mm
rHOE IS HET ONTSTAAN?^
J
Pers keert zich fel tegen Troelstra:
boutique
'■v.
„M I R A B E L"
VRIJDAG 18 OKTOBER 1968
13
Regeringsgetrouwen
Op volle toeren
Tegen Troelstra
Terugtocht
Politieke lijkschouwing
De moraal
Dit woord: TENZIJ Dit woord: TENGER
Dit woord: TEEN beeld ook van tenger riet.
Dit woord: TROS
VOLK BETUIGT
ZIJN TROUW
AAN ORANJE
(Van onze correspondent)
ROTTERDAM Het toneel is
klaar voor de grote dag: dinsdag
12 november. De ochtendbladen bren
gen Troelstra's Rotterdamse rede in
grote opmaak, en de rede wordt als
manifest verspreid, een eigenmach
tige actie van partijsecretaris Matthij-
sen. De S.D.A.P.-Kamerfractie komt
bijeen, maar de archieven geven wei
nig uitsluitsel over wat daar verhan
deld is. Van den Tempel waarschuwt
tegen het beleid van Troelstra, maar
de indruk wordt gewekt dat hij de
anderen die mentaliteit van de tove
naarsleerling is ontstaan: laten we
maar hopen dat Troelstra zich in
houdt, want in de hand hebben we
hem niet meer.
En Troelstra loopt die middag inder
daad uit de hand met zijn historische re
de in de Tweede Kamer: de SDAP, de
vakbeweging en de arbeidersorganisaties
„menen, dat het ogenblik gekomen is,
dat zij aanspraak kunnen maken voor
het groote werkende volk van ons land
op de overneming van de macht in de
staat." In een urenlange, briljante rede
predikt Troelstra de (onbloedige) revo
lutie, en hy wijkt daarmee ten tweeden
male af van de partij-lijn. Dat wordt snel
A. R. Zimmerman, burgemeester van
Rotterdam (1923).
zeggingen van een snelle verbetering van
de economische toestand en meer voed
sel, maar „alle schikkingen met het bui
tenland worden op losse schroeven ge
zet als het wettig gezag wordt aange
tast." En 's middags herhaalt minister
president Ruijs die mededelingen in de
Kamer, met als verrassende toevoeging
dat de regering het op korte termijn in
voeren van het kiesrecht voor vrouwen
zou toejuichen en nieuwe verkiezingen in
uitzicht stelde. Het kamerdebat bracht
geen nieuws: alle andere partijen, be
halve Wijnkoop, verklaarden zich tegen
Troelstra, die vooral onder de indruk
was van de klemmende, wijze rede van
de vrijzinnig-democraat Marchant. En
Treub wendde zich rechtstreeks tot Troel
stra met heldere, redelijke taal: „Mijn
heer Troelstra, ik smeek u niet, ik
vraag u niets: meent gij, dat het gebeu
ren moet, maak dan de zaak met uw ei
gen geweten uit. Maar ik wil zeggen, dat
gij op het punt staat een vreeselijke ver
antwoordelijkheid op u te laden, en dat
gij uw voornemen moeten volbrengen al
leen. Buiten de SDAP hebt gij slechts
tegenstand te verwachten, niet van lie
den die zich gevoelen als een klasse die
strijdt voor haar eigen materieel belang,
doch voor zover betreft hun, namens wie
ik spreek, die zich gevoelen als democra
ten, wier hoogste goed de vrijheid is."
Ook buiten het Binnenhof komt de te
genactie op gang. Belangrijke gebouwen
komen onder bewaking, er komen mili
taire en politiepatrouilles opstraat. De
vrijwillige Landstorm komt op, maar
die opkomst is niet indrukwekkend, en
de regering dring! er bij de gemeentebe
sturen op aan vrijwillige burgerwachten
I te vormen in Den Haag vergadert de
leiding van beide para-militaire organi
saties en krijgt ruzie.
