Zwolle op 11 en 12 mei een
weekend voor dichtenden en dichtlie-
venden.
De bekende dichter Robert Joseph
is gevraagd een inleiding te houden
over het korte gedicht bij de dichter
Kees Buddingh. Voorts zal de literaire
criticus C. Ouboter zijn medewerking
verlenen en de film „De Twee" wor
den vertoond.
Van de deelnemers zal gevraagd
worden tevoren een zelfgemaakt kort
gedicht in te sturen, wat mede onder
werp van gesprek zal zijn.
De leiding van deze dagen is in han
den van de heer F. L. Tromp.
chef-buitenland van het Algemeen
Handelsblad, zullen inleidingen houden
over leven, denken en invloed van
Marx. Bovendien zullen de deelnemers
gelegenheid krijgen hun eigen stand
punt ten aanzien van Marx' denken
naast de visie van de sprekers te stel
len. Voor aanmelding en inlichtingen
wende men zich tot Kerk en Wereld,
De Horst 1, Driebergen, tel. 03438-
2241.
f M
Karl Marx
dat de hele situatie van de beweging
belichtte in een zorgvuldig uitgewogen
persoonlijke visie.
Ook de secretaris-generaal, dr. J. N-
Ondra, werd opnieuw gekozen.
Daarbij kreeg verder de reorganisa
tie van het „Adviescomité tot voort
zetting der arbeid" een nieuwe funk-
tie. Deze groep van ruim honderd af
gevaardigden, die eens per jaar ver
gadert, is nu een „comité" gewor
den: niet meer een adviserende groep,
maar een vergadering die namens de
hele beweging kan spreken Als voor
zitters fungeren drie leden: metropo
liet Nikodim (Moskou), prof. De
Graaf (Nederland) en dr. De Santé
Ana (Uruguay).
