Britse supertelescoop
gaat „Quasars" jagen
W
*1
Hl I
#lt ui;
ëEI
EUROPA'S GROOTSTE STERREN
KIJKER IN GEBRUIK GENOMEN
MAANDAG 8 JULI 1968
%wm z]m
S«
r'ff
-f-
m mmmsêmêmmmtmm J
15
Een gevaarte van honderd ton, dat met één vinger in beweging gezet kan
worden.
'V i
P^vWSIBfSwfel In i'IBP I IHIMfllnMwMwKiW'ri --.v'.
De kijker is ondergebracht in een stalen koepel op een eenzame heuveltop
in de Sussex Downs.
(Van een onzer redacteuren)
STEEDS DIEPER probeert de
mens door te dringen in de wereld
ruimte, maar in feite staan wij nog
slechts op de drempel van het
heelal. De astronaut anno 1968
heeft de beschikking over ruimte
vaartuigen, die hem in theorie naar
de maan kunnen brengen. Maar bij
de huidige stand van de techniek
zou hij nimmer vandaar terug kun
nen keren. Verder is men reeds
in de onbemande ruimtevaart, die
al verkenningen heeft uitgevoerd
in de omgeving van Venus en Mars.
Maar aan exploratie van de on
metelijke ruimte buiten ons zonne
stelsel durft zelfs de grootste fan
tast nog niet te denken. Behalve
dan als hij toevallig sterrenkundige
is. De moderne astronomie immers
bestudeert, met behulp van spie
gel- en radiotelescopen, de „outer
space", de verre sterren en sterren
stelsels, die op duizenden licht
jaren afstand van onze aarde lig
gen en zij heeft reeds verschil
lende geheimen omtrent hun wet
ten en samenstelling kunnen ont
sluieren. Maar ook in de sterren
kunde is een verdere penetratie
van de ruimte slechts mogelijk
door steeds betere en verfijnder
instrumenten en daar de con
structie van dergelijke apparaten
„astronomische" bedragen ver
slindt, is ook deze ontwikkeling
meer een kwestie van geld dan van
tijd.
EEN GOED voorbeeld daarvan is de
nieuwe reuzen-telescoop die dezer da
gen na een „inschietperiode" van vele
maanden, in het Engelse district Herst-
monceux (Sussex) in gebruik genomen
is. Met een spiegel-middellijn van 98
inch (245 cm) is deze kolos thans de
grootste spiegel telescoop van Europa
en op drie na de grootste ter wereld.
De grootste is nog altijd de gigant
van het observatorium op Mount Palo
mar in de V.S., waarvan de hoofdspie-
gel een diameter van ruim 5 meter
heeft. Nu was het de Engelse sterren
kundigen reeds lang een doorn in het
oog dat zij voor bepaalde „verre"
waarnemingen steeds maar weer leen
tjebuur moesten bij de Amerikanen
en bovendien was de Palomartelescoop
meestal zo druk bezet dat er weinig
of geen tijd voor observaties door bui
tenlanders overschoot. Jarenlang heeft
Sir Richard van der Riet Woolley
(trotse drager van de eretitel „Astro
nomer Royal") dan ook bij de Britse
regering aangedrongen op de bouw van
een supertelescoop, maar steeds weer
kreeg hij nul op het rekest vanwege
de enorme kosten, aan zulk een bouw
project verbonden. Pas toen een gulle
Amerikaanse donor (het Mc. Gregor
Fonds voor wetenschappelijk vorsings-
werk) de Engelsen in de vijftiger ja
ren een enorme schijf optisch glas
schonk als basis voor een 98 inch tele
scoop, kon met de uitvoering van Sir
Richards droomkijker een aanvang ge
maakt worden.
EEN TEAM van optische specialis
ten en sterrenkundigen stelde het de
finitieve ontwerp op en eind 1959 kreeg
de befaamde Engelse instrumentma
kersfirma Grubb, Parson en Co. op
dracht. de kijker te construeren.