De inlichtingendienst, in casu de kapi
tein Van Woelderen, is bezig met hoogst
interessant werk: het oprichten van een
bond van regeeringsgetrouwen op mili
tair initiatief, maar „de actie moet ge
heel van den troep spontaan schijnen uit
te gaan, naar buiten moet het opperbe
vel er geheel buiten worden gelaten". Het
zal die bond zijn die de „spontane" hul
diging van de koningin op het Malieveld
zal organiseren op maandag 18 novem
ber, vermoedelijk na overleg met de ko
ningin. Ds. Scholten, voorzitter van de
bond en veldprediker, heeft die manifes
tatie voorbereid, het uitspannen der paar
den van het koninklijke rijtuig door on
der anderen de grenadiers was tevoren
in de koninklijke stallen gerepeteerd en
er was overleg geweest met de particulie
re secretaris van de koningin over de
plaats waar men het beste de paarden
kon afspannen. Ook die spectaculaire ge
beurtenis mag men dus tot de successen
van de actieve groep-Lohman rekenen.
bekend, en ook dat een aanzienlijk deel
van de SDAP-fractie het niet met hun
voorzitter eens is, en dat bracht werke
lijke ontspanning en „ontnam aan Troel
stra's woorden een groot deel van hun
stuwende kracht."
De ministerraad komt onmiddellijk na
de Kamervergadering bijeen. Een emo
tionele vergadering, waarin Heemskerk
en ook Ruijs wel grote concessies wilden
doen, maar anderen daar fel tegen wa
ren. Die anderen wonnen: de regering
zou veel troepenmacht vertonen, vooral
in de drie grote steden, waar regerings
gebouwen, stations en nutsbedrijven een
wacht zouden krijgen. Burgemeester Zim
merman van Rotterdam krijgt opdracht
om de revolutie met geweld te keren, en
troepen uiit Breda zijn op weg naar de
Maasstad. Opperbevelhebber Pop krijgt
indstructies in die zin, en de Haagse bur
gemeester en de procureur-generaal Van
den Brandeler worden in de kabinetsraad
geroepen. De Vrijwillige Landstorm
wordt opgeroepen, al dan niet als gevolg
van het aandringen van de groep-Loh-
man, die kans ziet via het Engelse ge
zantschap Colijn te vragen onmiddellijk
terug te komen (internationaal telegraaf-
verkeer was nog alleen mogelijk voor de
overheid, en bij Buitenlandse Zaken was
men niet geslaagd). In dat telegram
werd Colijn tevens gevraagd een econo
mische overeenkomst met de Britten zó
te regelen, dat slechts voedsel zou wor
den geleverd aan de wettige Nederland
se regering. Dat is ook gebeurd: de over
eenkomst sprak van de „Royal Nether
lands Government". Dat was een tweede
succes voor de groep-Lohman.
De inlichtingendienst van de Land
macht werkte nu op volle toeren, er wer
den militaire en politiële maatregelen ge
troffen, maar bij de Marine klonken
andere tonen. De commandant der Ma
rine bij Den Helder, schout bij nacht J.
Alberda, had een onduidelijk gesprek
met de leiding van de vakbonden van het
marinepersoneel (dat zou hem een paar
weken later zijn functie kosten) en twee
dagen later geeft hij bevel de vloot te
ontwapenen en de schepen onklaar te
maken: de marine-staf had hem gemeld
dat er gevaar bestond dat de matrozen
zich meester zouden maken van de sche
pen en naar Amsterdam en Rotterdam
zouden opstomen hij moest maatre
gelen treffen om dit te verhinderen.
Woensdag 13 november komt na de re
volutionaire roes de kater. Nog dinsdag
avond had de regering in overleg met de
leiders van de rechtse partijen een pro
clamatie opgesteld, die woensdagochtend
wordt gepubliceerd: „Tegenover de aan
kondiging dat eene minderheid naar de
macht zal grijpen, heeft de regeering be
sloten in het belang van de rechten en
vrijheden van het gansche volk, het ge
zag en de orde te handhaven." Plus toe-
De pers keert zich woensdag steeds
feller tegen Troelstra en er komt een
luisiterd door de regering) rechtstreeks
los van maatschappelijke formaties van
allerlei aard. Ook in eigen kring neemt
het verzet tegen Troelstra toe: Albarda
keert zich in een telefoongesprek (afge
luisterd door de regering) rechtsstreeks
tegen hem, en op de partij vergaderingen
van die dag in Amsterdam, Den Haag en
andere plaatsen wordt hij verloochend
door hem te negeren. De Haagse verga
dering wordt bezocht door de particulie
re secretaris van de koningin, baron
Van Geen, vermomd met zeemanstrui en
platte pet, maar hij wordt herkend en
dat levert een pikant incidentje op.
Donderdag 14 november groeit de so
cialistische kater tot tijgerformaat
Troelstra moet in de Kamer retireren,
Daaraan vooraf gingen de verstandigste
woorden, in die dagen in de Kamer ge
sproken: de vrij-liberaal Visser van
IJzerdoorn zag in het feit dat in het
parlement dagen aan één stuk met de
grootst mogelijke kalmte de vraag werd
besproken of „wij den heer Troelstra
zullen permitteren revolutie te maken"
het bewijs van de kracht van de Neder
landse democratie. Hij had er even later
aan kunnen toevoegen, dat de wijze,
waarop Troelstra aan alle spanning een
eind maakte, al even surrealistisch-Ne-
derlands was: bij interruptie. „Het woord
staatsgreep is door mij in het geheel niet
gebruikt, ik heb uitdrukkelijk in mijn rede
gezegd, dat ik van geweld niet wil
weten". Daarmee was de absolute anti
climax bereikt, Troelstra verliet gebro
ken de Kamervergadering en de zaak
had hiermee uit kunnen zijn als de mas
sale krachten die losgemaakt waren, niet
zoveel vaart hadden gekregen dat zij op
korte termijn niet meer konden worden
stopgezet. Er volgen nog wat achterhoe-
de-gevechten. De ministerraad maakt
nog een bewogen avond mee, want de
koningin wil een proclamatie uitgeven
en mensen als minister Aalberse zijn
„woest tegen" men kan de koningin
van gedachten doen veranderen. Aalber
se blijkt ook verder een realist: in de
avondvergadering van het kabinet zegt
hij: „Ik hoor met genoegen, dat alle
heren voor krachtige sociale hervormin
gen zijn. Ik verheug me erover, en wil
niets liever. Doch op deze ééne voor
waarde: dat als de toestand weer rustig
is, en ik (als minister van Arbeid) er
mee kom, de heeren niet terugkrabbe
len!" De toestand in het land blijft nog
nerveus, de militaire afdeling van de
groep Lohman blijft zeer actief, en er
gebeuren James Bond-achtige dingen als
een overval van de student Bosschart op
Scheveningen-Radio en het in ontvangst
nemen van ƒ60.000 uit Russische bron
door David Wijnkoop.
Vrijdag is de rust alweer zover terug
gekeerd dat de groep-Lohman aan Co
lijn een telegram stuurt dat hij niet hoeft
te komen. In de Kamer dekt Schaper
met een bewogen rede, herhaaldelijk door
interrupties onderbroken, de terugtocht
van Troelstra, die zelf als gebroken man
In 1960 werd de honderdste ge
boortedag van Troelstra herdacht.
Dr. Drees begroette bij deze her
denking mevrouw Troelstra.
thuis bleef. In Rotterdam komen nog weer
meer troepen in totaal 5000 man aan, en
hoofdcommissaris Sirks houdt een krach
tige donderrede tot zijn korps, die daar
niet verwonderlijk gezien de volslagen
andere houding van deze functionaris
kort tevoren in het verkeerde keelgat
schiet. Maar echte spanning is er niet
meer: de bond van inspecteurs gaat rus
tig zitten vergaderen, al blijven de loya
le burgers nog opgewonden er komt
een vrijwillige eerste hulpkolonne en een
transportkolonne van het Rode Kruis, en
in de beurs worden de leden van de Bur
gerwacht geïnstalleerd. En B. en W. ra
ken in opwinding want een van rode
sympathieën verdachte telefoniste wordt
betrapt bij het meeluisteren van ambte
lijke gesprekken. In het land wordt geest
driftig vergaderd: zelfs de moederkring
voor den vrede keert zich tegen de aan
stichters der revolutie.
Het daarop volgende weekeinde geeft
wel emotionele, maar geen politieke hoog
tepunten meer. De katholieke massade
monstratie wordt op Houtrust gehouden.
De koningin wilde er graag bij zijn, maar
dat wordt haar ontraden. Zij wordt toch
gehuldigd: vóór en na haar kerkgang
op zondagachtend. De demonstratie op
het Malieveld wordt voorbereid: daartoe
bezoekt haar een delegatie van die Bond
van Regeeringsgetrouwen. en dat bezoek
greep haar zo aan dat zij tenslotte huil
de. Vz
Golven van emoties ook aan het andere
einde van het politieke spectrum, op het
SDAP-congres in Rotterdam, dat weinig
anders kon doen dan een politieke lijk
schouwing houden, maar dat desniettemin
in een stad, bijna in staat van beleg, werd
gehouden. De politie stuurt er een beroeps-
stenograaf heen om precies te weten wat
er werd gezegd (Heijkoop krijgt op zijn
verzoek via de politie een exemplaar van
die „notulen".en maakt ruzie met
zijn hoofdcommissaris en het militaire
machtsapparaat. Troelstra is op dat con
gres niet aanwezig. Hij krijgt een uitbran
der, maar de liefde voor de partijleider
is zo groot dat men hem uitnodigt om
de aanhankelijkheidsbetuigingen van het
congres in ontvangst te komen nemen.