Het bleek een ongelofelijk moeilijke
opdracht. Alleen het slijpen en polijs
ten van de glasschijf (goeddeels hand
werk), tot een perfecte paraboloïde re
flector vergde bijna Vh jaar. Met het
opdampen van de zilverspiegel en coa-
ting een uitermate critiek karwei
was nog eens vele maanden gemoeid.
En tenslotte moesten het kijkerlichaam,
de lagers, en assen, de elektromotoren
en de bhdieningsapparatuur ontworpen
en vervaardigd worden, en ook dat
werk eiste de uiterste precisie van men
sen en machines.
DAARNA heeft het nog ruim ander
half jaar geduurd voor de Sir Isaac
Newton-telescoop afgemonteerd en in
gesteld was via honderden correcties
van soms honderdsten van millimeters.
Het honderd ton wegende gevaarte is
nu zo subliem uitgebalanceerd dat men
het met een vinger kan bewegen. In
de praktijk wordt de kijker bediend
door een reeks elektromotoren. De z.g.
azimutaal-opstelling maakt het moge
lijk, ieder willekeurig hemellichaam
in zijn beweging te volgen en tevens
de beweging van de aarde om haar
as te compenseren. Deze ingewikkelde
samengestelde beweging is noodzakelijk
om bij het fotograferen van verre of
lichtzwakke sterren lange belichtingstij
den te gebruiken, zonder dat het af te
beelden object door zijn eigen beweging
onscherp wordt.
De 98 inch-spiegel heeft een relatieve
opening van f:3 (dat is ongeveer de
lichtsterkte van een standaard-fotolens)
het z.g. Cassegrain-focus boven de
spiegel haalt echter „slechts" een licht
sterkte van f:14. Voor gebruik met be
paalde hulpinstrumenten is er dan nog
een tweede focus, type Coué, met een
aanvangsopening van f:32.
DE NEWTON-TELESCOOP is onder
gebracht op 20 meter hoogte in een
metalen koepel. Die hoogte is nood
zakelijk om onscherpte door luchtwer
velingen 's nachts (gevolg van het ver
schil in bodem- en luchttemperatuur) te
vermijden Behalve het dak en de kij
ker zelf kan ook de gehele koepel
draaien'in een gigantisch hogedruk-
ollelager, dat speciaal voor dit project
ontworpen is.
Vergeleken bij de reus van Palomar
De waarnemersstoel beweegt
met de telescoop als deze een
verre ster, misschien duizenden
lichtjaren van ons verwijderd,
in haar baan volgt.
is de Isaac Newton-telescoop op pa
pier nog maar een halfwas-kijker De
modernste beeldversterkers, die onlangs
zijn ingebouwd, (ontwikkeld door het
Imperial College in Londen), maken
het Britse instrument even veelzijdig
bruikbaar, terwijl de foto's van verre
sterrennevels scherper en contrastrij
ker genoemd worden dan die van Mt.
Palomar. Men wil er o.a. het mysterie
van de „quasars" („kwasie-sterren"),
mee gaan bestuderen.
DE BRITSE telescoop (totale bouw
kosten 10 miljoen gulden) zal ter be
schikking gesteld worden van alle ster
renkundigen in de gehele wereld. Aan
vragen om „kijktijd" stromen binnen,
maar men moet zes maanden van te
voren bespreken, via de Science Re
search Council. Blijkt echter in de toe
gewezen nacht de hemel bewolkt, zo
dat geen waarnemingen mogelijk zijn,
dan wordt de onfortuinlijke huurder
weer onderaan de lange wachtlijst ge
plaatst. Maar dat, zegt de Astronomer
Royal, is nu eenmaal het risico van
het vak
Herman Croesen
iV'X
„Astronomer Royal" Sir Richard in de „Cassegrainstoel" aan het kjjkerocculair. Het kastje in zijn Buitenaanzicht van de telescoop met geopende sluiterlamellen, die de kwetsbare spiegel behoeden tegen vocht
hand dient voor de füninstelling van de telescoop. wanneer de kijker niet in gebruik is.
en stof