Troelstra komt, erkent dat hij „de
machtsverhoudingen niet geheel juist ge
zien heeft", maar zegt ook dat hij 't woord
revolutie niet uit zijn woordenboek heeft
geschrapt. Dat thema zal hij op 28 no
vember in een open brief in het volk
Op 18 november betuigt het volk op
het Haagse Malieveld trouw aan de
koninklijke familie.
nog weer duidelijker uitwerken, en dat
brengt hem in conflict met Schaper, die
zich dan openlijk en zeer duidelijk van
hem distancieert.
Dan volgt maandag de befaamde ma-
niefstatie van trouw aan de koningin op 't
Haagse Malieveld en die de volgende da
gen in Amsterdam en Rotterdam zou wor
den herhaald (in Rotterdam werden de
paarden niet uitgespannen, omdat veel
water en nauwe straten dat een té ge
vaarlijke handeling maken om toegelaten
te worden, volgens de hoofdcommissaris
Sirks).
Dinsdag komt de ministerraad tot de
coQclusie, dat de „revolutie gebroken is",
de tijd is aangebroken voor de koninklijke
proclamatie, waarin de wijze woorden
reactie zij uitgesloten, wij moeten voor
uit". De Tweede Kamer aanvaardt een
motie-Rinks, waarin wordt aangedrongen
op grote democratische hervormingen, en
de groep Lohman viert met een feestdiner
de overwinning: hors d'oeuvre gouverne
ment en potage a la reine. Landstorm
en Burgerwacht blijven bestaan, en er
wordt een Centrale Inlichtingendienst,
voorzaat van onze B.V.D. opgericht. Aan
socialistische zijde wordt de zaak afge
sloten op het paascongres van april 1919:
dat aanvaardt een eenheidsresolutie van
Troelstra en Vliegen, waarin aan de ene
kant het theoretisch recht op de revolutie
bewaard bleef, maar aan de andere kant
het democratische principe uitdrukkelijk
werd onderschreven en het schrikbewind
verworpen.
Dr. Scheffer maakt in twee hoofdstuk
ken de balans van die dagen op. Hij
analyseert de reactie van de publieke
opinie, zoals die in de pers tot uiting
kwam, en die niets verrassends te zien
gaf. De rode pers reageerde rood, de be
houdende bladen behoudend, de N.R.C.
zó intelligent, genuanceerd en academisch
dat de grootste politieke verwarring er
het gevolg van was, en De Telegraaf vis
te in troebel water. Troelstra had zich
een emotioneel en labiel politicus getoond:
de partij had hem niet in de hand, en
dat heeft haar jaren achteruit gezet. Er
is aan socialistische zijde geen enkele re
volutievoorbereiding gewees-t, en de tegen
krachten bleken te sterk. Hij werd gehand
haafd om de eenheid van de partij niet in
gevaar te brengen, maar eigenlijk ook
omdat de gehele partijleiding, ook al
door wat men naliet, boter op het hoofd
had.
En om onzakelijke redenen wordt, door
de andere partij, burgemeester Zimmer
man gesauveerd: de regering wist hoe
zeer hij tekort was geschoten, al bleef de
publieke opinie onkur ig, maar hij hoor
de tot de vriendenclub van regenten en
bestuurders, en men valt elkaar niet af.
De studie van dr. Scheffer is een ge
schiedkundig werk: het geeft zeer veel
feiten, waarvan er hier een gedeelte is
verhaald. De historicus verzamelt die fei
ten, trekt er conclusies uit en laat het
aan de lezer over om er lering uit te
trekken. Voor iedere lezer misschien een
andere moraal: voor wie ook het verslag
van de parlementaire enquête naar lieto
regeringsbeleid 1940-1945 heeft gelezen,
een wat sombere moraal. Want daar zo
wel als hier blijkt, op hoe lichtvaardige
gronden soms politiek wordt bedreven, zo
dat die politiek lichtzinnig wordt. Slechte
informaties, persoonlijke verhoudingen en
situaties nemen op kritieke momenten
vaak de overhand op staatsmanswijs
heid en werkelijkheidsbesef. Die moraal
kan onze waakzaamheid, ook jegens onze
politieke vrienden, slechts verhogen
omdat wij, om Treub nogmaals te citeren
ons „gevoelen als democraten, wier hoog
ste goed de vrijheid is".
SLOT
ADVERTENTIE
DEZE WEEK UIT ITALIË
EEN TWEED OVERGOOIER
EEN TWEED-JERSEY PAKJE
34 tot en met 44
39.75
59.75
Iedere week nieuwe modellen.
Barteljorisstraat 33 Haarlem
Telefoon 18309
Naast tenzij kwam vroeger in vrij
wel gelijke betekenis ook voor: ten
ware. Daaruit is de etymologie wel te
vinden. Voluit luiden deze voegwoor
den: het en sij en: het en ware en
ze betekenen: als het niet is (was). Het
woord tenzij leidt een bijzin in en heeft
tot taak ons duidelijk te maken dat
hetgeen in de voorafgaande hoofdzin
staat alleen juist is als de voorwaarde
die in de bijzin achter tenzij wordt ge
noemd, niet aanwezig is. Dat klinkt ge
leerd, maar is eenvoudig. Men denke
slechts als een zin als: ik ga uit
tenzij het regent. Tenzij is dus onge
veer hetzelfde als behalve, een samen
stelling van het voorzetsel be of bij en
halvekant, zijde, dus: terzijde van,
uitgezonderd.
In vroeger tijd en nog in de zeven
tiende eeuw bestond naast tenger: fijn,
teergebouwd, slank, een ander woord,
namelijk tender, dat evenals het En
gelse tender is ontleend San het Franse
tendre, dat weer verwant is met het
Latijnse tener, een woord dat behoort
bij het werkwoord tender e: spannen,
uitrekken. Ook tanger kwam voor. De
verhouding van tenger tot tender is als
die tussen mangel en amandel.
Vooral in de negentiende eeuw kwam
het woord tenger veelvuldig voor. Men
sprak en schreef graag over tengere
vrouwen of vrouwen met een tengere
leest, maar gebruikte het ook bij zaken.
Bij Cats wordt de mens een tenger vat
genoemd en in die betekenis: niet be
stand tegen ruwe aanraking, kwam het
veelvuldig voor. Men sprak bijvoor-
De smalle naast elkaar geplaatste
voorste delen van de voet, die overeen
stemmen met de vingers van de hand,
noemt men de tenen, in sommige delen
van het land ook wel de tonen. In het
Middelnederlands luidde het woord
tee, in het Engels is het toe, in het
Duits Zehe. Ook de Scandinavische
talen hebben vormen zonder de n aan
het eind van het woord. Die n is dan
ook de oude meervouds-n, maar op den
duur voelde men de meervoudsvorm
teen niet meer als meervoud en voeg
de er een nieuwe meervoudsvorm aan
toe. Zo ontstond de vorm tenen. Het
zelfde ziet men in het woord schoen
dat vroeger schoe, meervoud schoen
luidde. Nu is het meervoud schoenen.
De oude enkelvoudsvorm tee vindt men
nog in de persoonsnaam Steketee. Mis
schien is dit teen hetzelfde woord als
teen: twijg en moet men denken aan
tenen als vertakkingen van de voet.
De grondbetekenis van het woord
tros is een draaiende beweging ma
ken, iets vervaardigen door de delen
ineen te draaien, te bundelen, samen
te voegen. Wanneer men van die grond
betekenis uitgaat wordt het duidelijk
dat begrippen die thans ver van elkaar
verwijderd zijn, toch bijeenbehoren.
Het duidelijkst is dat bij het woord
tros voor kabel. De tros wordt immers
vervaardigd van in elkaar gevlochten
strengen touw. Ook in de druiventros
en in de bloemtros vindt men de ver
zameling van vruchten of bloemen aan
één stengel. En in leger tros. de totale
bagage van een oprukkend leger heeft
men de betekenis: de samenvoeging
van vele bundels en pakken. Het woord
tros is ontleend aan het Franse trous-
se, dat familie is van het Latijnse
werkwoord torqueo: ik draai.
